10-11. Przewrót majowy 1926 roku - geneza, przebieg, następstwa
Józef Piłsudski i piłsudczycy przed rokiem 1926
geneza grupy piłsudczykowskiej i jej miejsce w życiu politycznym Polski do 1926 roku
proces tworzenia się grupy - rekrutowanie się do oddziałów strzeleckich w nadziei na wyzwolenie Polski spod jarzma zaborców
szok po wkroczeniu na ziemie Królestwa - przeświadczenie o mesjanizmie oraz bolesne jego skonfrontowanie z realiami, czyli dość chłodnym przyjęciem w zaborze rosyjskim
umocnienie się Piłsudskiego na pozycji wodza - jego żołnierze nie mogli odwołać się do innych władz wojskowych lub do nieistniejącej ojczyzny
wysoka karność i dyscyplina, ale w efekcie słuchanie jedynie własnych oficerów, przy lekceważeniu obcych dowódców lub tych, których Piłsudski nie akceptował
„Polska to my!” -przekonanie o byciu elitą narodu i konstruowanie mitów, umacnianie tendencji elitarnych
uhermetyzowanie się środowiska legionowego poprzez wzajemną integrację w obliczu krytyki z zewnątrz i ideowego przekonania o własnym posłannictwie i nieomylności wodza
aktywny wkład i ważna pozycja piłsudczyków-wiarusów w odbudowywanej armii, którą zresztą konstruowano nieco na podobieństwo Legionów (I Brygada - I Dywizja itd.), co mocno złagodziło występujące w łonie tej grupy animozje
poczucie zawodu i zdeprymowania w środowisku legionowym - powracający z wojny we własnym mniemaniu bohaterów i zbawców ojczyzny prości piłsudczycy często lądowali na bruku, nie mogli znaleźć pracy, ani stałego zajęcia
niektórzy piłsudczycy działali aktywnie w partiach lewicujących i centrowych, lecz popierany przez nich Związek Polaków na Kresach i Unia Narodowo-Państwowa poniosły klęskę w wyborach 1922, co znacznie zmniejszyło możliwość wpływania na parlament
VII 1922 - powołano organizację Polska Organizacja Wolności, która na VIII zwołała do Krakowa I Zjazd Legionistów, na którym pojawiły się tendencje dążenia do władzy
w obliczu odmowy Piłsudskiego wobec startu w wyborach prezydenckich i jego odejścia z funkcji Naczelnika Państwa umocniła się jeszcze bardziej jego legenda
wydarzenia związane z zabójstwem Narutowicza i próbami zamachu stanu potwierdziło tylko przeświadczenie piłsudczyków, że społeczeństwo polskie nie dojrzało do sprawowania władzy - piłsudczycy zauważyli potrzebę wzięcia na swe barki odpowiedzialności za losy państwa
XII 1922 - próba wojskowego przewrotu piłsudczyków (Matuszewski, Koc, Boerner, Stamirowski) w oparciu o PPS, udaremniona dzięki sprzeciwowi Daszyńskiego
przejęcie władzy przez endecję oraz działalność Sikorskiego doprowadziły do zwolnienia lub przeniesienia wielu wojskowych i urzędników związanych z Piłsudskim, co jeszcze bardziej skonsolidowało tą grupę
rosło przekonanie o potrzebie działalności pozaparlamentarnej, kontynuowano konsolidację środowiska legionowego, czemu wydatnie przysłużyły się huczne obchody 10-lecia powołania Legionów w 1924 roku
działalność teoretyków ruchu piłsudczykowskiego skupionego wobec czasopisma „Droga” (Skwarczyński, Hołówko, Huzarski, Jędrzejewicz, Lilienfeld-Krzewski, Uzdowski), którzy za naczelną wartość uznawali państwo i silną władzę
wraz z manifestacjami wojskowych (pielgrzymki do Sulejówka) piłsudczycy rozpoczęli próby utworzenia koalicji, która miała rozszerzyć społeczną i polityczną bazę Piłsudskiego (głównie o PPS i PSL „Wyzwolenie”)
Józef Piłsudski - „samotnik z Sulejówka”
wraz z powierzeniem teki premiera Władysławowi Sikorskiemu, wywodzącemu się ze środowisk legionowych, ucichły spory pomiędzy Piłsudskim a innymi politykami, a on sam powrócił na jedno z najbardziej eksponowanych stanowisk w armii i został szefem Sztabu Generalnego
w obliczu utworzenia koalicji „Chjeno-Piasta” Piłsudski energicznie krytykował rząd i sytuację w kraju oraz 29 V 1923 roku poprosił o zwolnienie z funkcji szefa Sztabu Generalnego - po wizycie w Polsce rumuńskiej pary królewskiej ostentacyjnie zrezygnował też 2 VII 1923 roku z przewodniczenia w Ścisłej Radzie Wojennej - pozostał jedynie w kapitule Orderu Virituti Militari i wycofał się z polityki, wyjeżdżając do Sulejówka
pierwsza okazja powrotu do władzy nadarzyła się przy okazji „powstania krakowskiego”, kiedy to tłum skandował „Niech żyje Piłsudski”, jednak sam zainteresowany nie zaangażował się i nie wyzyskał sytuacji politycznej, co wiązało się również z niemożnością aktywnego wyzyskania PPS, który uważnie patrzył na ręce piłsudczykom
XII 1923 - do Sulejówka przyjeżdża prezydent Wojciechowski złożyć życzenia żonie Piłsudskiego z okazji imienin, z nim samym zaś odbywa konsultacje polityczne
po upadku rządu Witosa usiłowano wciągnąć do rządu Piłsudskiego, jednak w wywiadzie dla „Kuriera Porannego” ściśle sprecyzował warunki powrotu do armii i wejścia do rządu Thugutta, które były nie do zaakceptowania
za kadencji rządu Grabskiego ostatecznie rozeszły się drogi Piłsudskiego z Sosnkowskim (miał inną wizję armii i nie rozumiał postępowania Piłsudskiego) i Sikorskim (jego plan reformy armii nie zadowalał Piłsudskiego)
w obliczu polepszenia się sytuacji ekonomicznej kraju Piłsudski starał się za wszelką cenę nie dać o sobie zapomnieć - wygłaszał odczyty i prelekcje, przyjmował honorowe obywatelstwa miast, organizuje huczne imieniny, które stają się okazją do manifestowania przywiązania do Piłsudskiego - sam jednak unika angażowania się w działalność polityczną, ale tworzy wokół siebie specyficzny klimat, w czym pomaga mu prasa
w 1924 roku wydaje książkę „Rok 1920”, w której brutalnie obchodzi się z Szeptyckim i Rozwadowskim, po głowie dostaje się także Sikorskiemu
skandalem zakończyła się próba pojednania rządu i Sulejówka - Piłsudski wyśmiał rządowy projekt reformy wojskowej i zwymyślał swoich adwersarzy
XII 1924 - Piłsudski sprzeciwia się nadaniu orderu Virituti Militari St. Hallerowi oskarżając go o zdradę stanu i niesubordynację - kiedy przegrywa głosowanie w kapitule odmawia okazania protokołów, a posłaną do niego delegacje wymyśla i mówi, że protokołów nie wyda, naczelnego wodza nie obchodzą żadne sądy, a jak się komuś nie podoba to „won!”
w 1925 roku Piłsudski nadal aktywnie działa publicznie, strasząc również polityków sformowaniem ugrupowania i wprowadzeniem w życie programu negatywnego pod hasłem „Bić kurwy i złodziei”
na kolejnym Zjeździe Legionistów Piłsudski podburzył audytorium przeciw sytuacji w kraju, oraz rozpoczął politykę „spalonych mostów” - toczenia wojny ze wszystkimi politykami, których nie szanował i uznawał za winnych złej sytuacji w państwie
charakterystyczne są wywiady dla „Głosu” i „Kuriera Porannego” - w pierwszym rozmowa z Catem-Mackiewiczem sugeruje zbliżenie z kołami konserwatywnymi, w drugim daje wyraz zawiedzeniu i kontestacji obecnego porządku
w międzyczasie oskarżył Piłsudski Sztab Generalny o fałszowanie i niszczenie dokumentów historycznych z okresu wojny 1920 roku
rozpoczęto montowanie wojskowego zamachu stanu, co zbiegło się z dymisją rządu Grabskiego
ogólna charakterystyka systemu i życia politycznego w Polsce w latach 1922-1926 - napięcia społeczne i polityczne, układ sił w parlamencie
przedwyborcza sytuacja w państwie:
IX 1921 - upadek centrolewicowego rządu Witosa
19 IX 1921 - powołanie pozaparlamentarnego rządu z prof. dr Antonim Ponikowskim (Politechnika Lwowska) na czele
przezwyciężony kryzys litewski III 1922
upadek rządu 6 VI
kryzys konstytucyjny
dotychczas Piłsudski miał bierny udział w procesie powoływania rządu (akceptował skład podany przez Konwent Seniorów), natomiast obecnie zażądał określenia prawnego sformułowania „Naczelnik powołuje rząd w porozumieniu z Sejmem”
28 VI - Piłsudski powołał rząd Artura Śliwińskiego (206:188), który pare dni później został odwołany przez endecję
prawica zmontowała większość (218:206), która poparła nowotworzący się rząd Korfantego, jednak pełnomocnictwa temu rządowi nie udzielił Piłsudski
Korfanty usiłował rządzić samodzielnie, ale niekonsekwencja posłów zaowocowała nieudzieleniem wotum nieufności Naczelnikowi i de facto odwołaniem Korfantego - języczkiem u wagi był konderwatywny Klub Pracy Konstytucyjnej
po konsultacjach z Konwentem Seniorów Piłsudski powołał rząd z rektorem UJ, prof. dr Julianem Nowakiem na czele, oraz z Gabrielem Narutowiczem (MSZ) i prof. Wacławem Makowskim (sprawiedliwość) w składzie - 31 VII zakończyło się groźne przesilenie
rząd przedstawił uchwalony później projekt ordynacji wyborczej
wybory tajne, równe, powszechne, bezpośrednie, proporcjonalne
do Sejmu:
444 posłów (372 z okręgów, 72 z listy krajowej)
min. 50 podpisów dla kandydata
wystawienie list okręgowych w przynajmniej 6 okręgach umieszczało partię na liście krajowej
czynne prawo wyborcze - 18 lat, bierne - 25 lat
do Senatu:
111 senatorów (93 z okręgów, 18 z listy krajowej)
prawo czynne - 30 lat, bierne - 40 lat
wybory do Sejmu miały odbyć się 5 XI 1922 roku, a do Senatu 11 XI 1922 roku
24 IX 1922 - wybory do Sejmu Śląskiego (frekwencja 73,7%) - wybrano 48 posłów
Blok Narodowy 18 posłów
PPS 8
NPR 7
Niemiecka Partia Katolicko-Ludowa 6
Partia Niemiecka 6
Niemiecka Partia Socjaldemokratyczna 2
PSL „Piast” 1
kampania wyborcza i przygotowania partii:
Związek Ludowo-Narodowy, Narodowo-Chrześcijańskie Stronnictwo Ludowe i Chrześcijańska Demokracja utworzyły Chrześcijański Związek Jedności Narodowej („Chjena”)
interesy mieszczaństwa centrowego oraz lepiej uposażonych chłopów i robotników reprezentowały Polskie Centrum, Centrum Mieszczańskie, PSL „Piast” i Narodowa Partia Robotnikó
lewica szła do wyborów rozbita na 5 list:
PSL „Wyzwolenie” i część PSL „Lewicy” utworzyły listę „Lewica Ludowa”
grupa Jana Stapińskiego występowała samodzielnie jako PSL „Lewica”
Chłopskie Stronnictwo Radykalne ks. Eugeniusza Okonia
Polska Partia Socjalistyczna
utworzona na potrzeby wyborów legalna partia komunizująca Związek Proletariatu Miast i Wsi
konserwatyści z Klubu Pracy Konstytucyjnej utworzyli Unię Narodowo-Państwową
środowiska związane z obozem belwederskim i konserwatystami utworzyły Zjednoczenie Państwowe na Kresach
mniejszości narodowe oprócz Ukraińców (z wyjątkiem tzw. „chliborobów”) powołały Blok Mniejszości Narodowych
z samodzielnymi listami wystartowali Żydzi
wybory do Sejmu (frekwencja 67,8% - niska z powodu bojkotu wyborów przez Ukraińców)
wyniki:
„Chjena” 169 mandatów (28,8% głosów)
PSL „Piast 70 (12,91%)
Blok Mniejszości Narodowych 66 (15,10%)
PSL „Wyzwolenie” 49 (10,92%)
PPS 41 (10,13%)
NPR 8 (5,36%)
Syjoniści 17 (2,9%)
Chliborobi 5 (1%)
ZPMiW 2 (1,38%)
utworzono 16 klubów poselskich
rozkład głosów:
prawica 125
lewica 98
centrum 132
mniejszości 89
marszałkiem Sejmu wybrano Macieja Rataja
wybory do Senatu (frekwencja 62,44%)
wyniki:
„Chjena” 48 (39,1%)
Blok Mniejszości Narodowych 22 (16,5%)
PSL „Piast” 17 (13,1%)
PSL „Wyzwolenie” 8 (9,5%)
PPS 7 (8,4%)
Syjoniści Małopolscy 4 (3,2%)
NPR 3 (5,3%)
marszałkiem Senatu został Wojciech Trąmpczyński
wybory prezydenckie
kandydaci:
Piłsudski odmówił kandydowania, proponował Witosa
Garbiel Narutowicz zgłoszony przez PSL „Wyzwolenie”
Stanisław Wojciechowski zgłoszony przez PSL „Piast”
Ignacy Daszyński zgłoszony przez PPS
hr. Maurycy Zamoyski zgłoszony przez prawicę
prof. dr. Jan Badouin de Courtenay zgłoszony przez mniejszości
przebieg:
w pierwszych turach odpadli Daszyński i Badouin
potem niespodziewanie odpadł faworyt Wojciechowski
w obliczu konfrontacji Zamoyski - Narutowicz siły antyprawicowe poparły Narutowicza (289:227)
rozpoczął się polityczny kryzys w państwie, usiłowano nakłonić Narutowicza do rezygnacji, ten jednak 11 XII został zaprzysiężony - Piłsudski przekazał mu swoją władzę
na ulicach dochodziło do starć i zamieszek
16 XII 1922 - Eligiusz Niewadomski zamordował Narutowicza w Zachęcie
w obliczu wzrastającego napięcia i widma zbrojnej konfrontacji w ekspresowym tempie Rataj powołał rząd Sikorskiego
Sikorski co prawda uczynił Sosnkowskiego ministrem spraw wojskowych (ten powołał Piłsudskiego na stanowisko szefa Sztabu Generalnego), jednak piłsudczycy stracili kontrolę nad armią
20 XII - Zgromadzenie Narodowe głosami tych samych partii wybrało na prezydenta Stanisława Wojciechowskiego, który pokonał prof. Kazimierza Morawskiego z UJ
23 I 1923 - Sejm udzielił rządowi wotum zaufania
nowy minister skarbu , Władysław Grabski, proponował „końską kurację dla gospodarki”, jednak rząd jej nie przyjął
na wiosnę rozpoczęły się akcje prowokacyjne (podkładanie bomb), trwały zakulisowe rozgrywki policyjno-wojskowe
działania Sikorskiego dążyły do oderwania od ZL-N ziemian i pewnego sojuszu z Piłsudczykami
w tej sytuacji dojrzewała myśl o utworzeniu bloku centroprawicowego - szczególnie parli w tym kierunku Witos i Rataj
w Warszawie i Krakowie trwały konsultacje „Chjeny”, „Piasta”, NPR i SChN
17 V 1923 - podpisano w Warszawie tzw. Pakt Lanckorońskiego
Lanckorona - województwo krakowskie, posiadłość senatora Ludwika Hammerlinga, sponsora „Piasta” i rzecznika utworzenia Centroprawu
do porozumienia nie przystąpiły ostatecznie NPR i SChN
w wyniku zmiany układu sił rząd Sikorskiego upadł
powołano nowy rząd Witosa:
premier - Wincenty Witos
wicepremier - Stanisław Głąbiński
MSZ - Marian Seyda
MSW - Władysław Kiernik
MSWojskowych - generał Osiński, później Szeptycki
przemysł - Władysław Kucharski
skarb - Władysław Grabski
bez teki - Wojciech Korfanty
przeciw rządowi protestowali piłsudczycy
utworzenie „Chieno-Piasta” spowodowało wyjście z PSL „Piast” grupy 17 propiłsudczykowskich posłów na czele z Janem Dąbskim - utworzyli oni klub PSL „Jedność Ludowa”, po czym wraz z PSL „Wyzwolenie” połączyli się 17 IX 1923 roku w Związek Polskich Stronnictw Ludowych
z powodu nierealizowania planu zrównoważenia budżetu do dymisji podał się Grabski, którego zastąpił Hubert Linde, a potem Władysław Kucharski
rząd stale dodrukowywał markę, wzrastała inflacja, rosły ceny towarów pierwszego użytku
zmiany w rządzie - oświatę objął St. Grabski, wicepremierami zostali Korfanty i M. Seyda, a MSZ objął Roman Dmowski
rosła liczba strajków i strajkujących:
VII 1923 - 152 strajki, 190 tysięcy strajkujących
X 1923 - 125 strajków, 480 tysięcy strajkujących, w tym pracownicy państwowi
Szczególnego znaczenia nabrał strajk kolejarzy - rząd wydał dekret o militaryzacji kolei, a wobec oporu strajkujących wprowadził sądy doraźne
„powstanie krakowskie”
w odpowiedzi na militaryzację kolei CKW PPS 3 XI proklamował strajk od 5 Xi do odwołania
w Krakowie wojsko i policja usiłowały nie dopuścić do spotkania protestujących pod Domem PPS - wywiązała się całodzienna walka, protestujący zdobyli uzbrojenie i samochód pancerny
po stronie strajkujących było 18 zabitych i prawie setka rannych, po stronie rządowej 14 zabitych i 139 rannych
straty oszacowano na 9,5 miliona marek polskich
w Borysławiu zginęły 3 osoby, rannych było 10 - w Tarnowie zabito 5 i raniono kilkanaście osób
6 XI Feliks Perl rozpoczął rozmowy z rządem
próbowano w parlamencie pociągnąć do odpowiedzialności Kiernika i rząd, lecz wniosek o wotum nieufności przepadł (195:176)
stosunkiem głosów 197:191 uchylono immunitety socjalistycznym posłom z Krakowa - Emilowi Borowskiemu i Janowi Stańczykowi
rząd dążył do wzmocnienia swojej pozycji i przygotował projekt 5 ustaw (o zgromadzeniach, o prawie koalicji, o wolności pracy, o reformie rolnej i o pełnomocnictwach dla rządu)
projekt ograniczenia reformy rolnej spowodował odejście z „Piasta” 13 posłów z inżynierem Janem Brylem na czele, który 14 XII 1923 roku założył „Polski Związek Ludowy”
w tej sytuacji Rataj ustąpił ze stanowiska marszałka Sejmu, Witos wraz z całym rządem podał się do dymisji, a z powodu braku większości nie było możliwości utworzenia rządu parlamentarnego
konflikt dotyczący organizacji naczelnych władz wojskowych
projekt ustawy na początku 1923 roku przygotował bliski wówczas współpracownik Piłsudskiego, minister spraw wojskowych w rządzie Sikorskiego generał Kazimierz Sosnkowski, który przewidywał kontrolę sejmu nad wojskiem przez odpowiedzialnego przed sejmem ministra, któremu miały podlegać najwyższe władze wojskowe
projekt ten został poddany ostrej krytyce przez Piłsudskiego, który domagał się utworzenia niezależnej instytucji generalnego inspektora, który w czasie wojny byłby wodzem naczelnym
pomysł Piłsudskiego był sprzeczny z konstytucją, więc przepadł w sejmie - piłsudczycy próbowali przeforsować go jeszcze w formie rozporządzenia, ale nic z tego nie wyszło
po zmianie rządu sprawę usiłował uregulować nowy minister generał Stanisław Szeptycki, który 27 VI 1923 roku wniósł do sejmu konsultowany z misją francuską projekt ustawy, która przewidywała:
zwierzchnictwo prezydenta nad siłami zbrojnymi
dowództwo w czasie pokoju - minister spraw wojskowych, który odpowiada przed sejmem tak w czasie pokoju jak i wojny
podporządkowanie ministrowi Sztabu Generalnego, Szefostwa Administracji i Wojskowej Kontroli Generalnej
projekt Szeptyckiego spotkał się z ostra krytyką Piłsudskiego, którego poplecznicy rozpoczęli kampanię nienawiści wobec Szeptyckiego
w nowym gabinecie Władysława Grabskiego funkcję ministra spraw wojskowych pełnił generał Sikorski, który w III 1924 roku złożył nowy projekt ustawy:
odpowiedzialność przed sejmem ministra wraz z jego agendami wykonawczymi (Sztab Generalny, Szef Administracji Armii, Wojskowa Kontrola Generalna)
powołanie organu doradczego - Rady Wojennej, której miał przewodniczyć minister
powołanie Generalnego Inspektora Wojsk, którym miał być generał przewidywany na wodza naczelnego w czasie wojny, powoływany przez prezydenta na wniosek ministra z kontrasygnatą premiera i odpowiedzialny przed ministrem - do jego kompetencji należało również zastępowanie przewodniczącego Rady Wojenne, zastępowanie przewodniczącego Rady Obrony Państwa oraz odpowiedzialność za prace Sztaby Generalnego
doszło do niewybrednych ataków na Sikorskiego, natomiast Piłsudski wyśmiał ustawę, nie chcąc być „głupkiem” i przyjąć funkcji „wodza malowanego”
w III 1924 roku odbyła się przed Wojskowym Sądem Okręgowym w Warszawie rozprawa przeciw por. Lisowi-Błońskiemu, który oskarżył swoich zwierzchników o polecenie inwigilacji Piłsudskiego - świadek Piłsudski wykorzystał mowę na atakowanie członków rządu Witosa, oskarżenie ich o współudział w zamordowaniu Narutowicza, natomiast Szeptyckiego oskarżył o współpracy a antypolskiej akcji gen von Beselera
nic nie można było na to poradzić - Piłsudski nie był czynnym wojskowym, a jako najwyższy stopniem odmawiał satysfakcji w formie pojedynków
w VI 1924 roku generał Orlicz-Dreszer przy okazji imienin Piłsudskiego zadeklarował dochowanie mu wierności, mimo iż formalnie sprawował wojskową funkcję państwową, za co Sikorski przesunął go na równoległe stanowisko z Warszawy do Poznania
21 XI 1925 roku odbyła się u prezydenta narada z premierem i czterema generałami (Piłsudski, J. i St. Hallerowie, S. Majewski), na którym Piłsudski traktował Wojciechowskiego z wyższością i przestrzegł go przed powołaniem na ministra spraw wojskowych Szeptyckiego lub Sikorskiego, proponując kogoś z czwórki: Żeligowski, Tokarzewski, Skierski, Berbecki - ostatecznie ministrem został pierrwszy, który wraz z piłsudczykami w rządzie (Moraczewski, Ziemięcki) oraz premierem Skrzyńskim domagali się powrotu Piłsudskiego do armii
z powodu braku porozumienia Piłsudski zerwał w I 1926 roku rozmowy z rządem, a Moraczewski wbrew swojej partii wystąpił z rządu
nowy minister Żeligowski rozpoczął akcję przywracania wojska pod kontrolę piłsudczyków, głównie poprzez odsunięcie głównych antagonistów Piłsudskiego:
dymisja Szeptyckiego ze stanowiska Inspektora Armii V Okręgu Korpusu w Warszawie
ustąpienie St. Hallera ze stanowiska szefa Sztabu Generalnego
apel Rozwadowskiego do prezydenta o powstrzymanie działalności Piłsudskiego - groźba dymisji
kryzys polityczny w XI 1925 roku
13 XI 1925 - do dymisji podaje się rząd Władysława Grabskiego
15 XI 1925 - manifestacja przywiązania wojskowych do Piłsudskiego, na której Orlicz-Dreszer namawiał Piłsudskiego do zamachu stanu - ten uznał ze nie jest jeszcze na to gotowy, a Sikorski za karę przesunął Dreszera do Poznania
16 XI wysłannik Piłsudskiego Miedziński oznajmił w rozmowie Ratajowi, że jeśli prezydent udzieli wotum zaufania Sikorskiemu, to „pułki Piłsudskiego ruszą się” - akcja ta zniweczyła plan osadzenia na stołku premiera Sikorskiego
ustalono, że premierem zostanie Aleksander Skrzyński, natomiast w drodze zastraszenia i częściowego ustępstwa Rataja i Wojciechowskiego ministrem spraw wojskowych mianowano Lucjana Żeligowskiego
gabinet Aleksandra Skrzyńskiego
powstanie
20 XI 1921 powołanie rządu Skrzyńskiego
skład:
premier i minister spraw zagranicznych - Aleksander Skrzyński
MSW - Władysław Raczkiewicz
skarb - Jerzy Zdziechowski
sprawiedliwość - Stefan Piechocki
oświata - Stanisław Grabski
rolnictwo - Władysław Kiernik
reformy rolne - Józef Radwan
praca i opieka społeczna - Bronisław Ziemięcki
roboty publiczne - Jędrzej Moraczewski
MSWojskowych (kierownik) - gen. Stefan Majewski
27 XI w wyniku narady wojskowych, premiera i prezydenta ministrem spraw wojskowych został gen. Żeligowski
baza polityczna
rząd był rządem daleko idącego kompromisu, utworzono go w wyniku długich i żmudnych negocjacji, które dać miały większość parlamentarną w rozdrobnionym i skłóconym sejmie
opierał się na koalicji Związku Ludowo-Narodowego, Chrześcijańskiej Demokracji, NPR, PSL „Piast” i PPS
ważny był udział w rządzie trzech zadeklarowanych piłsudczyków - Moraczewskiego, Ziemięckiego i Żeligowskiego
jesienią 1925 roku Igancy Daszyński, przywódca PPS, wydał broszurę „Wielki człowiek w Polsce”, w której propagował kult Piłsudskiego
w I 1926 roku zwolennicy Piłsudskiego w ruchu ludowym powołali Stronnictwo Chłopskie z Janem Dąbskim na czele - głosiło ono radykalne hasła i opowiadało się w całości za Piłsudskim
w II 1926 roku, gdy upadła nadzieja na kompromis z Piłsudskim, z rządu wystąpił Moraczewski wbrew opinii swojej partii, jednak kryzys udało się zażegnać - PPS desygnował na jego miejsce Norberta Barlickiego
działalność
rząd próbował opanować bezrobocie i załamanie gospodarcze, jednak nie udawało mu się powstrzymać furii biednych i ubogich, którzy pragnęli poprawy zarobków - przynajmniej raz w miesiącu dochodziło do poważnych starć demonstrujących z policją i wojskiem
prawica usiłowała ograniczyć wydatki na administracje i płace w sektorze publicznym, celem zrównoważenia budżetu - plan ten rozpoczął i zaczął wprowadzać w życie minister Zdziechowski
głównymi punktami działalności Skrzyńskiego było doprowadzenie do końca ustawy o najwyższej władzy wojskowej i powrotu Piłsudskiego do armii oraz działalność na arenie międzynarodowej, na której rok 1925 był rokiem klęski (Locarno, przystąpienie Niemców do Ligi Narodów i miejsce w Radzie, brak rozstrzygnięć w wojnie celnej z Niemcami)
ograniczenie zarówno reformy rolnej, jak i płac postulowała głównie prawica, proponująca jeszcze jeden plan naprawy finansów państwa
upadek
na spotkaniach klubu PPS dwukrotnie stawiano postulat wyjścia z koalicji rządzącej - w II, kiedy to rząd opuścił Moraczewski, oraz w III, kiedy to forum partii zdecydowało o pozostaniu w obozie rządzącym
socjaliści ostro sprzeciwili się planowi Zdziechowskiego, proponując uzdrowienie budżetu poprzez podniesienie dochodu z podatku majątkowego
w ramach swojego plany PPS zakreśliła projekt obniżenia wydatków na cele wojskowe i skrócenia trwania służby zasadniczej
mając na celu dobro robotników PPS domagał się uchwalenia ustawy o robotach publicznych
odmowa Skrzyńskiego spowodowała wyjście PPS z koalicji i dymisję rządu 20 IV - prezydent Wojciechowski liczył jeszcze na naprawienie sytuacji i dymisji nie przyjął, toteż rząd funkcjonował w kadłubowym składzie jeszcze do 5 V 1926 roku
tuż przed dymisją Skrzyński, chcąc przypodobać się piłsudczykom, wycofał spod obrad rządu stary projekt ustawy o najwyższej władzy wojskowej i przyjął nowy, przygotowany całkowicie przez Żeligowskiego - nie miało to w tej sytuacji już żadnego znaczenia
trzeci rząd Wincentego Witosa
po upadku rządu Skrzyńskiego pojawił się pomysł koalicji NPR, chadecji, endecji i „Piasta”, ale rozwiązaniu takiemu przeciwny był prezydent i Rataj - Piłsudski zachowywał milczenie, licząc że nic z tego planu nie wyjdzie, a Dmowski nie podejmował decyzji, gdyż był za granicą
rozmowy jednak kontynuowano, a w imieniu przyszłej koalicji Stanisław Głąbiński zaproponował kandydaturę Witosa na premiera - prezydent panicznie wręcz nie chciał tego i próbował zaproponować urząd premiera Chacińskiemu a potem Dąbskiemu - obaj odmówili
Chacińskiemu nie udało się znaleźć konsensusu w sprawie teki ministra spraw wewnętrznych - Witos chciał Kiernika, endecja Sikorskiego
Dąbski nawet na serio nie podjął inicjatywy tworzenia rządu
późnym wieczorem 7 V misję tworzenia rządu otrzymał poseł Marek, lecz próba utworzenia koalicji lewicowo-centrowej nie powiodła się, a sam Piłsudski arogancko odmówił Markowi objęcia urzędu premiera
niepewna postawa NPR uniemożliwiła Władysławowi Grabskiemu stworzenie rządu pozaparlamentarnego
8 V ukazał się w „Nowym Kurierze Polskim” wywiad Witosa, w którym ten powiedział, że gdyby miał taką pozycję i poparcie armii jak Piłsudski, to rządziłby krajem bez patrzenia się na sejm - stronnictwa lewicowe obawiały się prawicowego zamachu stanu, a piłsudczycy obawiali się wymierzonej przeciw nim akcji
trwały równoległe próby powołania rządu parlamentarnego (na bazie centrolewu) i pozaparlamentarnego (Władysław Grabski), rozważano również utworzenie rządu w porozumieniu z Piłsudskim, na czele którego stałby Skrzyński
przeciw rządowi pozaparlamentarnemu opowiedziała się NPR - powstała większość sejmowa, która umożliwiła Wincentemu Witosowi utworzenie 10 V 1926 roku nowego rządu
premier - Wincenty Witos
MSW - Stefan Smólski
wojsko - Juliusz Malczewski
skarb - Jerzy Zdziechowski
sprawiedliwość - Jan Piechocki
wyznania i oświata - Stanisław Grabski
rolnictwo - Władysław Kiernik
przemysł i handel - Stanisław Osiecki
kolejnictwo - Adam Chądzyński
reformy rolne - Józef Radwan
MSZ - Kajetan Morawski (kierownik)
roboty publiczne - Mieczysław Rabczyński (kier.)
praca i opieka - Jan Jankowski (kierownik)
rząd Witosa miał co prawda większość parlamentarną, ale ta nie odzwierciedlała zupełnie nastrojów społecznych
11 V ukazać się miał w „Nowym Kurierze Polskim” wywiad z Piłsudskim, który zmieszał z błotem Witosa i jego rząd - policja zarekwirowała gazety, na ulicach dochodziło do przepychanek i demonstracji, ludzie wznosili okrzyki przeciw Witosowi, młodzież rozbijała się po mieści śpiewając „Pierwszą Brygadę”
zamach stanu Józefa Piłsudskiego
już 9 V pod Warszawą w Rembertowie zaczęły się gromadzić się oddziały na manewry wojskowe, nad którymi dowództwo Żeligowski powierzył Piłsudskiemu
nikogo nie zainteresował nieprzypadkowy dobór jednostek - w manewrach brały udział tylko oddziały, których dowódcy byli bezgranicznie wierni Piłsudskiemu
12 V 1926 rozpoczęły się ruchy wojsk zgromadzonych w Rembertowie - prezydent powrócił ze Spały do Warszawy i podjął działania przeciw Piłsudskiemu, który zajął Pragę i szykował się do sforsowania Wisły - doszło do spotkania na moście Kierbedzia, które do niczego nie doprowadziło - pod wieczór walki wybuchły na ulicach stolicy
strona rządowa liczyła na pomoc generałów Galicy i Sikorskiego, tymczasem do Warszawy przybyły wojska Rydza-Śmigłego z Grodna - w Poznaniu gen. Sosnkowski próbował popełnić samobójstwo
po stronie Piłsudskiego opowiedziały się KPP, PSL „Wyzwolenie”, Stronnictwo Chłopskie i Klub Pracy, oraz PPS, którego związki zawodowe zarządziły strajk, który uniemożliwił dotarcie do Warszawy wojsk prorządowych - udało im się to dopiero dzień później wieczorem
gdy 14 V 1926 wojska rządowe dotarły już do stolicy, panem sytuacji był Piłsudski, a rząd wycofał się z Belwederu do Wilanowa, gdzie wkrótce znalazł się także prezydent Wojciechowski
nadal niepewna była sytuacja w innych dzielnicach, pod Warszawą zbierała się zaś Armia Ochotnicza, gotowa walczyć z Piłsudskim, który nota bene w czasie zamachu przeszedł załamanie nerwowe i przestał panować nad sytuacją
dzięki zabiegom Piłsudskiego nie dopuszczono do wydania broni robotnikom i masom ulicznym, które poparły zamach
w zaistniałej sytuacji w nocy 14/15 V do dymisji podali się rząd i prezydent, którego urząd przeszedł tymczasowo w ręce marszałka sejmu, Macieja Rataja
w wyniku zamachu poległo 379 osób, rannych było 920
legalizacja zamachu
utworzenie rządu
tuż po przyjęciu dymisji rządu i prezydenta Rataj pojechał do Piłsudskiego, ten jednak spał - Rataj licząc na wykorzystanie chwili przystąpił do tworzenia rządu pojednania narodowego z Janem Dąbskim na czele, o czym poinformował prasę - jednak gdy Piłsudski się obudził cały plan runął - premierem został profesor Politechniki Lwowskiej, Kazimierz Bartel z Partii Pracy - rząd miał charakter tymczasowy do czasu wyboru nowego prezydenta, a tekę ministra spraw wewnętrznych objął w nim Józef Piłsudski
premier - Kazimierz Bartel
MSZ - August Zaleski
MSW - gen. Kazimierz Młodzianowski
skarb - Gabriel Czechowicz
sprawiedliwość - Wacław Makowski
oświata - Józef Mikułowski-Pomorski
przemysł i handel - Hipolit Gliwic
rolnictwo i reformy rolne - Józef Radwan
roboty publiczne - Witold Broniewski
praca - Stanisław Jurkiewicz
sytuacja była napięta, bowiem pod Ożarowem generał Ładoś zebrał wraz z generałem Rozwadowskim silną grupę, gotową bronić rządu, jednak oficerowie odmawiali wykonywania stanowczych rozkazów bez wyraźnej dyspozycji Rataja
16 V podpisano rozejm, a 17 V Rataj nakazał premierowi uporządkowanie sytuacji wojskowej - powołano Komisję Likwidacyjną pod przewodnictwem gen. Żeligowskiego, której zadaniem było zlikwidowanie wszelkich niekontrolowanych ruchów wojsk
lewica parlamentarna domagała się przejęcia władzy przez Piłsudskiego i rozpisania nowych wyborów, na co Piłsudski się nie zgodził
rosło napięcie w Wielkopolsce i na Pomorzu, gdzie mówiono nawet o separatyzmie i tworzeniu armii do walki przeciw Piłsudskiemu - te antyrewolucyjne nastroje wojskowych stopowali przede wszystkim Trąmpczyński i Dmowski
Piłsudski straszył i sondował nastroje - wiedział, że jest panem w tej grze i chciał zmusić do zalegalizowania swojej władzy
wybór prezydenta
usilnie dążył Piłsudski do zwołania Zgromadzenia Narodowego celem wybrania nowego prezydenta
31 V 1926 doszło do zwołania Zgromadzenia Narodowego, które wybrało prezydentem Józefa Piłsudskiego (292 głosy) przed wojewodą poznańskim hr. Adolfem Bnińskim (193 głosy), przy 69 głosach nieważnych, w tym 6 oddanych przez komunistów na Stefana Łańcuckiego
mimo korzystnej sytuacji w parlamencie, w którym niedawno przecież większość miał rząd Witosa, Piłsudski postanowił odrzucić wybór, aby skompromitować społecznie parlament, a także uniknąć wciśnięcia w ciasne konstytucyjne upoważnienia głowy państwa
w zaistniałej sytuacji Piłsudski zaproponował jako kandydata na prezydenta Ignacego Mościckiego, którego kandydaturę poparli Bartel (kumpel z Politechniki Lwowskiej) i Rataj
stronnictwa polityczne były całkowicie zaskoczone zarówno odrzuceniem wyboru przez Piłsudskiego, jak i zaproponowanym kandydatem, jednak Mościckiego poparły PSL „Wyzwolenie” i Stronnictw Chłopskiego, oraz niektórych posłów centrowych i prawicowych
inne stronnictwa ostentacyjnie zgłosiły swoich kandydatów, mimo iż kandydat komunistów dr Alfred Fiderkiewicz nie uzyskał wymaganych 50 podpisów
w pierwszej turze osiągnięto następujące wyniki:
Ignacy Mościcki - 215 głosów
Antoni Bniński - 211 głosów
Dr Zygmunt Marek (PPS) - 56 głosów
63 głosy nieważne (w tym 20 dla Fiderkiewicza)
w drugiej turze lewica nie popierała Mościckiego, ale również nie oddała swoich głosów na obszarnika Bnińskiego, słusznie kojarzonego z endecją, tym bardziej że kandydaturę Mościckiego popierał Rataj
Ignacy Mościcki - 281 głosów
Antoni Bniński - 200 głosów
64 głosy nieważne
4 VI zaprzysiężono prezydenta, który jako miejsce urzędowania objął Zamek Królewski - pierwszym jego posunięciem było przyjęcie dymisji rządu Bartla
unormowanie sytuacji
w celu zachowania pozorów legalności i swobody Bartel prowadził szerokie negocjacje w sprawie utworzenia nowego gabinetu, jednak wielu fachowców i polityków albo stawiało warunki, albo wręcz odmawiało udziału w rządzie - decydujący głos zresztą i tak należał do Piłsudskiego
po negocjacjach Piłsudski wymógł na Bartlu przywrócenie zniesionego dekretu z 1921 roku o organizacji najwyższej władzy wojskowej, od czego uzależniał swój udział w rządzie
oczywiście Bartel przystał na warunki Piłsudskiego i 8 VI 1926 roku powołano nowy rząd
premier - Kazimierz Bartel
MSW - gen. Kazimierz Młodzianowski
MSZ - August Zalewski
skarb - Czesław Klaner
sprawiedliwość - Wacław Makowski
wyznania religijne i oświata - Józef Mikulski-Pomorski (później
Antoni Sujkowski
rolnictwo - Aleksander Raczyński
przemysł i handel - Eugeniusz Kwiatkowski
roboty publiczne - Witold Broniewski
praca i opieka społeczna - Stanisław Jurkiewicz
komunikacja - Paweł Romocki
reformy rolne - doc. Witold Staniewicz
stronnictwa polityczne wobec rządów pomajowych
lewica
PPS
poparło Piłsudskiego w trakcie zamachu, wydawali odezwy i ogłosili strajk
proponowali Piłsudskiego na prezydenta
po odmowie przyjęcia przez niego wyboru byli kompletnie zagubieni
domagali się aresztowania i osądzenia liderów poprzednich ekip
w wyborach prezydenckich ostentacyjnie wystawili swoich kandydatów
KPP
początkowo miała od wyboru albo poprzeć Piłsudskiego, albo rząd - zdecydowała się na to pierwsze, upatrując mniejsze zło w poparciu Piłsudskiego i próbie wywołania rewolucji
w trakcie wydarzeń usiłowała zaktywizować inne grupy radykalne, a także usiłowała wywołać rewolucję i przekazać władzę dyktatorską w ręce Piłsudskiego
gdy z koncepcji komunistycznych nic nie wyszło komuniści ogłosili, że poparcie udzielone w V Piłsudskiemu było błędem i powrócili do opozycji
centrum
PSL „Wyzwolenie”
przez cały okres w czasie i po zamachu popierało działania Piłsudskiego
Stronnictwo Chłopskie
liczyło na przyspieszenie przemian rolnych w kraju, poparło Piłsudskiego
PSL „Piast”
obalone i odsunięte od władzy protestowało przeciw zamachowi, ale jednocześnie nie chciało dopuścić do przedterminowych wyborów parlamentarnych
w końcu zdecydowało się poprzeć legalizację zamachu licząc, iż Piłsudski utrzyma niezależność parlamentu
konserwatyści
zdecydowanie poparli Piłsudskiego
liczyli na nowe stanowiska i powrót do wpływów politycznych, które zresztą świeżo po zamachu otrzymali
prawica
endecja i SChN
najbardziej krytycznie opowiadały się wobec Piłsudskiego siły prawicowe z ziem dawnego zaboru pruskiego, lecz część ziemiaństwa przeszła na stronę zamachowców
niektóre siły prawicowe usiłowały zmontować zamach stanu, jednak nieprzejednana postawa Rataja nie dawała szans na sukces
istniała koncepcja wysunięcia jako kandydata na prezydenta Wojciechowskiego, jednak ten zdecydowanie odmowił
wobec braku siły fizycznej i moralnej na prawicy Dmowski ubolewając przyjął linię podobną do PSL „Piast” - akceptacja faktów dokonanych w zamian za możliwość dalszego działania parlamentu w niezmienionym składzie
NPR
wiadome było, że we wszystkich posunięciach poprzez Piłsudskiego
możliwość poparcia dla koncepcji prawicowych uzależniona była od znalezienia jednego, wspólnego wszystkim kandydata, co jednak w owej sytuacji było niemożliwe
mniejszości narodowe
słowiańskie - zdecydowanie z rezerwą i obawą podchodziły do wydarzeń majowych
Niemcy - gorąco poparli działania Piłsudskiego, widząc w tym szansę na ograniczenie wpływów politycznych prawicy
nowela sierpniowa
jednym z pierwszych posunięć rządu Bartla było złożenie w sejmie projektu zmiany konstytucji, który wzmacniałby władzę prezydenta (weto wobec parlamentu, rozwiązywanie izb, rozporządzenia z mocą ustawy) - za główną przyczynę zaistniałego kryzysu politycznego uważano partyjniactwo, sejmokrację i politykierstwo
z własną koncepcją wystąpiły również inne kluby sejmowe:
ZL-N, SChN, ChD i PSL „Piast: - domagały się jeszcze większego umocnienia władzy wykonawczej, przesunięcia kompetencji z sejmu do senatu, ograniczenia immunitetu parlamentarnego, zmiany ordynacji wyborczej celem ograniczenia wpływów politycznych mniejszości narodowych
próby zmiany konstytucji w zaproponowanym kształcie torpedowała lewica, co tylko jeszcze bardziej dezorientowało środowisko PPS
pozostałe partie centrowe, PSL „Wyzwolenie” i Stronnictwo Chłopskie, zgodziły się przesłać projekty do komisji, co oznaczało, że nie będą się zasadniczo sprzeciwiać zaproponowanym zmianom
taktyka prawicy i PSL „Piast” opierała się na założeniu, że do władzy uda się legalnie powrócić, co przy wzmocnieniu władzy wykonawczej dawałoby szansę na pozbawienie wpływów piłsudczyków
2 VIII 1926 przyjęto nowelizację konstytucji w projekcie zbliżonym do projektu rządu - poparły go partie od prawicy po Stronnictwo Chłopskie i PSL „Wyzwolenie”, przeciw była PPS, lewica rewolucyjna i mniejszości narodowe
postanowienia (8 artykułów, zmiana 6 istniejących)
najpóźniej 5 miesięcy przed końcem roku budżetowego rząd zobowiązany był złożyć sejmowi projekt nowego budżetu, a ten miał ściśle określony czas na jego redagowanie - w wypadku przekroczenia czasu budżet przyjmowany był w kształcie projektu rządowego, lub projektu tej z izb, która uwinęła się w czasie
prawo do rozwiązania parlamentu przypadło prezydentowi, który czynił to na wniosek rządu i nie musiał mieć zgody senatu
prezydent w czasie rozwiązania parlamentu miał prawo do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy we wszystkich dziedzinach, za wyjątkiem kilku najważniejszych (wojsko, konstytucja, ordynacja wyborcza, budżet, wojna, sprawy gospodarcze) - rozporządzenia traciły moc, jeśli w czasie normalnego funkcjonowania parlamentu ten nie zatwierdził ich w ciągu 14 dni
wotum nieufności dla rządu bądź ministra nie mogło być głosowane na tym samym posiedzeniu, na którym zostało zgłoszone (przez minimum 1/6 + 1 posła)
pierwsze precedensy konstytucyjne
gdy parlament odwołał przy debacie budżetowej dwóch ministrów, następnego tygodnia ponownie powierzono im stanowiska - w wyniku ewentualnego ponownego ich odwołania grożono obu izbom przedterminowymi wyborami
rząd uznał, że w zgodzie z konstytucją jest, jeżeli prezydent podpisze jedynie zarządzenie o zwołaniu sesji bez jej otwierania - umożliwiło to zwoływanie parlamentu i nieotwieranie go przez długi czas, a także ukrócenie permanentnego w praktyce sposoby debatowania sejmu