Osobowość społeczna
Zagadnienia:
Pojęcie i składniki osobowości społecznej.
Czynniki kształtujące osobowość społeczną.
Struktura osobowości społecznej.
Pojecie i składniki osobowości społecznej
Człowiek, żyje, działa i rozwija się w społeczeństwie, środowisku, grupie społecznej, w których spełnia określone funkcje. Wymaga to od niego określonych cech osobowości. Osobowość społeczna człowieka kształtuje się i rozwija pod wpływem środowiska biologicznego o środowiska społecznego.
Osobowością społeczną nazywamy względnie trwałą strukturę psychiczną człowieka, ukształtowaną pod wpływem czynników środowiska biologicznego i społecznego, wpływającą na jej zachowanie i działanie nadając kierunek i organizację.
Osobowość społeczna stanowi względnie autonomiczna i dynamiczną całość cech psychicznych, uformowaną w procesie życia jednostki, posiadającą swoistą strukturę i rządzącą się własnymi prawami. Znaczy to, że:
Osobowość jest złożonym systemem cech wzajemnie się przenikających i warunkujących, których istotę można zrozumieć jedynie wówczas, gdy będzie się je analizować na tle całokształtu życia psychicznego i systemu działań jednostki.
Osobowość jest całością zorganizowaną, a więc posiadającą swoistą strukturę, w której ramach wszystkie cechy psychiczne są od siebie zależna, ale nie wszystkie jednakowo ważne; pewne z nich są dominujące, bardziej aktywne i wywierają decydujący wpływ na zachowanie jednostki.
Cechy składające się na strukturę osobowości nadają całej osobowości charakter dynamiczny i aktywny
Aktywność osobowości skierowana jest na realizację określonych celów i ideałów, ukształtowanych na podłożu przyswojonych przez jednostkę wartości społecznych
Osobowość jako całość jest tworem ukształtowanym na podłożu życia jednostkowego, osobistych doświadczeń nagrodzonych w toku pracy i współżycia z innymi ludźmi, rozbudzonych potrzeb oraz przyswojonych ideałów i wzorów życia.
czynniki kształtujące osobowość społeczną
Człowiek przychodzi na świat z określonymi cechami psychofizycznymi (zdolnościami, temperamentem i innymi), na których podłożu, w procesie socjalizacji, kształtuje się osobowość. Podstawą socjalizacji jest uczenie się, gromadzenie wiedzy i doświadczeń, aktywne przystosowywanie się do wymogów społeczeństwa. W toku socjalizacji społeczeństwo wyposaża człowieka w określony zasób wiedzy i umiejętności, oraz wyrabia w nim pewne nawyki i mechanizmy regulujące jego postępowanie. Na mechanizmy te składają się trzy elementy:
Potrzeby
Postawy
Normy
>> Potrzeby społeczne
Potrzeby to wytwarzające się w organizmie człowieka względnie trwałe ogniska napięć, powstałe jako rezultat odczuwanego przez jednostkę braku czegoś, braku, który utrudnia jej normalne funkcjonowanie i motywuje ją do działania. Potrzeby powstają, zatem jako rezultat zachwiania równowagi między organizmem a środowiskiem, co powoduje wystąpienie działania zmierzające go przywrócenia równowagi, a więc do zaspokojenia danej potrzeby.
Amerykański uczony A. H. Maslow wyróżnił siedem podstawowych grup potrzeb motywujących ludzkie działanie:
Potrzeby fizjologiczne (pożywienia, ochrony organizmu przez zimnem, seksualne), bezpieczeństwa (ochrony organizmu przed zagładą, utrzymania pozycji społecznej)
Przynależności i miłości (uczestnictwa w grupach społecznych, pozytywnego odzewu emocjonalnego ze strony innych osób)
Szacunku (reputacji, prestiżu)
Samo urzeczywistnienia (spełnienia swoich marzeń oraz wykorzystania zamiłowań i uzdolnień)
Wiedzy i rozumienia (poznania tajemnic świata i zrozumienia mechanizmów jego funkcjonowania)
Estetyczne (dążenie do piękna)
Zdaniem Maslowa zaspokojenie potrzeb niższego rzędu (fizjologicznych, bezpieczeństwa) uaktywnia i wzmacnia potrzeby wyższego rzędu. Geneza większości potrzeb, jak i sposób ich zaspokojenia ma charakter wybitnie społeczny. Pozycja, jaką człowiek zajmuje w społeczeństwie, ustrój społeczno - polityczny i rodzaj kultury decydują o tym, w jakim stopniu jest w stanie zaspokoić swoje potrzeby i w jakiej formie to czyni.
Socjologowie zajmujący się problematyką pracy wymieniają następujące czynniki wpływające na motywacje pracownicze, a tym samym na zachowania pracowników w środowisku pracy:
Zdolność do wykonywania pracy
Wysokość zarobków
Ogólne zadowolenie z pracy
Przyjmują te trzy, najważniejsze elementy determinujące zachowanie człowieka w procesie pracy wymienia się bardziej szczegółowe uwarunkowanie zachowań pracowników, a mianowicie:
Zmiany organiczne zachodzące w organizmie ludzkim, wraz z procesem starzenia się człowieka
Poprzednie miejsce pracy i motywy, jakie skłoniły pracownika od zmiany miejsca pracy
Historia osobowości społecznej, obejmująca między innymi środowiskowe pochodzenie danego pracownika
Fizyczne i techniczne warunki pracy, nazywane niekiedy warunkami materialnymi
Finansowe warunki pracy, czyli wysokość zarobku otrzymywanego przez pracownika
Socjalne warunki pracy, czyli oddziaływanie społecznego systemu organizacji na zachowania się jednostki ludzkiej i poszczególnych grup ją tworzących
>> Postawy
Postawą pewnego człowieka wobec pewnego przedmiotu jest ogół względnie trwałych dyspozycji od oceniania tego przedmiotu i emocjonalnego nań reagowania oraz ewentualnie towarzyszących tym emocjonalno - oceniającym dyspozycjom względnie trwałych przekonań o naturze i właściwościach tego przedmiotu i względnie trwałych dyspozycji do zachowań się wobec tego przedmiotu.
Przedmiotem postawy jest człowiek, który drogą kontaktów z przedmiotem postawy ustosunkowuje się do niej w pewien sposób. Postawa jest zawsze wobec czegoś - co istnieje obiektywnie lub subiektywnie dla podmiotu postawy.
Przedmiotem tym może być człowiek, proces społeczny, idea społeczna, instytucja, norma, wytwór materialny, pojęcie. Mogą też być takie sytuacje, które nigdy nie istniały (których nazwy określają klasy puste). Na przykład, termin termonuklearna zagłada świata nie ma żadnych desygnatów (jest nazwą pustą), ale do zjawiska tak określanego większość ludzi ma negatywny stosunek.
Każdą postawę można scharakteryzować na podstawie kilku zasadniczych kryteriów. Najczęściej kryteriów. Najczęściej uwzględnia się następujące:
Treść przedmiotowa
Zakres
Kierunek
Siła
Złożoność
Treść przedmiotowa. Postawa dotyczy zawsze czegoś. Jej przedmiot jest zarazem jej treścią. Zatem wskazanie treści postawy jest konieczne
Zakres. Postawa może dotyczyć większej lub mniejszej liczby przedmiotów. Biorąc pod uwagę ilość desygnatów można ustalić kontinuum pod względem jej liczebności. Na przykład postawa polityczna ma zakres większy (odpowiada jej więcej desygnatów) niż postawa wobec partii politycznej.
Kierunek. Postawa posiadając komponent afektywny ma zarazem określony kierunek tego uczucia lub oceny od bardzo przychylnego, przez serdeczny, przyjazny, pozytywny, do wrogiego, agresywnego.
Siła. Istnieją postawy o różnej sile emocji (różnie „naładowane emocjonalnie”). Istnieją, więc postawy o dużym ładunku emocji oraz ledwo „letnie”. Ma to duże znaczenie przy zmianach postaw, bowiem od ich emocjonalnej siły zależy ich trwałość.
Złożoność. Struktura postaw jest bardzo różnorodna - w zależności od podmiotu i przedmiotu. Są postawy złożone ze wszystkich trzech komponentów, ale bywa, że tylko z dwóch (na przykład poznawczego i afektywnego). Na podstawie złożoności postaw buduje się często ich typologię. Na przykład F. N. House wyróżnił cztery typy postaw:
Osobowe
Materialne
Dotyczące kultury
Dotyczące społeczeństwa
Wyróżnia się podział postaw na stereotypowe i niestereotypowe. Według Morgana „stereotyp to pewien stan mocno uproszczonych przekonań, które utrzymywane są powszechnie przez członków określonej grupy”. A wedle Hilgarda stereotyp to „… tendencje, stronnicze uogólnienie, dotyczące zwykle jakiejś grupy społecznej lub narodowościowej, na podstawie, którego poszczególnym jednostkom przypisuje się fałszywe cechy, których nie mają”.
Postawy stereotypowe charakteryzują się:
Bezkrytyzmem - przyjmowanie czegoś bez dowodu
Nadmiernym uogólnieniem
Nadmiernym uproszczeniem - skrótami, brakiem zróżnicowań
Silnym zabarwieniem emocjonalnym
Sztywnością trwałości, odpornością na zmiany.
Postawy jako zjawisko ze sfer świadomościowej kształtuje się przez dwojakiego rodzaju bodźce. Przez otaczający człowieka świat zewnętrzny, postrzegany zmysłowo i intelektualnie, poddany odpowiednim transformacjom w świadomości oraz przez „parametry” psychiczno - biologiczne człowieka.
>> Normy społeczne
Normy to ogólne reguły kierujące ludzkim postępowaniem. Funkcja norm polega na tym - pisze J. J. Wiatr, że wskazują one jednostce, jak powinna postępować, jakiego postępowania winna się wystrzegać, jakie oczekują ją nagrody i kary za stosowanie się lub niestosowanie się do narzuconych przez społeczeństwo wzorów zachowań.
Normy mogą być sformalizowane (na przykład normy prawne) lub też nieformalne (na przykład normy obyczajowe, moralne). Stają się one ważnym elementem osobowości wówczas, gdy zostają przez osobę „zinternalizowane”, tzn. przekształcone w wewnętrzny nakaz. Złamanie takiej uwewnętrznionej normy w praktycznym działaniu powoduje niepokój, niezadowolenie z siebie, wyrzuty sumienia.
Potrzeby, postawy i zinternalizowane normy stanowią niezwykle ważne czynnikami kształtującymi osobowość, gdyż narzucają jednostce cele działania, mobilizują jednostkę do realizacji tych celów i określają sposoby ich osiągania. Kształtują też ogólne wzory postępowania, emocjonalny stosunek do rzeczywistości, wytwarzają określoną wizję świata i stosunków międzyludzkich.
Struktura osobowości społecznej.
Elementami osobowości społecznej są:
Czynniki biologiczne i psychiczne
Rola społeczna
Jaźń subiektywna
Jaźń obiektywna
System uznawanych wartości społecznych
Wzór osobowy
cechy psychiczne i biologiczne
Cechy psychiczne człowieka różnią się między sobą stopniem i zakresem wpływu na postępowanie człowieka. Mając na uwadze kryterium, możemy cechy osobowości człowieka podzielić na cztery grupy.
Cechy, które mają wpływ na dobór celów - motywy
Właściwości, od których zależy poziom działania człowieka - zdolność i inteligencja
Właściwości, które określają tempo. Szybkość, siłę i trwałość reakcji jednostki - temperament
Cechy, które wskazują, czy dobór przez człowieka celów i sposobów ich realizacji jest zgodny z ogólnie przyjętymi normami i zasadami moralnymi - charakter człowieka
>> Motywy, motywacja
Czym jest motyw? Nauka nie daje na to pytanie zgodnej odpowiedzi. Psychologowie, socjologowie i pedagodzy rozmaicie odpowiadają na to pytanie.
Według J. P. Guilforda motywem jest każdy określony, wewnętrzny czynnik lub stan, który prowadzi do rozpoczęcia i podtrzymania aktywności.
K. B. Madsen, który podjął trud zestawienia znacznej części psychologicznych teorii motywacji, określa motyw jako zmienną pobudzającą, podtrzymującą i kierującą zachowaniem się podmiotu.
J. S. Brown pisze złośliwie, że motywacja może być świadomą lub nieświadoma, może być identyczna lub różna od popędu; może kierować lub nie kierować zachowaniem się i wszystkie motywy mogą być nabyte lub instynktowne. Co więcej można znaleźć argumenty podtrzymujące pogląd zarówno, że motywacja jest czymś w zachowaniu się, jak i że jest pojęciem bezużytecznym, że jest po prostu energią poruszającą ciało, albo, że jest identyczna z nerwowym rozładowaniem specyficznych struktur systemu nerwowego.
Nie mamy tu możności analizowania szerzej tego zagadnienia. Rozpatrując definicję motywacji z punktu widzenia psychologii uczenia się przyjmujemy, że motyw jest wewnętrzną potrzebą skłaniającą człowieka do działania.
Rozróżnia się motywy:
Pierwotne - instynktowne i emocjonalne
Wtórne - społeczne i rozumowe, które opierają się na odruchach warunkowych, zatem, są nabyte, czyli są wynikiem uczenia się. Należą do nich nawyki, postawy i zainteresowania
Dzieli się także motywy na:
Bezpośrednie
Pośrednie
>> Zdolność i inteligencja
Obserwując zachowanie się ludzi w różnych sytuacjach, porównując ich osiągnięcia, tempo ich rozwoju duchowego, przekonujemy się o tym, że ludzie różnią się między sobą zdolnościami. Posiadanie przez człowieka określonej zdolności oznacza jego przydatność do kreślonego działania. Każda działalność wymaga od człowieka mniej lub bardziej specyficznych danych, które nazywamy zdolnościami człowieka. Zdolność musi obejmować różne właściwości i cechy psychiczne konieczne ze względu na charakter działania. W literaturze psychologicznej spotykamy się z następującym problemem: Czy zdolności zależą głównie od czynników wrodzonych, czy też na ich rodzaj i poziom rozwoju wpływa środowisko, wychowanie, a szczególnie własna aktywność jednostki?
Problemu tego nie można rozstrzygnąć w sposób jednoznaczny. Dziedziczność ma zasadniczy wpływ na cechy fizyczne człowieka, płeć, typ budowy układu nerwowego oraz w dużym stopniu warunkuje sprawność ruchową i wrażliwość sensoryczną (czuciową). Natomiast wciąż jest sprawą dyskusyjną, w jakim stopniu dziedziczność wpływa na zdolność człowieka i inteligencję.
Rozwój zdolności zależy od pewnych organicznych wrodzonych właściwości, nazywanych zadatkami biologicznymi. Zadatki te są odmienne u poszczególnych ludzi dzięki różnicom we wrodzonych właściwościach ich systemu nerwowego czy też anatomofizjologicznych właściwości funkcjonalnych organizmu. Zadatki wrodzone, to jest biologiczne, warunkują to, że pewne jednostki łatwiej się uczą, są bardziej twórcze, cechuje je większa zdolność kojarzenia, wyobraźni itp. Natomiast na rozwój zdolności mają wpływ zamiłowania i zainteresowania, własna aktywność jednostki, a także pewne cechy charakteru, jak pracowitość, wytrwałość, poczucie obowiązku itp., które to elementy kształtują się w procesie wychowania człowieka. W procesie uczenia się formuje się nie tylko poziom zdolności osiągany przez jednostkę, ale również ich zróżnicowanie. Profil uzdolnień każdego człowieka jest odzwierciedleniem indywidualnej drogi jego rozwoju.
Zdolność ogólną określa się często terminem uzdolnienie, w odróżnieniu od zdolności specjalnych. Uzdolnienie utożsami się zazwyczaj z inteligencją. Zagadnienie uzdolnienia ogólnego i zdolności specjalnych jest spore w literaturze psychologicznej. Nie wydając się w szczegółowe rozważania natury dyskusyjnej, przejmiemy praktyczny punkt widzenia, który potwierdza życie codzienne. Proste właściwości jak np. wrażliwość na barwy, pamięć wzrokowa lub słuchowa, koncentracja uwagi, płynność słowa, łatwość skojarzeń, szybkość spostrzegania, koordynacja oka i ręki itp. Nazywamy zdolnościami specjalnymi. Właściwości te kształtują w jednostce uzdolnienia. Możemy wyodrębnić również określone zespoły czy grupy właściwości ułatwiające jednostce lepsze wykonanie różnych rodzajów działalności od innych ludzi. Będą to uzdolnienia natury bardziej ogólnej, zwanego inteligencją, przejawia się w efektywności procesu uczenia się i w pracy.
Człowiek wyróżnia się swoim specyficznym poziomem w świecie istot żywych dzięki posiadaniu tego typu uzdolnienia, jaki jest inteligencja. Najbardziej tępy osobnik spośród normalnych ludzi jest inteligentniejszy od najbystrzejszego zwierzęcia. Istnieje wiele definicji inteligencji. Jedne zwracają uwagę na zdolność abstrahowania jako główną cechę inteligencji, drugie podkreślają zdolność uczenia się jako istotny element tej właściwości. Mówiąc o inteligencji zwierząt, mamy na myśli właśnie tego rodzaju zdolność. Zwierzę bardziej inteligentne od drugiego - to takie, które szybciej się uczy. Inni jednak twierdzą, że inteligencja przejawia się w sytuacjach dla osobnikach nowych i istotę jej stanowi myślenie.
Mówiąc o inteligencji, będziemy rozumieć ją w dalszym ciągu naszych rozważań, jako poziom sprawności intelektualnej cechującej poszczególnych ludzi, ale nie sprowadzającej się do sumy wiadomości, umiejętności i nawyków. Stopień tej sprawności waha się w szerokich granicach od upośledzenia umysłowego na jednym biegunie do genialności na drugim.
Według badań szacunkowych około 1 - 3 procent ludzi nigdy nie osiąga takiego minimum rozwoju inteligencji, jakiego wymaga się od normalnego człowieka, o takich osobnikach mówimy, że są niedorozwinięci umysłowo - oligofrenicy. Przyczyny oligofrenii sprowadzają się do nieprawidłowej budowy i nieprawidłowego funkcjonowania mózgu, uwarunkowanych różnymi czynnikami, takimi jak zaburzenia w rozwoju płodowym, urazy porodowe, krwotok mózgowy, wodogłowie, zaburzenia czynności gruczołów wydzielania wewnętrznego itp. Często przyczyną niedorozwoju umysłowego jest alkoholizm rodziców, powodujący uszkodzenie komórek płciowych. Przyczyną mogą być również trudno uchwytne nieprawidłowości w chemizmie mózgu. Zależnie od stopnia upośledzenia dzielimy oligofreników na trzy kategorie: idiotów, imbecylów (głuptaków) i debili (ograniczonych umysłowo). Ze względu na istnienie dużych różnic indywidualnych, w każdej z trzech kategorii można wyróżnić jeszcze stopień upośledzenia: głęboki, średni i słaby.
Najcięższą formą niedorozwoju umysłowego jest idiotyzm. Pod względem rozwoju psychicznego idiota stoi niżej od niektórych zwierząt, posiada minimalne możliwości uczenia się, a nawet nie ujawnia wielu najprostszych reakcji instynktowych. Szczytem możliwości idioty o słabym stopniu upośledzenia jest zrozumienie bardzo niewielkiej ilości wyrazów i zdań nieudolnie posługiwanie się minimalnym zasobem słów. Potrafi on poza tym wykonać najbardziej proste czynności (np. zamiatanie), ale nie może się nauczyć zapinania guzików swego ubrania sznurowania butów.
Imbecyl lżejszego stopnia potrafi nauczyć się nieco mówić, ale nie umie przyswoić sobie elementarnego zasobu wiedzy z zakresu szkoły podstawowej. Pamięć imbecylów jest bardzo słaba, uwaga łatwo odwracalna, nie potrafią oni skupić się nad wykonywaną czynnością. Ich myślenie ma charakter nadzwyczajny konkretny, orientują się jedynie w najprostszych sytuacjach życiowych i mogą wykonywać najbardziej elementarne czynności zarobkowe (np. pasanie krów).
Debilizm w porównaniu z idiotyzmem i imbecylizmem jest najlżejszą formą niedorozwoju i zarazem najliczniej reprezentową w grupie oligofreników (około 75%). Debile potrafią, chociaż z największym trudem, siedząc po kilka lat w tej samej klasie, ukończyć szkołę podstawową. Umysł debila wykazuje, że może on jednak radzić sobie w najprostszych sytuacjach życiowych i wykonywać proste czynności zawodowe, tym samym zarabiać na swoje utrzymanie.
W czym przejawia się najbardziej istotna różnica pomiędzy dobrą a mierną inteligencją?
Im inteligentniejszy człowiek, tym bardziej potrafi dostrzegać subtelne i ukryte, trudno uchwytne stosunki. Osobnik bardziej inteligentny dostrzega więcej stosunków i chwyta je szybciej. Poza tym umie odróżnić związki istotne od nieistotnych. Ta umiejętność odróżniania związków daje podstawę do wykrywania prawidłowości oraz jest przesłanką wykorzystywania posiadanego doświadczenia w nowych warunkach. Mierna inteligencja przejawia się nie tylko bezradnością wobec różnych nowych sytuacji. Osobnik o miernej inteligencji w procesie uczenia się zamiast sensownie łączyć poszczególne szczegóły „wkuwa” mechanicznie, wskutek czego wiedza jego przypomina konglomerat faktów, a nie operatywny określony system.
Nie wdając się w drobiazgową analizę cech zachowania się człowieka inteligentnego, wymienię jeszcze kilka najbardziej istotnych cech myślenia inteligentnego. Chodzi o zdolność posługiwania się w myśleniu złożonymi symbolami. Przy umiejętności dostrzegania stosunków łatwiej jest operować symbolami i tym samym osobnik bardziej inteligentny potrafi w znacznie szerszym stopniu wykorzystywać zdobytą wiedzę, robić z niej użytek w różnych skomplikowanych sytuacjach. Inną cechą inteligentnego myślenia stanowi jego plastyczność, która przejawia się szczególnie w procesie rozwiązywania trudnych problemów. Następnie za miernik poziomu inteligencji uważa się często szybkość rozwiązywania nowych zadań, a także oryginalność rozwiązań. Istotnymi przejawami inteligencji są samodzielność myślenia, łącząca się z trafnością sądów oraz odporność na wpływ emocji, zakłócających poprawność myślenia, niepodawanie się sugestii otoczenia.
Na zakończenie rozważań dotyczących poziomu rozwoju umysłowego trzeba wspomnieć o zagadnieniu wybitnej inteligencji. Odgrywa ona wyjątkową rolę w torowaniu drogi postępowi we wszystkich dziedzinach życia społecznego. Osobników wybitnie inteligentnych otacza się szczególną opieką. Dotyczy to wychowania dzieci i młodzieży. Podobnie jak szczególną troską otacza się dzieci niedorozwinięte umysłowo i tworzy się klasy, a nawet szkoły specjalne, tak samo organizuje się specjalne klasy dla dzieci wybitnie uzdolnionych, np. w zakresie matematyki, fizyki, itp. Najważniejszą inteligencję łączymy często z pojęciem genialności. Wyrazem genialności są twórcze dzieła, a ludzie genialni to ci, których twórczość ma dla społeczeństwa wyjątkowe, historyczne znaczenie. Podstawowym, więc kryterium genialności jest znaczna wartość stworzonych przez jednostkę dzieł, wymagających olbrzymiej pracy. Zatem są to jednostki obdarzone nadzwyczajnymi przymiotami nie tylko umysłu, lecz i charakteru.
Co odróżnia wybitnego pracownika od jego przeciętnego kolegi? Nie jest to poziom inteligencji (IQ), ale poziom inteligencji emocjonalnej (EQ).
Daniel Goleman, wykładowca z Uniwersytetu Harvarda, w swojej książce Inteligencja emocjonalna udowadnia, że sukces zawodowy w 80 procentach jest zależny od inteligencji emocjonalnej i tylko 20 procent od ilorazu inteligencji.
Czym zatem jest inteligencja emocjonalna? Jest to układ pięciu zdolności:
Znajomość własnych emocji. Kiedy doświadczamy emocji, najważniejsze jest uczucie, które jej towarzyszy - lęk, gniew, radość, smutek to żywe bezpośrednie doznania. Podstawą inteligencji emocjonalnej jest samoświadomość, a więc rozpoznanie uczuć w chwili, gdy nas ogarnią, osoby, które orientują się w swoich uczuciach, lepiej kierują swoim życiem, wiedzą, co naprawdę czują, gdy podejmują ważne w ich życiu decyzje.
Kierowanie emocjami. Osoby, u których zdolność kierowania emocjami jest słabo rozwinięta muszą stale walczyć z nieprzyjemnymi uczuciami. Natomiast osoby, które posiadają tę zdolność, potrafią szybko dojść di równowagi po porażkach i niepowodzeniach.
Zdolność motywowania siebie. Podporządkowanie emocji obranych celom ma zasadnicze znaczenie dla koncentracji uwagi, samo motywowania i opanowania oraz twórczej pracy. Samokontrola emocjonalna - odkładanie w czasie zaspokajania pragnień i tłumienie popędliwości leżą w podstaw wszelkich osiągnięć, a zdolność wchodzenia w stan uniesienia twórczego umożliwia wybitne osiągnięcia.
Rozpoznawanie emocji u innych. Empatia, a więc zdolność utożsamiania się z innymi osobami i przeżywania ich uczuć, jest bardzo przydatna w wielu dziedzinach życia, na przykład, sprzedaż, zarządzanie, sprawowanie obowiązków rodzicielskich, czy polityka. Kluczem do wyczucia emocji innej osoby jest zdolność odczytywania sygnałów niewerbalnych; tonu głosu, wyrazu twarzy
Nawiązywanie i podtrzymywanie związków z innymi. Sztuka nawiązywania kontaktów polega w dużej mierze na umiejętności kierowania emocjami innych ludzi.
Do umiejętności tych należą:
Umiejętność organizowania grup - podstawowa umiejętność przywódcy
Umiejętność negocjowania rozwiązań - talent mediatora polega na zapobieganiu konfliktom, gaszeniu tych, które wybuchły lub kierowaniu konfliktami
Umiejętności nawiązywania stosunków osobistych
Umiejętność przeprowadzania analiz społecznych - zdolność do intuicyjnego wykrywania uczuć i motywów innych ludzi.
>> Temperament
Istotne znaczenie dla zrozumienia mechanizmów zachowania się człowieka posiadają te cechy jego psychiki, które są związane z zasadniczymi właściwościami systemu nerwowego: siłą, równowagą i ruchliwością procesów nerwowych. Wyniki badań psychologicznych przeprowadzonych w zakładach przemysłowych wykazały, że przy wypracowaniu najbardziej wydajnego stylu pracy należy koniecznie uwzględnić indywidualne różnice między ludźmi w dziedzinie zasadniczych właściwości systemu nerwowego. Nie należy jednak sądzić, jakoby określonych typ wyższej czynności nerwowej był optymalny w danej pracy czy też w pewnych jej rodzajach. Trzeba w taki sposób uwzględniać cechy temperamentu, aby pomagało to w pracy i aby można było regulować temperament człowieka.
Pojęcie temperamentu związane jest z dynamiczną stroną osobowości wyrażającą się w impulsywności i tempie działalności psychicznej. W tym to właśnie znaczeniu mówimy, że ktoś posiada temperament, mając na myśli impulsywność, gwałtowność postępowania. A, więc temperament jest to dynamiczna strona działalności psychicznej człowieka.
W dziejach nauki najwcześniej i najbardziej znanej typologii osobowości dokonał Hipokrates, żyjący w V wieku p.n.e. Ten słynny twórca medycyny biorąc za podstawę biologiczną właściwość jednostki, przejawiającą się w sile i szybkości reagowania człowieka na bodźce oraz powstrzymania się od działań sprzecznych z uznawanymi normami i wzorami, wyróżnił takie typy temperamentów, jak:
Sangwinik, czyli człowiek ~ osobowością o żywymi i zmiennym usposobieniu;
Melancholik - mało uczciwy i mało aktywny
Choleryk - pobudliwy i mało wytrwały w działaniu
Flegmatyk - mało pobudliwy, lecz wytrwały i konsekwentny
Znakomity fizjolog I. P. Pawłow klasyfikował typy układu nerwowego przyjmując następujące kryteria:
Siłę
Równowagę
Ruchliwość procesów
Wyodrębnił on cztery zasadnicze typy:
Żywy - silny, zrównoważony, ruchliwy
Spokojny, powolny - silny, zrównoważony, inertny
Pobudliwy, niepohamowany - silny, niezrównoważony z przewagą pobudzania nad hamowaniem
Słaby
Szwajcarski psychiatra G. Jung (1875 - 1961) za podstawę swej typologii osobowości przyjął kierunek i zakres aktywności społecznej człowieka. Umożliwiło mu to wyodrębnienie dwóch podstawowych typów osobowości, a mianowicie:
Introwertyka, czyli człowieka ukierunkowującego własne działania na siebie i oszczędnego w uzewnętrznieniu swoich przeżyć, o hermetycznej postawie życiowej
Ekstrawertyka będącego osobowością o cechach krańcowo różnych niż typ pierwszy
Oryginalną typologię osobowości opracował filozof i psycholog niemiecki E. Spranger (1882 - 1963). Za podstawową determinantę organizującą osobowość uznał on usposobienie, co pozwoliło mu wyróżnić sześć typów człowieka:
Teoretyczny, człowiek interesujący się zwłaszcza prawami nauki i poszukujący teorii wyjaśniających świat
Ekonomiczny - dążący do bogactwa i zdobycia dóbr materialnych
Estetyczny - pragnący przeżywania piękna i jego przejawów
Społeczny - spieszący chętnie z pomocą innym ludziom
Polityczny - zapobiegający o władzę i panowanie nad innymi jednostkami i zbiorowościami
Religijny - zainteresowany poznawaniem Boga i propagowaniem jego nauki.
>> Charakter człowieka
Charakter to zespół cech psychicznych, zwłaszcza moralnych, właściwych danemu człowiekowi, przejawiających się w jego postępowaniu.
Słowo charakter w tłumaczeniu z greckiego oznacza piętno, pieczęć. Stąd mowa o cechach osobowości, które wyciskają określone piętno na wszystkie jej przejawy. W tym sensie określamy, że ktoś ma charakter zły lub dobry, że jest człowiekiem bez charakteru lub z charakterem. Mówiąc, o człowieku bez charakteru, mamy na myśli osobnika nie określonego wewnętrznie, którego postępki zależą nie od niego samego, lecz bardziej od okoliczności zewnętrznych, natomiast człowiek z charakterem odznacza się określony stosunkiem do otoczenia, który wyraża się pewnymi działaniami i jasnym postępowaniem.
Duże znaczenie w pracy mają - według N. Lewitowa - następująca cechy charakteru:
Powściągliwość
Opanowanie
Pewność siebie
Zdyscyplinowanie
Powściągliwość jest umiejętnością panowania nad swymi ruchami, mową, myślami, wobec czego człowiek powściągliwy unika rzeczy przeszkadzających w pracy
Opanowanie, nazywane często „przytomnością umysłu” potrzebne jest szczególnie w trudnych chwilach przy pracy, jak również przy niepowodzeniach
Pewność siebie jako cecha charakteru jest warunkiem nastroju mobilizującego do pracy, nie może jednak przerodzić się w szkodliwą zarozumiałość, która powoduje z kolei niedocenianie trudności i brak krytycyzmu
Zdyscyplinowanie przejawia się w systematyczności, zamiłowaniu do porządku, konsekwencji w postępowaniu. Pracownik zdyscyplinowany pracuje dobrze również wtedy, gdy nikt go nie pilnuje i nie kontroluje.
Istotne w pracy są również takie cechy, jak wytrzymałość i stanowczość, będące podstawą siły woli i charakteru, które są niezbędne w pokonywaniu trudności i walce w wykonanie skomplikowanych zadań produkcyjnych. W niektórych warunkach szczególnie uciążliwych, np. wysoka temperatura, nocna zmiana itp. przejawia się inna cecha charakteru - wytrzymałość i cierpliwość. Można wymienić również ważną cechę charakteru związaną z pokonywaniem niebezpiecznych przygód, z walką,. Cechą tą jest męstwo. Człowiek mężny kieruje się w działaniu zawsze zasadniczymi i bez względu na przeszkody wykonuje swój obowiązek.
Mówiąc o cechach charakteru ważnych w przebiegu pracy, niesposób nie wspomnieć o pewnych wadach. Jedną z powszechnych wad jest upór będący karykaturą silnej woli. Człowiek uparty nieraz przypomina człowieka wytrwałego, uporczywie dążącego do celu, ale niestety cele te nie zawsze są właściwe, a motywy uzasadnione. Upór prowadzi do konserwatyzmu i rutyny, utrudnia stosunki człowieka z zespołem. Często z uporem łączy się inna wada charakteru - pycha, zarozumiałość, która przeszkadza w doskonaleniu się w pracy,. Również cechą bardzo szkodliwą jest egoizm, połączony często z uporem i zarozumiałością, egoiści są czasem bardzo zdolnymi pracownikami, lecz kierują się tylko swoimi osobistymi interesami.
Rola społeczna
Istotnym elementem osobowości jest rola społeczna. Pełnienie jej ujawnia typ i rzeczywiste „wnętrze” osobowości danego człowieka. Stąd zapewne pochodzi stwierdzenie, że jednostkę, a nawet zbiorowość, najlepiej poznajemy w działaniu. Różnych ról społecznych, od rodzinnych poczynając a na pracowniczych i emeryckich kończąc, uczymy się w procesie socjalizacji.
Rola społeczna jest spójnym systemem zachowań, wynikającym z przynależności jednostki do określonych grup i innych zbiorowości.
Mówimy o pełnieniu roli człowieka rodziny, kolegi, studenta, pracownika czy emeryta. Na każdą rolę społeczną składają się odpowiednie prawa i obowiązki, przywileje i powinności. Realizacja ich jest właśnie pełnieniem roli. O roli mówi się zarówno w odniesieniu do tego, co jednostka wypełnia, jak i do tego, czego się od niej oczekuje.
Zakres realizacji każdej roli społecznej zależy od:
Właściwości anatomicznych i psychicznych danej jednostki
Wzoru osobowego akceptowanego w określonej grupie czy innego typu zbiorowości społecznej
Sposobu zdefiniowania danej roli przez jej nosiciela i przez zbiorowość
Struktury i organizacji grupy
Sankcji, jakimi zbiorowość dysponuje wobec swoich członków zasługujących na pozytywne lub negatywne wyróżnienie
Pełnienie dobrowolnie lub pod przymusem przyjętych przez jednostkę ról ma podstawowe znaczenie dla niej samej i dla społeczeństwa.
Szczególną jest rola zawodowa, przez którą rozumiemy.
wewnętrznie spójny zespół uprawnień, zobowiązań i działań pracownika wynikacych ze społecznego podziału pracy i funkcji zawodowych, w ramach, którego rola jest realizowana.
Wytwarza się ona w wyniku interakcji trzech czynników:
Struktury organizacyjnej przedsiębiorstwa, która obejmuje siec ról społecznych związanych z określonymi pozycjami w przestrzeni organizacyjnej zakłady pracy
Kultury zakładu pracy, która oznacza zwyczajowy i tradycyjny sposób myślenia i postępowania, akceptowany przez wszystkich członków zbiorowości
Osobowość pracownika
Skuteczność odgrywania roli zależy od dostosowania wymagań i zachowań, natomiast zadowolenie z roli wywodzi się ze zgodności zachowań i pragnień roli. Często dochodzi do konfliktu między pracownikiem a kierownikiem na tle pełnienia roli z następujących przyczyn:
Niedostosowanie do wymagań roli
Błędnego przydziału
Niedostatecznych wymagań
Nadmiernych wymagań
Sprzecznych wymagań stawianych przez różnych ludzi
Jeśli cechy i pragnienia danej osoby są w znacznej mierze niedostosowane do wymagań roli i niezgodne z nimi, prawdopodobnie doświadczy ona fruktacji prowadzącej do małego zadowolenia z pracy, zmniejszającego zaangażowania w sprawy organizacji i być może słabych wyników.
Problem z niedostatecznym wymaganiem występuje wtedy, gdy wymagania stanowiska są za małe w porównaniu z kwalifikacjami zajmującej je osoby. Wiele firm zatrudnia absolwentów wyższych uczelni na prostych stanowiskach, na których wykonują czynności nie wykorzystując swoich kwalifikacji.
W warunkach niezmiernych wymagań stanowisko jest znacznie większe od tego, kto je zajmuje. Zasada Petera głosi, że w końcu każdy dochodzi do takiej sytuacji. Podobno wszyscy awansujemy do poziomu niekompetencji, aż w końcu zajmujemy posadę, w której wymagania roli są dla nas za wielką.
Jaźń subiektywna i odzwierciedlona
Człowiek pełniąc różne role, zwłaszcza zaś konfliktowe, czyli takie, które częściowo lub całkowicie się wykluczają, niejednokrotnie przeżywa sytuacje polegające na swoistej rozmowie z „samym z sobą”. Wówczas daje znać o sobie poczucie istnienia jakiejś „wewnętrznej istoty”, zwanej jaźnią lub sumieniem. Zdaniem A. Podgóreckiego, jednostka - zastanawiając się nad samym sobą - widzi się, zależnie od „społecznego zwierciadła”, w czterech wersjach, czyli jaźni.
Jaźń subiektywna stanowi zespół wyrażeń o sobie, wytworzonych na podstawie traktowania nas przez otoczenie społeczne i rzekomo wskazuje, kim „naprawdę” jest każdy z nas. Często stanowi ona chorobliwe wyobrażenia, zwane kompleksami kompensującymi nasze braki intelektualne, charakterologiczne bądź fizyczne. Rozróżniamy dwa rodzaje jaźni subiektywnej.
Jaźń pierwiastkową
Jaźń fasadową
Jaźń pierwiastkowa jest najbardziej osobistym, wewnętrznie własnym poglądem na siebie bez względu na to, co sądzą inni ludzie i jak nas traktują. O jaźni pierwiastkowej wyrażmy się wówczas, gdy mówimy: ja wiem, na co mnie stać, znam siebie najlepiej i wiem, jak mogę postąpić w takiej a takiej sytuacji.
Jaźń fasadowa, która przyjęła nazwę od fasady ważnych budowli, przejawia się w reklamowaniu własnej osoby. Mało osób publicznie przyznaje się do posiadania takiej jaźni, ale samochwalstwo, tytułomania, powoływanie się na koligacje z ważnymi i wielkimi ludźmi (w sensie zasług), szminkowanie się, modny strój itp. są właściwością „normalnych ludzi”. Te i inne wzory zachowań w jakiejś mierze są reklamowaniem samego siebie.
Jaźń odzwierciedlona jest zespołem wyobrażeń, jakie każdy z nas posiada o sobie, na podstawie tego, co naszym zdaniem sądzą o nas inni ludzie.
Jaźń zobiektywizowana jest sumą wiedzy, mądrości i doświadczenia, które dana jednostka zdobyła w procesie socjalizacji i dalszego rozwoju osobniczego. Jaźń ta stanowi najbardziej trafne spojrzenie na samego siebie i swoją globalną ocenę.
Wiele badaczy za pożądane uważa zjawisko zwane integracją osobowości, pojmowane jako harmonię pomiędzy jaźnią pierwiastkową a pozostałymi wersjami jaźni, czyli fasadową, odzwierciedloną i zobiektywizowaną. Integracja osobowości społecznej zależy w dużym stopniu od przyjmowanych i pełnionych ról, spójności uznawanego systemu wartości i innych czynników.
Wartości społeczne
W mowie potocznej i w literaturze przedmiotu wartość występuje w trzech znaczeniach:
to to, ile coś jest warte - co można wyrazić w jednostkach miary
Rzecz lub cecha wartościowa - coś, czemu wartość przepisujemy
To myśl, która sprawia, że przedmioty, cechy lub zdarzenia uznajemy za cenne.
W ujęciu socjologicznym wartość rozpatrywana jest w trzecim znaczeniu. W tym ujęciu traktowana ona jest jako:
Przedmiot lub przekonanie o nienormatywnym charakterze, determinujące względnie podobne przeżycia psychiczne i działania jednostek czy grup społecznych
Przekonania rozpowszechnione w grupie społecznej, określające godne pożądania sądy i zachowania członków grupy
Definicja robocza wartości:
Wartościami są obiekty materialne, niematerialne, idee i myśli godne pożądania przez jednostkę, grupę lub społeczeństwo, w stosunku, do których ludzie przyjmują postawę emocjonalno - oceniającą i które są celem ich działania.
W naukach humanistycznych ważne jest poznanie procesu internalizacji wartości, który przebiega kolejno etapami:
Pierwszy etap obejmuje pojawienie się informacji w wartości
W drugim informacja ulega transformacji, czyli przetłumaczeniu na indywidualny język odbiorcy, w celu właściwego zrozumienia danej wartości
Trzeci etap - zaangażowanie - jest etapem niezbędnym, który prowadzi bądź do akceptacji, bądź do negacji wartości
Zaakceptowana wartość polega inkluzji, czyli przyjęciu jej jako coś bardzo osobistego, wartościowego i doświadczonego na sobie
Wreszcie po inkluzji następuje dynamizacja, która polega na wprowadzeniu zmian we własnej osobowości.
Zmiany te wiążą się ze zmianami wprowadzonymi do uznawanej dotychczas hierarchii wartości, albo ze zmianą celów życiowych bądź z jakąś inną ważną reorientacją postaw i zachowań. Jeżeli na etapie zaangażowania zamiast akceptacji wystąpi negacja, to należy oczekiwać, że w dalszym etapie pojawi się wrogość albo obojętność. Każda z nich występuje bezpośrednio lub pośrednio jako reakcja na zaangażowanie się osoby w próbę internalizacji nowej wartości. Zatem przemiana wartości wymaga nie tylko świadomego działania, lecz także czasu i gotowości do zaakceptowania nowej formy lub całkiem nowej wartości albo celów. Podobnie jak w toku dziejów, można wyróżnić zjawiska modyfikacji i zmiany wartości w skali kultur, społeczeństw, klas, epok i formacji - tak w toku życia jednostki można uchwycić pewne przełomowe okresy, w których mniej lub bardziej świadomie dokonuje się restruktyzacja uznawanych wartości, celów, potrzeb i aspiracji.
Społeczna wartość pracy
Praca stanowi ekonomiczną podstawę bytu człowieka i jego pozycji społecznej. Składający się na pracę człowieka system wykonywanych czynności stale kształtuje jego osobowość społeczną, określa jego miejsce nie tylko w zespole współpracowników, lecz także w innych społecznych układach.
Praca stanowi wartość samoistną. Polega ona na realizacji własnych zdolności człowieka, na twórczym wyrażeniu samego siebie, a wreszcie jest to wszechstronne pole zaspokajania potrzeby aktywności życiowej. Nie można także pomijać społecznego aspektu p[racy, daje ona człowiekowi szansę nawiązania kontaktów z innymi ludźmi, zdobywania określonego miejsca w społeczeństwie i wynikającego z niego prestiżu. Można stwierdzić, iż człowiek pracuje nie tylko po to, by uzyskiwać środki utrzymania (potrzeby fizjologiczne według Masolowa) ale również, a może przede wszystkim, aby być kimś, czyli zdobywać określone miejsce w hierarchii społecznej. Ostatnimi czasy przykładów na to jest aż za dużo.
Wśród różnych wymiarów struktury społecznej najważniejszą rolę odgrywa zawód. Zawód i związane z nim wykształcenie są na tyle syntetycznymi cechami charakteryzującymi jednostkę, że wpływają specyficznie na warunki życia jednostki - osoby zajmujące podobną pozycję w strukturze zawodowej mają podobne warunki życia. Wśród owych warunków życia najważniejszą rolę odgrywają warunki pracy, w których zawarta jest wielostronna charakterystyka pracy. Zatem wartość w najważniejszym stopniu zależą od pewnych charakterystycznych cech pracy, którą jednostka wykonuje. Warunki i charakter pracy są, więc zmiennymi pośredniczącymi i zarazem wyjaśniającymi związek pomiędzy strukturą klasowo - warstwową a wartościami.
Praca jest źródłem wielu wartości,. Dają się one uporządkować w pięciu kategoriach:
Wartości ekonomiczne, dające człowiekowi poczucie bezpieczeństwa, posiadania i bogactwa
Wartości afiliacyjne, czyli wartości typu społecznego. Przedmiotem dążeń ludzkich jest akceptacja przez grupę, społeczeństwo, dobre stosunki międzyludzkie. Człowiek ceniący sobie przynależność do określonej grupy nie chce naruszać norm przez nią przyjętych
Do trzeciej kategorii można zaliczyć samorealizację, jako wartość w konkretnej sytuacji pracy. Nie jest to termin jednoznaczny, na ogół jednak oznacza
Rozwój zawodowy i podnoszenie kwalifikacji
Wykorzystanie posiadanych kwalifikacji zawodowych
Samodzielność pracy
Indywidualny wkład w pracę
Jako o czwartej kategorii należy powiedzieć o poczuciu sprawności, czyli o rozumieniu świata i społecznego znaczenia pracy, swojego miejsca pracy i pozycji zakładu pracy
Piątą kategorię stanowi poczucie sprawstwa, czyli wpływania na innych, na otoczenie i zmieniania go. Wiąże się, zatem ściśle z udziałem pracowników w zarządzaniu, w kształtowaniu zadań i sposobów ich realizacji.
Wartość w życiu człowieka nie występują w izolacji, lecz tworzą określoną hierarchię - system wartości. Każda taka hierarchia wartości bywa zróżnicowana, zaś ważność kolejnych wartości jest inna. Człowiek w swoim rozwoju, a szczególnie w okresie socjalizacji, uczestniczy w różnych grupach społecznych, jak na przykład rodzina, grupa równieśnicza, zakład pracy. Każda z tych grup odniesienia ma określoną hierarchię wartości, uznawaną przez własnych członków. Szczególnie ważny jest system wartości rodziny, będącej grupą pierwotną.
Z całą pewnością możemy stwierdzić, iż mówienie o systemie wartości oznacza odniesienie się do pewnej całości, gdzie orzekając o jej elementach składowych musimy podać nie tylko ich charakterystykę, lecz również określić miejsce, jakie zajmują w ramach tej całości oraz definiować charakter relacji występujących między tymi elementami. Tendencja do utożsamienia systemów wartości z hierarchiami wartości ma nie wątpliwie swe źródło w aktualnym stanie nauk społecznych.
wzór osobowy
W literaturze socjologicznej i pedagogicznej termin wzór osobowy definiowany bywa różnie. W ujęciu A. Jasińskiego i R. Siemieńskiej - autorek studium na temat przemian wzorów osobowych- jest to przedstawiony w formie modelowej (typu idealnego) zespół cech osobowości, który stanowi układ odniesienia dla opisu porównawczego oraz oceny działań jednostek należących do określonej zbiorowości społecznej, a także ma spełniać funkcje normatywne, funkcje regulowania zachowań ludzi tej zbiorowości.
Inne znaczenie nadaje interesującemu nas terminowi M. Ossowska. W jej ujęciu wzorem dla danej jednostki czy danej grupy jest postać ludzka, która powinna być lub jest faktycznie dla tej jednostki lub tej grupy przedmiotem aspiracji.
Podobną definicję przedstawia H. Muszyński. Według niego wzorem osobowym jest również konkretna jednostka ludzka, która przedstawiana jest jako godna naśladowania.
Zbliżone do powyższego znaczenia określenia wzoru osobowego znaleźć można także w pracy B. Weber, poświęconej relacji między wzorami propagowanymi i uznawanymi oraz w książce A. Jawłowskiej i B. Gutowskiej pt. „Młodzież w procesie przemian”, w której zawarta jest analiza prowadzonych po wojnie badań nad młodzieżą polską.
Natomiast W. Nowak używa terminu uznawany wzór osobowy, rozumiejąc pod tym pojęciem zorganizowany zespół cech osobowości, które mają dla konkretnej jednostki największe znaczenie i których osiągnięcie stanowi dla niej cel.
Zatem wzór osobowy jest to postulowany zespół cech społecznych (wartość, postaw bądź innych własności), oparty na ideale człowieka, a odnoszący się do konkretnej jednostki albo grupy ludzi (na przykład klasy społecznej, grupy zawodowej).
Zgodnie z przyjętymi tutaj rozumieniem wzór osobowy obejmuje wartość moralne, intelektualne i instrumentalne. Istnieje niewielkie prawdopodobieństwo występowania dwóch lub więcej identycznych uznawanych wzorów osobowych, ponieważ każda jednostka konstruuje własną, niepowtarzalną kompozycję właściwości osobowościowych. Tworzy ona własny, indywidualny wzór osobowy, który stanowi dla niej punkt odniesienia. Przypuszczać jednak należy, iż spośród niezliczonej ilości cech osobowościowych niektóre mają piorytetowe znaczenie dla większości członków danej zbiorowości społecznej (na przykład grupy zawodowej, studentów danej uczelni).
S. Widerszpil „wybrane problemy socjologii marksistowskiej”
Z. Skorny „Psychiczne mechanizmy zachowania się”
S. Widerszpil „Wybrane problemy socjologii marksistowskiej”
J. J. Wiatr „Społeczeństwo. Wstęp do socjologii systematycznej”
J. P. Guilford „General Psychology”
K. B. Madesen „Teories of Motivation”
J. S. Brown „The Notivation of Behavior”
A. Podgórecki „Patologia życia społecznego”
A. Jasieńska; R. Siemieńska „Wzory osobowe socjalizmu”
M. Ossowska „Ethos rycerski i jego odmiany”
H. Muszyński „Ideał i cele wychowania”
B. Weber „Młodzież a współczesne wzory wychowawcze”
A. Jawłowska; G. Gutowska „Młodzież w okresie przemian”
W. Nowak „Wzór osobowy uznawany przez licealistów warszawskich”
14