POJĘCIE I KOMPONENTY OSOBOWOŚCI SPOŁECZNEJ
Osobowością człowieka zajmuje się głównie psychologia, a socjologia analizuje jedynie osobowość społeczną. W dotychczasowych rozważaniach odwoływaliśmy się do poglądów niektórych uczonych, mocno podkreślających społeczny charakter osobowości. Marks pisał: „Istota ludzka nie jest żadną abstrakcją, tkwiącą w poszczególnej jednostce. Jest ona w rzeczywistości całokształtem stosunków społecznych”. Teza ta — szerzej rozwinięta w teorii materializmu historycznego — głosi, że źródeł społecznych zachowań ludzi należy się dopatrywać nie w naturze człowieka, lecz w środowisku społecznym.
Stanowisko zbieżne z Marksowskim wyraża cytowany już amerykański socjolog R. E. Park, który konstatuje, że „człowiek nie rodzi się ludzkim”, lecz staje się nim dzięki socjalizacji i obcowaniu z innymi ludźmi.
Egzemplifikacją tez obu autorów są znane przypadki przebywania dzieci w skrajnej izolacji od społeczeństwa, którymi zaopiekowały się zwierzęta. Ludzkie dzieci, pozbawione wpływu kultury i środowiska społecznego, unaoczniają zasadność poglądów, że człowiek w chwili urodzenia jest tylko organizmem i „zespołem możliwości” stania się człowiekiem w sensie socjologicznym. Ujmując najbardziej skrótowo skomplikowany i długotrwały proces socjalizacji możemy powiedzieć, że jego sens tkwi w uczłowieczaniu organizmu ludzkiego.
Na gruncie nauk psychologicznych osobowość człowieka jest rozmaicie definiowana. Podobne, choć mniej zróżnicowane, są określenia osobowości społecznej. Niektóre z prób jej definiowania już znamy. Jednym z pełniejszych określeń osobowości społecznej jest propozycja J. Szczepańskiego. Osobowością społeczną nazywa on zespół trwałych cech jednostki, wpływających na jej postępowanie, wyrastających na podbudowie cech biologicznych i psychicznych, a pochodzących z wpływu kultury i struktury zbiorowości, w których jednostka została wychowana i w których uczestniczy. Biologiczna podstavja osobowości to różne cechy i funkcjonowanie organizmu. „Normalny i zdrowy organizm — podkreśla F. Znaniecki — jest oczywiście warunkiem sine qua non kulturalnego życia człowieka.,. Lecz organizm tylko umożliwia życie kulturalne, nie wyznaczając w niczym jego istoty” .
Wpływ czynników biologicznych, zwłaszcza zaś dziedziczności cech, na zachowanie człowieka wywołuje wiele kontrowersji i nadal jest problemem dyskusyjnym. Natomiast psychiczne podłoże osobowości społecznej, na które składa się pamięć, inteligencja, temperament, charakter, zainteresowania i zamiłowania, uczucia itp., które łącznie psychologowie nazywają osobowością, mimo dużej różnorodności stanowisk i sposobów definiowania tych zjawisk psychicznych, jest mniej dyskusyjne.
Elementami osobowości społecznej — według J. Szczepańskiego — są:
1) kulturowy ideał osobowości, czyli zespół cech mówiących o tym, jaki ideał wychowawczy należy propagować w danej epoce historycznej, aby młodą jednostkę wychować na dobrego członka społeczeństwa;
2) rola społeczna, czyli względnie stały i wewnętrznie spójny system zachowań będących reakcjami na zachowania innych ludzi, które przebiegają według wzoru przyjętego w danej grupie, a niekiedy nawet prawnie uregulowanego, czego przykładem jest rola studenta, pracownika, członka rodziny lub kolegi; 3) jaźń subiektywna stanowiąca zespół wyobrażeń o sobie, wytworzonych na podstawie traktowania nas przez otoczenie społeczne i rzekomo wskazująca, kim „naprawdę” jest każdy z nas. Często stanowi ona chorobliwe wyobrażenia, zwane kompleksami kompensującymi nasze braki intelektualne, charakterologiczne bądź fizyczne; 4) jaźń odzwierciedlona jest zespołem wyobrażeń, jakie każdy z nas posiada o sobie, na podstawie tego, co naszym zdaniem sądzą o nas inni ludzie.
Wymienione komponenty osobowości społecznej, jak i jej definicja, zadomowiły się w polskiej socjologii dzięki F. Znanieckiemu i jego uczniom, zwłaszcza J. Chałasińskiemu i J. Szczepańskiemu. W dalszych rozważaniach szerzej omówimy kulturowy ideał osobowości i rolę społeczną, natomiast obie jaźnie scharakteryzujemy, gdy będzie rozpatrywana koncepcja czterech jaźni A. Podgóreckiego.