ANTYK
Typowe gatunki literatury antycznej /twórcy, przykłady, ogólna charakterystyka/. Poglądy arystotelesa i Horacego na temat struktury utworu literackiego. Pojęcia: mimesis, karthasis.
MIT
Opowieść, która przedstawia i organizuje wierzenia danej społeczności. Mit nazywa emocje- najczęściej zbiorowe, np. lęk, niepokój, podniecenie, radość. To co niejasne, chwiejne, nieokreślone, otrzymuje wyraz i kształt w opowiadaniu mitycznym. Tak np. niepokojące, bo niewyjaśnione, zjawiska przyrody zostają zniekształcone w barwną fabułę i uzyskują motywację przyczynową w postaci bóstw uosabiających siły natury [mit o Demeter i Korze (Persefonie)].
Mity stanowiły składnik kultury ludów pierwotnych, tworzyły więź społeczną, uświadamiały odrębność i tożsamość, określały obyczaje i tradycje społeczności.
Mity pełniły funkcje:
1. poznawcze- np. interpretacja zjawisk przyrody
2. światopoglądowe- np. podstawy wierzeń religijnych
3. sakralne- powiazanie z kultem bóstw i obrzędami
W opowieści mitycznej ważną rolę grają:
1. metafory
2. alegorie
3. symbole
Mit nie wyraża treści wprost, zwykle przekazuje ją poprzez różnie zbudowany obraz np. alegoryczny (Demeter i Kora)
-symboliczny(wieloznaczny) (Ikar i Dedal)
-metaforyczne zwroty np."pięta Achilesowa"
W mitach utrwalone zostały pierwsze wzory ludzkich postaw i zachowań, tzw. archetypy- pradawne, niezmienne wyobrażenia, które tkwią w świadomości zbiorowej każdej społeczności.
Przykłady mitów Greckich:
1. Mit o Ikarze i Dedalu
2. Mit o Demeter i Korze
3. Mit o Syzyfie
4. Mit o Edypie
5. Mit o stworzeniu świata
Przykłady mitów Rzymskich:
1. Mit o Romulusie i Remusie
2. Mit o gęsiach Kapitolińskich
EPOPEJA
-Grecja- Homer (''Iliada'', "Odyseja":wojna Trojańska i powrót Odysa)
-Rzym- Wirgiliusz ("Eneida":historia wyprawy Eneasza ocalałego z Troji)
1. przedstawia społeczeństwo w przełomowym dla niego momencie
2. wiele form podawczych (narracja, opis, itd.)
3. inwokacja (apostrofa, narrator obiektywny, wszechwiedzący, zarys postaw bohaterów i wydarzeń)
4. retardacja- zawieszenie akcji
5. pararelizm płaszczyzn fabularnych- dwa światy ludzki i boski przenikające się nawzajem
6. superbohater- ''heros''
7. przedstawienie scen walki- głównie pojedynków
8. szeroko rozbudowane porównania- tzw.''homeryckie''
POEMAT HEROIKOMICZNY
Swoistego rodzaju parodia eposu rycerskiego. W antyku z tego gatunku powstała "Batrchomachia" opowiadająca o wojnie nietoperzy ze szczurami.
ELEGIE PATRYJOTYCZNE- Tyrteusz (VII w. p.n.e.)
Elegie patryjotyczne zagrzewały Spartan do walki. ''Rzecz to piękna"
ANAKREONTYK
Gatunek zainicjowany przez Anakreona(VI w. p.n.e.) -piewcę wina, kobiet i miłości. Charakterystyczny dla tej poezji jest topos miłości objawiający się w walce z Erosem bądź postacą Erosa rzucającego piłką w przyszłego amanta). "Słodki bój"
EPIGRAMATY
Krótki utwór wierszowany o wyrazistej poincie. Pierwotnie nazwą tą określano krótkie napisy nagrobkowe.
TRAGEDIA
Gatunek ten zrodził się w starożytnej Grecji z obrzędów religijnych. Istotą tego gatunku jest konflikt tragiczny polegający na stykaniu się dwu różnych jednakże równorzędnych racji nie zdolnych do współżycia, z których jedna musi ponieść klęskę.Bohater tragiczny musi dokonać wyboru między równoważnymi racjami, jednocześnie nie wie czy popełnia zbrodnię lub czyn niegodny i rozdźwięk ten między świadomością bohatera a jego sytuacją nazywamy ironią tragiczną.
Podstawowym pojęciem tragedji Greckiej jest Katharsis /oczyszczenie/ (Arystoteles) dzieło miało oddziaływać na reakcje i przeżycia odbiorców. Tragedia oddziałując na widza miała wzbudzić litość i trwogę oraz oczyścić go z takich doznań.
W antyku naśladowano naturę (rzeczywistość, życie, ludzkie czynności) w dziełach sztuki. Takie zabiegi nazywamy mimesis. Jest to kategoria estetyczna rozwinięta przez Arystotelesa. Naśladowanie natury nie było równoznaczne z jej kopiowaniem gdyż dopuszczały idealizację lub groteskową deformację. Sztuki uznane za mimetyczne (malarstwo, rzeżba, poezja) realizują funkcję poznawczą poprzez odtwarzanie ogólnych zjawisk i rządzących nimi praw.
Tragedię grecką charakteryzowała także zasada trzech jedności (miejsca, czasu i akcji) pod postacią lirycznego komentatora występował chór, fabuła utworu podzielona została na prolog, epeisodiony, stasimony i epilog w całym utworze zaś brak scen zbiorowych.
Sofokles(496- 406 p.n.e.)- "Antygona"
Ajschylos
Eurypides
BUKOLIKI (sielanki konwencjonalne)
Są to utwory przedstawiające tzw. ''topos Arkadji''- idealny świat prostych ludzi (posiadających nieprzeciętną mądrość) oparty na naturze.
Wirgiliusz(Publis Vergilius Maro 70- 19 p.n.e.)
ODY (pieśni)
Pieśni ocharakterze podniosłym, których głównymi mmotywami są:
1. exegi monumentum- pomnik poetyckiej chwały
2. non omnis moriar- nie wszystek umrę
3. carpe diem- chwytaj chwilę
Horacy(Quintus Horatius Flaccus 65- 8 p.n.e.)
LISTY
Wyrażały poglądy na temat poezji i sztuki. Poezja winna być uporządkowanym dziełem człowieka przedstawiającym świat realny. Arystoteles wprowadził pojęcie decorum oznaczające, iż język oraz gatunek powinien być dobrany do tematu utworu.
Horacy
Arystoteles
SATYRY
Utwory ośmieszające wady i postawy poprzez deformację, ironię i sarkazm.
Horacy
Filozofia starożytnej grecji.
a) periodyzacja historyczna- podział procesu rozwojowego literatury na epoki i okresy, niekiedy także podział w obrębie danego okresu. Pierwszą postacią periodyzacji był podział na literaturę starożytną i nowożytną. Obecnie dominuje tendencja, by przy dokonywaniu periodyzacji brać pod uwagę właściwości rozwojowe samej literatury, a więc za główny wyznacznik uznać ewolucję systemów działań twórczych: stylów, gatunków itp. Wydzielony okres literacki charakteryzuje się pewną jednolitością stylistyczną, wspólnością dążeń i programów literackich. Zadaniem periodyzacji jest zdawanie sprawy z dominujących w danym czasie prądów i tendencji i orientowanie w ogólnym przebiegu rozwoju literatury narodowej i powszechnej.
b) ogólna informacja o poglądach Arystotelesa
ARYSTOTELES (384-322 p.n.e.)
Wykształcenie zdobył w akademi platońskiej, prowadził własne badaniai wykłady. Póżniej w Atenach załorzył własną szkołę, nazwaną - Liceum.
O Tragedii:
1. Jeżeli koniecznym jest przedstawienie wydarzeń budzących litość i trwogę to nie należy pokazywać ludzi popadających ze szczęścia w nieszczęście lub niegodziwców stających się szczęśliwymi gdyż jest to obce duchowi tragedji bo niesprawia to przyjemności ani nie wzbudza litości.
2. Bohaterem tragedji winien być człowiek przeciętny, cieszący się szacunkiem, któy popada w nieszczęście ze względu na jakieś zbłądzenie.
O Eposie
1. Fabuła powinna być ułożona w sposób dramatyczny i obejmować jedną, całą i skończoną akcję.
2. Odmienny układ zdarzeń niż dzieła historyczne
3. Poeta winien jak najmniej mówić od siebie
4. Źródłem zaskoczenia, które sprawia przyjemność mogą być rzeczy sprzeczne z rozumem
Arystoteles był pierwszym filozofem, który poezję traktował jako osobną dziedzinę sztuki, a jej opis podporządkował pewnym regułom- jego poetyka ma charakter normatywny. W swej poetyce wyjaśniał jak należy twożyć. Główne jego tezy to:
1. Literatura jest sztuką naśladowczą bo nie wytwarza przedmiotów realnych lecz ich słowne podobieństwo
2. W poezji istnieją różne gatunki różniące się sposobem naśladowania:
epopeja i dytyramb - narracja
tragedia - przedstawienie działających osób
3. Tragedia silniej działa na widza niż epopeja
4. Miarą wartości poezji jest reakcja odbiorcy. najlepiej działa tragedia wywołując wstrząs uczuciowy - katharsis
5. Dzieło naśladowcze ujmuje to co jest prawdopodobne lub konieczne
6. Poezja wzbudza emocje
Arystoteles rozwinął także kategorię estetyczną zwaną mimesis oznaczającą naśladowanie natury.
c) Sokrates - sylwetka i poglądy
SOKRATES (470- 399 p.n.e.) uważał że dobro absolutne istnieje, a zajmowanie się nim jest najważniejszym zadaniem człowieka myślącego. Jeśli ludzie poznają dobro, będą musieli postępować dobrze. W swych dysputach wspominało dajmonionie tym mianem nazywał bowiem głos boski, który przemawia w duszy człowieka. Rozmowy te prowadził na rynku w Atenach z przechodniami i miały one z góry ustalony przebieg. Sokrates pytał bowiem przechodniów o ich idee bądź ideały i w kolejnych pytaniach doprowadzał rozmówcę do wniosku, iż jego przekonania są błędne. Ta część rozmowy nosiła miano elenktycznej (obalającej). Następnie Sokrates zadając kolejne pytania i kierując rozmówcą doprowadzał go do poznania prawdy o świecie i dobra. Tą część dialogu myśliciel nazywał ''rodzącą'' prawdę w umyśle od czego pochodzi jej nazwa- część maieutyczna dialogu (rodząca).
Sokrates krytykował w swych rozmowach zasady demokratycznego ustroju Aten wskazując na lenistwo, prużność, niewiedzę oraz brak cnoty ateńczyków(w jego filozofii wiązało się to bezpośrednio ze szczęściem). Za swoje poglądy został w procesie skazany na śmierć.
SOFIŚCI - ludzie gotowi uczyć za pieniądze techniki wymowy potrzebnej do sprawowania władzy. Zajmowali się logiką i analizą języka, zastanawiali się nad przyczynami sukcesu i mechanizmami polityki. Byli zdania, że ustrój, moralność, prawa są efektem umowy społecznej, nie mają wartości same w sobie (nie ma absolutnego dobra).
d) Platon - sylwetka, poglądy, twórczość.
PLATON (427-347 p.n.e)- filozof grecki uczeń Sokratesa, twórca pierwszego systemu filozoficznego- idealizmu obiektywnego (metafizyka) zakładającego obiektywne samoistne i niezależne istnienie w rzeczywistości pierwiastka idealnego, czyli głoszący tezę, iż rzeczywistość istnieje wprawdzie obiektywnie ale charakter jej jest idealny. Załorzyciel szkoły zwanej Akademią Platońską. w swym systemie filozoficznym zwanym platonizmem głosił realizm pojęciowy tj. rzeczywiste istnienie pojęć ogólnych zawierających jedynie pewną i powszechną wiedzę obycie. Podstawą tego systemu było załorzenie, iż idea jest doskonałym, wiecznym prototypem rzeczy, będących niedoskonałym, chwilowym odwzorowaniem. Wynikał z tego dualizm świata idealnego a co za tym idzie dualizm duszy i ciała oraz poznania zmysłowego i rozumowego. Najwyższą funkcję poznawczą ma dusza gdyż ma wrodzoną wiedzę o ideach. Ideą nazywał Platon domniemany przedmiotowy odpowiednik treści nazwy tj. byt samoistny, rozumowo poznawalny, istniejący poza umysłem i poza światem przedmiotów, a stanowiący wieczny, niezmienny i doskonały pierwowzór danej rzeczy.
Platon stworzył utopijną teorię idealnego ustroju państwa o charakterze organicznym i totalitarnym, ściśle wyznaczającego funkcje społeczne obywateli.
Motyw jaskini- doświadczenie filozoficzne traktujące o względności pojęć ''oryginał'' i ''odwzorowanie''(obraz cienia na ścianie jaskini postrzegany jako oryginał a nie odwzorowanie gdyż osoby biorące udział w doświadczeniu nie mogą poznać rzeczywistego oryginału).
e) epikureizm - teoria etyczna, utożsamiająca życie szczęśliwe z życiem moralnym. Za warunek wystarczający do osiągnięcia szczęścia uważali brak cierpień. Epikureizm interpretowano często jako postawę wyrażającą się w dążeniu do nieograniczonego korzystania z uciech życiowych.
f) stoicyzm - filozoficzno-etyczna doktryna mówiąca o postawie zachowującej spokój wewnętrzny, hart ducha i opanowanie w trudnych sytuacjach.
Filozofia w starożytnym Rzymie. Marek Aureliusz i Seneka.
MAREK AURELIUSZ (121- 180)- cesarz rzymski zwany "filozofem na tronie". Lubił życie spokojne, poświęcone lekturze i pisaniu, rządy sprawował z niechęcią. Okres jego panowania był niepomyślny: Rzym gnębiły wojny, niszczyły klęski żywiołowe.Jako pamiętnik z jednej z wypraw powstały "Rozmyślania".
LUCJUSZ ANNEUSZ SENEKA (I w. p.n.e.)- mieszkał w Rzymie, był wychowawcą przyszłego cesarza Nerona i dygnitarzem za jego rządów. Autor popularnych pism etycznych i licznych tragedji wzorowanych na literaturze greckiej (np.''O życiu szczęśliwym'')
FILOZOFIA STOICKA -zapoczątkowana w III w. p.n.e. w Atenach. Stoicy byli materialistami i racjonalistami: uznawali tylko jeden byt- materię i poznanie rozumowe. Rozwineli myśl etyczną przejmując od Sokratesa przekonanie o łączności szczęścia, cnoty i rozumu. Najwyższyn dobrem jest cnota, ona zapewnia szczęście. Aby je osiągnąć należy wyrzec się dóbr przemijających. Ideałemstoików był mędrzec- człowiek rozumny, szczęśliwy, wolny, bogaty, ceniący tylko cnotę.
SENEKA i MAREK AURELIUSZ należą do młodszej szkoły stoickiej. Odbiegli oni od pierwotnego materializmu, ograniczyli filozofię stoicka wyłącznie do etyki i mądrości życiowej. Wywarli duży wpływ na rozwój myśli chrześćjańskiej. Ich pisma trafiały do szerokich rzesz odbiorców, filozofia stawała się w ich ujęciu podpora w życiu.
Mit
Mit - wypowiedż zazwyczaj narracyjna wyrażająca i organizująca wierzenia
danej społeczności, dzięki mitycznym formom myślenia to, co niejasne
zostaje wyjaśnione i przybliżone.
Rodzaje mitów:
- teogeniczne (gr.theos "bóg", giganomai "staje się, powstaje) mówiły
o powstaniu i naturze bogów
- kosmogeniczne (gr.kosmos "świat") powstanie świata i jego początek
- antropogeniczne (gr.anthropos "człowiek") powstanie człowieka
- genealogiczne (gr.genealogia "historia rodu, rodowód") mówiły o
powstaniu zbiorowości ludzkich czy instytucji społecznych (np.norm
społecznych czy obyczajów)
Funkcje mitów:
- poznawcze - wyjaśniały niezrozumiałe zjawiska przyrody
- światopoglądowe - jako podstawa wierzeń religijnych
- sakralne - poprzez powiązanie z kultem bóstw i rytualnych obrzędów
- miały nadać sens ludzkiemu działaniu
Pojęcia:
archetyp - pradawne,niezmienne wyobrażenia, idee, reakcje i wzorce zachowań,
które tkwią w świadomości zbiorowej każdej społeczności np:
Demeter - czułość matki, Ikar - marzyciel
topos - stały motyw, wątek, stereotyp wyobrażeniowy powtarzający się w
dzieąch literackich np:Amor przeszywający serce strzałą lub Arkadia
kraina szczęścia (pojawia się w "Panu Tadeuszu" A.Mickiewicza)
motywy wędrowne - różne wątki mityczne np: motyw jabłka, olbrzyma o
niezwykłej sile,przebiegłego bohatera umiejącego oszukać siły
wyższe; z mitów i baśni przenikały one do arcydzieł literatury
Mitologia jako zapis wzorcowych postaw ludzkich
Mity przedstawiają postawy jakimi powinni charakteryzowac się ludzie: odwaga,
spryt, uczciwość (ludzie naśladują bogów)
Mit a literatura - mit powstał jako opowieść ustna o stałej osnowie
fabularnej. Mit nie jest więc gatunkiem literackim, ale spowodował
powstanie gatunków w literaturze np:epos powstał jako zapis mitu,
tragedia wykształciła się z obrzędów religijnych mających
uzasadnienie w mitach. Wtedy jednak - w formie zapisanej - mit tracił
związek z religią i szybko się konwencjonalizował, przechodził
w sferę fantastyki literackiej
Funkcjonowanie mitu w społeczeństwie pierwotnych i dziś
Są one ponadczasowe, ponieważ można w nich znależć
odniesienia do naszych czasów, prezentują konkretne sytuacje i reakcje
ludzi na nie, ponieważ cechy wynikajće z natury ludzkiej przez wieki
się nie zmieniają. W społeczeństwie pierwotnym były częścią
wierzeń ludzkich (patrz funkcje mitów powyżej) w społeczeństwie
współczesnym funkcjonują pewne motywy, które wzieły swój początek
w mitach np:paniczny strach
Powtórzenie treści Mitologii J. Parandowskiego
Bogowie:
ogólne wiadomości:
- nieśmiertelni i zawsze młodzi
- obdarzeni niezwykłą siłą i urodą, więksi, piękniejsi i silniesi od
ludzi
- posiadający wielką potęgę i wiedzę
- obdarzeni cudowną własnością przenoszenia się z miejsca na miejsce z
niezwykłą szybkością oraz zdolnością przemiany w różne postaci i
kształty
- nie są wszechwiedzący, wszechobecni, wszechmocni każdy urodził się
kiedyś i przed śmiercią broni ich ambrozja, zaś od starości nektar
- chętni do ingerencji w ludzkie losy
- podlegający Mojrze (Przeznaczeniu)
Zeus - ojciec bogów i ludzi, władca nieba, światła, piorunów, sił przyrody
Hera - małżonka Zeusa, patronka małżeństwa i wierności małżeńskiej
Posejdon - władca mórz, wysp, wybrzeży i przystani
Hades - władca podziemnego świata zmarłych
Demeter - bogini płodności, rolnictwa, urodzajów
Dionizos - bóg wina i płodnych sił natury
Afrodyta - bogini miłości, rozkoszy, piękna i wdzięku,opiekunka żeglarzy
Eros - bożek miłości z łukiem i strzałą, syn Afrodyty
Tanatos - bóg śmierci
Ares - bóg wojny
Artemida - dziewicza bogini łuku i strzały (pierwotnie śmierci), lasów,
gór, łowów i zwierzyny, księżyca
Apollo - bóg słońca, światła, wyroczni, patron sztuk pięknych, przewodnik
Muz, opiekun trzód
Hermes - bóg pasterzy, kupców, żeglarzy, patron podróżnych, przewodnik
dusz zmarłych
Hefajstos - kulawy bóg ognia,kowali i złotników
Atena - dziewicza bogini mądrości, sztuki wojrennej, opiekunka Aten, drzew
oliwnych, kobiecych robót ręcznych
Kronos - tytan ojciec Zeusa
Hestia - bogini ognia (ogniska domowego)
Muzy:
9 córek Zeusa i Mnemosyne zamieszkiwały szczyty gór na beockim Helikonie,
Parnasie, lecz najbardziej lubiły przebywać na wyniosłościach Pierii pod
Olimpem. Przewodnikiem i zwierzchnikiem był Apollo.
opiekowały się:
- Kalliope (Pięknolica) pieśń bohaterska
- Klio (Głosząca sławę) historia
- Euterpe (Radosna) patronka liryki
- Taleja (Rozkoszna) komedia
- Melpomene (Śpiewająca) tragedia
- Terpsychora (Kochająca taniec) taniec
- Erato (Umiłowana) pieśni miłosne
- Polihymnia zsyła natchnienie tym, którzy piszą hymny i pieśni pobożne
- Urania (Niebiańska) gwiażdziarstwo
Nimfy:
boginki sił żywotnych i uroków wolnej przyrody nieujarzmionej przez
człowieka , personifikacje rzek i mórz, żródeł, lasów, drzew, gór,
często mieszkające w grotach piękne, śmiertelne ale długowieczne dziewczęta;
zwykle dobroczynne, ale czasem grożne
Postaci:
Odyseusz - król Itaki syn Laertesa, mąż Penelopy; brał udział w wojnie
trojańskiej, gdzie dzięki swej chytrości i odwadze stał się jednym
z najsłynniejszych bohaterów wojny m.in. za jego radą zbudowano konia
trojańskiego; jego powrót do Itaki trwający 10 lat został opisany w
"Odyseji" Homera obfitujący w niebezpieczne, cudowne przygody np:ląduje
na wyspie Cyklopów, udaje się do Hadesu, 7 lat spędza u nimfy Kalipso
po 20 latach niobecności wrócił do ojczyzny, gdzie czekała na niego
wierna żona Penelopa
Jazon - syn Aizona króla Jolkos w Tesalii, aby odzyskać tron musiał zdobyć
złote runo, aby je jednak zdobyć musiał wykonać prace: zaorać pole
ziejącymi ogniem bykami, zasiać smocze zęby i zabić wrosłych z nich
mężów
Herakles - syn Zeusa i Alkmeny obdarzony nadludzką siłą, odwagą, wytrwałością,
dobrocią i współczuciem, ale też raptus (rozbił kiedyś lirę na
głowie swojego nauczyciela), w wywołanym przez Herę napadzie szału
zabił żone i dzieci, aby oczuścić się z tej zbrodni miał wykonać 12
prac w służbie Eurysteusza:
- zabić lwa nemejskiego (udusił go rękami)
- zgładzić hydrę lernejską (przypalał miejsca po uciętych głowach, aby nie
odrosły)
- schwytać łanię kerynejską
- upolować dzika ermantejskiego
- wytępić ptaki stymfalijskie (powystrzelał je z łuku)
- oczyścić stajnia Augiasza
- ujarzmić byka kreteńskiego
- uprowadzić rumaki Diomedesa (żywione ludzkim mięsem, rzucił im króla
Tracji na pożarcie i tym samym obłaskawił je)
- zdobyć pas Hippolity królowej Amazonek
- uprowadzić woły Geryona
- przynieść jabłko z ogrodu Hesperyd (złote jabłka, córek Atlasa przejmuje
od niego sklepienie niebios, aby ten pomógł mu ukraść jabłka)
- porwać z Hadesu Cerbera
za trudy i cierpienia po śmierci obdarzono go nieśmiertelnością i dano mu
Hebe za żonę
Tezeusz - heros ateński, syn króla Aten Egeusza; udał się na Kretę, gdzie
dzięki pomocy Ariadny zabił Minotaura, jednak w drodze powrotnej zapomniał
zmienić żagli z czarnych na białe, co oznaczało, że wyprawa zakończyła
się niepowodzeniem Egeusz rzucił się do morza i utonął; Tezeusz
uczestniczył także w kilku przygodach Heraklesa
Achilles - główny bohater i centralna postać Iliady, ideał młodzieńca,
który przedkłada krótkie, ale pełne chwały życie nad długą i gnuśną
egzystencją, cechuje go jednak, prócz męstwa w walce, niezłomna przyjażń
dla Patrokla i pogarda dla kłamstwa; zabija w pojedynku Hektora, który
wcześniej zabił jego przyjaciela Patrokla, ciągnie ciało Hektora za
swoim rydwanem i oddaje jego ciało w zamian za bogate dary, ginie od
zatrutej strzały, która ugodziła jego stopę - jego jedyny słaby punkt
Hektor - syn Priama i Hekabe najdzielniejszy i najszlachetniejszy z bohaterów
trojańskich, wyróżnia się wielokroć w obronie Troi. Zginął w
pojedynku z Achillesem mszczącym śmierć swego przyjaciela.
Parys - syn Priama króla Troi i Hekabe, rozstrzygnął spór o jabłko niezgody
na korzyść Afrodyty, która obiecała mu miłość najpiękniejszej
kobiety Heleny żony Menelaosa, którą porwał i uprowadził do Troi, co
wywołało wojnę trojańską. Zabił Achillesa zatrutą strzałą, sam
też zginął od takiej strzały.
Eneasz - bohater Eneidy Wergiliusza, syn śmiertelnika Anchizesa i bogini
Afrodyty, Eneida - sławi legendarne pochodzenie trojańskiego ludu rzymskiego,
którego początek miał dać Eneasz, który przybył do Itaki, gdzie
założył kolonię.
Dedal - bajecznie zręczny rzemieślnik i wynalazca ateński, wygnany z Aten
uwięziony wraz z synem Ikarem przez Minosa sporządził dla siebie i syna
skrzydła, przy pomocy których chciał polecieć na Sycylię.
Ikar - syn Dedala wbrew ojcowskim radom, wzbił się wysoko, zbyt blisko
słońca, które stopiło wosk, po czym spadł na zachód od Samos do
morza zwanego odtąd Ikaryjskim.
Prometeusz - syn tytana Jepeta i Temidy; stworzył człowieka, wykradł niebu
ogień i dał ludziom, aby poprawić ich nędzny byt (prometeizm poświęcenie
się jednostki dla ogółu),Zeus kazał Hefajstosowi stworzyć Pandorę
i zesłał ją do ludzi wraz z bezlikiem nieszczęść. Prometeusz odpłacił
bogom podstępem za podstęp, zabił wołu i podzielił go na części, jedną
stanowiło mięso zawinięte skórą, drugą kości tłuszczem. Zeus wybrał
gorszą część i od tej pory składano bogom tłuszczi kości. Zeus kazał
Prometeusza przykuć do skały na Kaukazie, gdzie orzeł wyjadał mu stale
odrastającą wątrobę, po setkach lat męki Herakles zastrzelił orła i
uwolnił Prometeusza.
Orfeusz - śpiewak, muzyk i poeta tracki, grą na kitarze i śpiewem potrafił
oczarować rośliny,zwierzęta i skały; jego ukochana malżonka zmarła
od ukąszenia żmii, aby ją odzyskać zstąpił do Hadesu,gdzie oczarował
wszystkich swą muzyką, uzyskał zgodę na wyprowadzenie żony Eurydyki
pod warunkiem, że nie obejrzy się na nią, aż do momentu przekroczenia
progu Erebu, jednak nie wytrzymał i jego żona została porwana do Hadesu
tym razem na zawsze.
Edyp - syn Lajosa, króla Teb i Jokasty; według wyroczni miał zabić ojca i
poślubić matkę, został porzucony w górach, znależli go pasterze i
oddali lrólowi Koryntu, gdy ten usłyszał przepowiednię opuścił
dom i podróżował, udał się do Teb, gdzie uwolnił krainę od Sfinksa,
w zamian za co dostał rękę swojej prawdziwej matki i królestwo; gdy
dowiedził się o wszystkim Jokasta powiesiła się, a Edyp wyrusza na
wygnanie.
Medea - czarodziejka, pomogła Jazonowi zdobyć złote runo, po czym powróciła
z Jazonem do kraju i wyszła za niego za mąż, namówiła córki uzurpatora
Peliasa, aby go zabiły, za co została wygnana wraz z mężem i dwoma
synami z Tesalii, gdy Jazon opuśćił ją zabiła obu synów a rywalce
ofiarowała zatrutą szatę (od której spaliła się wraz z całym dworem)
Ariadna - córka Minosa króla Krety z miłości do Tezeasza przybyłego na
Kretę, aby uwolnić Ateńczyków od haraczu z chłopców i dziewcząt
poświęcanych Minotaurowi, pomogła dostać się do niego do labiryntu,
Tezeusz porzucił ją na wyspie Nakos gdzie odnalazł ją i poślubił
Dionizos.
Penelopa - żona Odyseusza, wzór i ideał wierności małżeńskiej - przez
20 lat czekała na powrót swojego męża.
Klitajmestra - córka króla Sparty w Iliadzie Agamemnon oświadcza, że woli
od niej swą brankę Chryzejdę w Odysei mówi się o niej jako kobiecie
uczciwej, która długo opierała się zalotom Egista, w czasie gdy
Agamemnon był pod Troją po jego powrocie Egist zabił go w zmowie z
Klitajmestrą, ona zaś sama zabiła Kasandrę, przywiezioną z Troi
kochankę męża.
Helena - naipiękniejsza i najbardziej pożądana z kobiet, córka Zeusa i Ledy
żona Menelaosa, w sprawie trzech bogiń została przyżeczona Parysowi,
który porwał ją do Troi co było powodem wybuchu wojny trojańskiej
stała się archetypem i symbolem triumfującej urody kobiecej.
Hekuba - Hekabe, żona króla Troi Priama, Polimestor król Tracji zabił
Polidora syna Priama oddanego pod opiekę ze skarbami, aby je zagarnąć;
Hekuba zabiła dzieci Polimestora, a jego samego zabiła za co została
zamieniona w sukę wyjącą na grobie syna.
Dydona - jej brat król Tyru zamordował jej męża, aby zagarnąć jego
majątek udała się do Libii, gdzie król zaoferował jej taki obszar
ziemi, jaki da się przykryć skórą wołu, Dydona pocieła skórę na
tak wąskie pasy, że objęła nimi miejsce, na którym stanęła Byrsa,
akropol Kartaginy.
Dejanira - żona Heraklesa, aby zyskać miłość męża uwierzyła centaurowi
Nessowi, który dał jej splamioną jego krwią tunikę i posłała ją
Heraklesowi, gdy ten zakochał się w Joli, po założeniu szaty zmarł
w męczarniach a Dejanira popełniła samobójstwo.
Pandora - pierwsza kobieta ulepiona z gliny przez Hefajstosa z rozkazu Zeusa,
dostała od bogów puszkę, w której były wszystkie nieszczęścia, była
to kara za wydarcie ognia bogom przez Prometeusza; jego brat ożenił się
z nią i otworzył puszkę, z której wfrunęły wszystkie nieszczęścia
jakie trapią ludzkość.
Antygona - córka Edypa, któremu towarzyszy aż do śmierci; nowy władca Teb
Kreon nie pozwolił pochować Polinika jej brata jako zdrajcy ojczyzny,
Antygona, uznając wyższość praw moralnych, boskich nad państwowymi,
ludzkimi pogrzebała brata za co została żywcem zamurowana i odebrała
sobie życie.
Motywy:
labirynt - na Krecie zbudowany przez Dedala na polecenie Minosa, siedziba
Minotaura
kaduceusz - biała laska heroldów, posłów, będących oznaką ich
nietykalności, laska Hermesa, którą dzierżył jako bóg snu i marzeń
sennych i jako przewodnik dusz do świata podziemnego, którą uśmierzał
spory - symbol pokoju.
nektar - napój bogów, chroni od starości
ambrozja - pokarm bogów olimpijskich, spożycie ambrozji i nektaru zapewniało
nieśmiertelność, chroniło ciało od zepsucia, ich woń zagłuszała
przykre zapachy
egida - tarcza sporządzona przez Hefajstosa z metalu i skóry kozy Almatei,
cudowny atrybut Zeusa
azyl - schronienie, miejsce poświęcone bóstwu skąd nie wolno było wydać
ściganego przestępcy
złoty wiek - była to wieczna wiosna (płynęły strugi mleka i słodkiego
nektaru, a złoty miód ciekł z zieleniejącego dębu
Arkadia - górski, lesisty kraj na środkowym Peloponezie, zamieszkały przez
ubogich pasterzy wg. poezji bukolikowej Wergiliusza kraina prostoty i
szczęśliwości
Związki frazeologiczne:
węzeł gordyjski - zagmatwany problem
Kasandra - zwiastunka katastrofy
koń trojański - podtępny, niebezpieczny "dar"
koszulka Dejaniry - coś, co sprawia wielkie męczrnie, synonim cierpienia, od
którego nie ma ucieczki
męki Tantala - straszne męki
nić Ariadny - sposób na wyjście z trudnej sytuacji
paniczny strach - przerażanie
pięta Achillesa - słaby, czuły punkt
prometeizm - poświęcenie się jednostki dla dobra ogółu
puszka Pandory - żródło wszelkich nieszczęść i kłopotów, wynikłych z
chciwości
stajnia Augiasza - miejsce szczególnie zabrudzone
syzyfowa praca - bezowocna, nadaremna praca
tytaniczna praca - praca bardzo ciężka i wyczerpująca
łoże Prokrusta - system, doktryna, polityka itp.zmuszają do dostosowania
się do czegoś, do ulegania czemuś
Stworzenie świata - powstał z Chaosu,wyłoniły się z niego dwa bóstwa
Uranos i Gaja oraz ziemia, z ich związku zrodziły się trzy rody: tytanów,
cyklopów i sturękich. Uranos bojąc się synów kazał ich strącić do
Tartaru (bezdennych czeluści) wówczas najmłodszy tytan Kronos za namową
Gai okaleczył ojca i sam objął władzę nad światem.Zapamiętawszy klątwę
ojca, który mu kiedyś przepowiedział, że i jemu syn odbierze berło, połykał
kolejno swoje dzieci, które rodziła mu żona Reja. Po urodzeniu szóstego
dziecka Reja oszukała go. Podała mu zawinięty kamień i Kronos połknął
go, sądząc, że połyka syna. Ona natomiast zeszła na ziemię i ukryła
dziecko, któremu dała na imię Zeus, w grocie na Krecie pod opieką nimf
górskich. Chłopiec chował się zdrowo karmiony mlekiem kozy Almatei. Gdy
dorósł poradził matce by podała Kronosowi środek wymiotny, co uczyniła
a on wypluł połknięte dzieci: Hadesa, Posejdona, Herę, Hestję i Demeter.
Zeus stoczył z Kronosem walkę, która trwała 10 lat, nie przyniosła
rozstrzygnięcia, wówczas Zeus uwolnił z Tartaru cyklopów i sturękich,
przy ich pomocy pokonał Kronosa i strącił go do czeluści. Bogowie podzielili
władzę międze siebie.
narodziny człowieka - według jednego z podań twórcą rodu ludzkiego jest
Prometeusz. Ulepił on człowieka z gliny pomieszanej ze łzami, a duszę
dał mu z ognia niebiańskiego, którego parę iskier ukradł z rydwanu
słońca. Stworzony w ten sposób człowiek był słaby i bezbronny
wobec potęgi przyrody, której nie rozumiał. Prometeusz, widząc to, ponownie
zakradł się po ogień do niebiańskiego spichlerza, przyniósł go na ziemię
i nauczył ludzi, jak się nim posługiwać. (patrz Prometeusz i Puszka Pandory).
Potop - ludzie po uwięzieniu Prometeusza nękani cierpieniami, pełni żadz
stawali się żli i występni, obrażali bogów, gdy król Lykaos obrażił
Zeusa częstując go mięsem ludzkim postanowiono spuścić potop, spadły
deszcze wszystko zostało zalane oprócz Parnasu w Beocji dobiło do niego
dwóch staruszków Deukalion i Pyrra, gdy woda opadła poszli do groty delfickiej,
aby się dowiedzieć co należy czynić: mieli zasłonić twarze i rozrzucać
kości swojej matki. Deukalion wyjaśnił: wspólną macierzą wszystkiego co
żyje jest ziemia, a kośćmi ziemi są kamienie, poszli wtedy na pole, gdzie
rzucali kamienie, które stawały się ludżmi, z ręki Deukaliona powstali
mężczyżni a Pyrry kobiety. Gdy odpoczeli zobaczyli, że świat zaczął się
zmieniać i odradzać. Nowe pokolenie wyrosłe z kamieni było silniejsze
i bardziej odporne. Deukalion nauczał wszystkich, a Zeus widział, że ludzie
nipamiętni kary nie stają się lepsi, lecz nie zsyłał na nich więcej potopu.
Zło - patrz Pandora i Potop; wśród pierwszych ludzi złu była winna zbrodnicza
krew gigantów, którą przesiąknięta była ziemia z jakiej Prometeusz ulepił ludzi.
Przemiany pór roku - Demeter bogini urodzaju zabroniła Persefonie zrywać narcyzy
ta jednak nie posłuchała i zerwała jeden, tym samym została porwana do
podziemi, na prośbę bogów Hades zwrócił ją matce, ale wcześniej dał
jej jabłko granatu co było symbolem przywiązania do królestwa podziemi
odtąd co roku musiała na trzy miesiące wracać do męża. Gdy idzie do Hadesu
przychodzi zima, a gdy powraca przychodzi wiosna; ziemia jest jej matką i
uczucia jej rozgrywają się na ziemi.
Obraz świata zmarłych - w przedsionku piekielnego państwa są postacie:
Smutek, Trwoga, Nędza, Wojna, Niezgoda, Sny i Marzenia, pod drzewem leży
Briareus sturęki olbrzym, potem zaczynają się błota i grzęzawiska
Archeontu, której wody łączą się ze Styksem z niej bierze początek Lete
rzeka zapomnienia, dusze aby dostać się do świata zmarłych muszą przepłynąć
te wszystkie rzeki, korzystają z pomocy Charona przewożnika, który za opłatą
przeprowadza na drugą stronę, na drugim brzegu jest Cerber - potworne psisko
o trzech paszczach (dla wchodzących jest uprzejmy). Królestwo cieni to
nieobeszła równina, chłodna i martwa, po której szamocą się ostre wiatry,
pędzące tam i spowrotem mdłe dusze. Chodzą po niej umarli, a każdy ma tam
wyznaczone miejsce. wszyscy czekają na sąd składający się z trzech
królów: Minos, Ajakos i Radamantys, oceniają oni uczynki duszy i wyznaczają
jej przyszłe miejce. Nad światem umarłych góruje ogromny pałac władcy tego
świata Hadesa, pod nim znajduje się miejsce najsroższych każni dla
zbrodniarzy. Jednak nie wszyscy tam trafiają, ten kto żył sprawiedliwie całe
życie odjedzie na Wyspę Błogosławinych - krainy wiecznej szczęśliwości,
gdzie wszystko jest jasne, kolorowe a budunki zbudowane są ze szlachetnych kamieni.
Panuje tam wieczna wiosna.
zjawiska astronomiczne - ????
Wojna trojańska:
- porwanie Heleny przez Parysa syna króla Troi
- odprawa posłów greckich Menelaosa i Odyseusza
- wojna trwa przez 10 lat bez żadnego rozstrzygnięcia, w tym czasie wielu
żołnierzy i obie strony zaczęły odczuwać zmęczenie tą wojną
- ingerencje bogów w walki (zsyłanie zarazy)
- kłótnie w obozie Greków Achilles obrażony na Agamemnona nie chce walczyć
- pojedynek Menelaosa i Parysa, który miał rozstrzygnąć wojnę
- pojedynek nierozstrzygnięty ( ingerencja Afrodyty, która unosi Parysa do
Troi )
- walki rozpoczęły się od nowa, szale zwycięstwa z jednej strony na drugą
- Trojanie wdarli się do obozu Greków
- Patrokles ubrał zbroję Achillesa, został zabity przez Hektora
- pojedynek Achillesa i Hektora
- Achilles przywiązał ciało pokonanego do swego rydwanu, Priam wykupił
zwłoki syna
- Helena pomogła Diomedesowi i Odyseuszowi przejść potajemnymi korytarzami,
gdy ci zakradli się w przebraniu, aby wykraść posąg Ateny z jej świątyni,
dopóki znajdował się on w Troi, miasto nie mogło być zdobyte
- Grecy upozorowali kilka dni póżniej odwrót, a w darze zostawili ogromnego
drewnianego konia
- Trojanie wprowadzili go do miasta
- w nocy wydostało się z niego 12 najlepszych żołnierzy w tym Odyseusz
i otworzyli bramy miasta
- rozpoczęła się straszliwa rzeż miasta
- Grecy wygrali wojnę
Wędrówka Odyseusza:
- u wybrzeży Tracji, w walce z Kikonami zdobywa Ismaros,ale traci 72 ludzi
- ląduje z jednym okrętem w kraju Cyklopów
- Eol bóg wiatru dał mu worek z przeciwnymi wiatrami, gdy jest blisko
ojczyzny jego załoga otworzyła worek i znowu wrócili do wyspy Eola
- gigantyczni Lastrygonowie zatapiają 11 jego okrętów
- z ostatnim dotarł do wyspy czarodziejki Kirke, za jej radą udał się do
Hadesu, gdzie miał się dowiedzieć o przyszłe losy
- uniknął śpiewu pięknych syren
- na wyspie Trinakii jego załoga zabiła kilka sztuk bydła Heliosa za co
Zeus zatopił wszystkie statki wraz z załogą
- Odyseusz dopłynął do wyspy nimfy Kalipso, gdzie spędził 7 lat
- zbiliżył sie do wyspy Feaków, Posejdoin rozpętał burzę z opresji
uratowała go boginka morska, na brzegu spotkał królewnę, która wskazała
mu drogę do ojca, króla Alkinosa. Odyseusz opowiedział zgromadzonym o
swych przygodach. Dostał od Feaków okręt, na którym wrócił do ojczyzny
Wędrówka Eneasza:
- po 6 latach podróży jest bliski Italii, gdy Junona rozprasza okręty Trojan
z trudem lądują w Libii, pod Kartaginą, gdzie są przyjęci gościnnie
przez królową Dydonę
- Eneasz opwiedział zdobyciu o Troi
- wyrocznia w Delos każe mu szukać ziemi przodków(Auzonia), na wyspach Strofadach
harpie wieszczą, że eneasz założy miasto Italii. Po przybyciu na
Sycylię umiera jego ojciec
- Dydona kocha Eneasza i pragnie aby został z nią, Merkury - posłaniec
bogów oznajmia, że ma on założyć państwo w Italii. Eneasz opuszcza
Dydonę, która przebija się mieczem i zostaje spalona na stosie
pogrzebowym, którego płomienie widzi Eneasz na otwartym morzu z okrętu
- Eneasz przybywa na Sycylię w rok po śmierci ojca i zarządza igrzyska
na jego cześć
- Eneasz wylądował w Kume, zszedł do groty Sybilli i do królestwa zmarłych
odwiedza ojca, spotyka Dydonę, która go odpycha, ogląda dusze swych
przyszłych potomków, po czym wraca do swych towarzyszy i płynie do
Lacjum
- walki z Rutulami, bogowie postanawiają, że chociaż zwycięzcami są Trojanie
przyszły Rzym nie po nich, ale po Latynach odziedziczy język, prawa i
nazwę.
Założenie Rzymu:
Dynastia Eneasza mieszkała w mieście Alba Longa.
Król miał dwóch synów Numitora, który objął władzę po ojcu i Amulisa,
który przy pomocy wojska strącił brata z tronu. Córka Numitora powiła
bliżnięta Romulusa i Remusa, których ojcem był Mars.Amulius kazał
wrzucić bliżnięta do Tybru. Uratowały się i codziennie przychodziła
wilczyca aby je nakarmić.
Pewnego dnia zobaczył to pasterz Faustulus i wraz z żoną wychował dzieci.
Gdy bracia dorośli zabili Amuliusa i przywrócili tron Numitorowi, po czym
założyli nowe miasto, Romulus na Palatynie, Remus na Awentynie. Podczas
wznoszenia murów dosazło do kłótni, w której Romulus zabił brata.
Aby zaludnić miasto uczynił z niego azyl dla banitów i zbiegów. Brakowało
kobiet, doszło wtedy do porwania Sabinek(kobiet jednego z okolicznych plemion).
8
anakreontyk - utwór poetycki nawiązujący do formy stworzonej przez Anakreonta
o tematyce miłosnej, biesiadnej, sławiący uroki życia, śpiew, wino.
poezja tyrtejska - wzywająca do aktywnej walki w obronie zagrożonej wolności
kraju (poezja tyrtejska pojawiła się w literaturze polskiej zwłaszcza w
momentach zahrożenia wolności kraju)
horacjonizm - zespół literackich tendencji nawiązujących do twórczości
poety starożytnego - Horacego, charakteryzujący się refleksyjnością,
propagowaniem postawy dystansu i stoickiego spokoju wobec zmienności
losu, prostotą i powściągliwością stylu, tendencją do korzystania
z motywów mitologicznych. Horacjońiści prowadzili poetyckie rozważania
nad rolą poety i poetycką sławą.
Wykorzystanie elementów mitologicznych w literaturze póżniejszych epok:
- "Odprawa posłów greckich" J. Kochanowski(patrz wojna trojańska)
- "Tren V" J. Kochanowskiego postać Persefony żony Hadesa
- "Monachomachia" I.Krasicki motyw złotego wieku
- "Dziady" cz.III A. Mickiewicz Kondrad w Wielkiej Improwizacji staje
się podobnym do Prometeusza, bo jak on chce poświęcić się zbawieniu
ludzkości
- "Oda do młodości" A. Mickiewicza nwaiązanie do Herkulesa ("Dzieckiem
kolebce kto łeb urwał Hydrze,...")
- "Pan Tadeusz" A. Mickiewicz motyw Arkadii
- "Grób Agamemnona" J. Słowacki nie potrafi grać na harfie Homera
- "Lalka" B. Prus non omnis moriar (nie wszystek umrę) nawiązanie do
dzieła Horacego
- "Noc listopadowa" S. Wyspiańskiego - motyw pożegnania Demeter z córką
i nadejście jesieni, także wydarzenia są tu inspirowane przez bogów
greckich
- "Wesele" S. Wyspiański kaduceusz w rozmowie Stańczyka z Dziennikarzem
- "Powrót Odysa" S. Wyspiańskiego
- "Syzyfowe prace" S. Żeromski
- "Dies irae" J. Kasprowicz motyw Styksu
- "Wiosna" J. Tuwim utwór dytyramb w starożytności utwory poświęcone
Dionizosowi
- "Nike" Maria Pawlikowska-Jasnorzewska
- "Ikar" J. Iwaszkiewicz
9.Cechy eposu na podstawie ,,Iliady” i ,,Odysei”: ...
- obecność inwokacji ( bezpośredni zwrot autora we wstępie utworu do muz, opiekunek poetów, z prośbą o natchnienie, pomoc w pisaniu dzieła)
(,, Gniew bogini, opiewaj Achilla, syna Peleusa
Zgubę nisącyi klęski nieprzeliczone Achajom”)
- narracja obiektywna, narrator wszechwiedzący i wszechobecny
- bohaterowie to ludzi i bogowie
- paralelizm (równoległość dwuch akcji - w świecie bohaterów i w świecie bogów), światy się przeplatają i mają na siebie wpływ
- mitologiczna motywacja zdarzeń, wola bogów główną motywacją działania postaci ziemskich
- decydowanie o końcowym wyniku akcji przez przeznaczenie ( Mojrę ), któremu podlegli są ludzie jak i bogowie, nawet Dzeus
- wplatanie szeregu epizodów w główny tok akcji
- opisy scen batalistycznych (pojedynki, bitwy, oblężenia)
- realistyczny i szczegółowy opis przedmiotów i sytuacji ( np. tarczy Achillesa)
- styl podniosły, poważny, patetyczny
- utwór jest bogaty w epitety i porównania homeryckie ( człon określający jest bardzo rozbudowany w odnieśieniu do członu określanego, składają się na niego sceny zaczerpnięte przeważnie ze świata przyrody - dynamiczne, stanowiące odrębną scenkę, epizod , ma na celu uplastycznienie i zdynamizowanie sytuacji)
- miara wierszowa - heksametr( =sześciomiarowy, sześciostopowy wiersz w metryce antycznej, opartej na iloczsie )
- użycie retardacji - ( chwyt kompozycyjny w utworze fabularnym, polegający na celowym opóżnianiu biegu akcji i wywołaniu ciekawości odbiorcy ) (współcześnie to reklama np. w czasie ,,Bundych” - przyp. Faraona)
- w utworze przedstawione są przełomowe wydarzenia dla danej społeczności, bohaterów
...Rodowód gatunku: ...
Epos znany jest od bardzo dawna. W babilonii powstał już w 3 tysiącleciu p.n.e. (,,Gilgamesz”). Dla tradycji epiki europejskiej podstawowe znaczenie ma epos starożytnej Grecji, ukształtowany w 9-8 w.p.n.e. w Azji Mniejszej na gruncie kultury jońskiej. Epos rozwinął się z pieśni o tematyce mitologicno kistorycznej, śpiewanych przez rapsodów ( wędrowni recytatorzy ) - ustny rodowód gatunku.
...Technika opisu (na podstawie opisu tarczy Achillesa): ...
- opisy bardzo rozbudowane
- liczne epitety, porównania, przenośnie
- odniesienia do natury, przyrody
- opisy plastyczne, precyzyjne, realistyczne
... Świat bogów i ludzi, działanie fatum : ...
Światy te przeplatają się, uzupełniają, wpływają na siebie. W walkę ludzi wtrącają się bogowie, ponieważ i oni nie mogą zmienić przeznaczenia ( fatum - warunkuje wszystkie wydarzenia ) komplikują przebieg wydarzeń, zastawiają chytre płapki na ludzi, niektórym sprzyjają, wadzą się między sobą, ingerują w świat ludzki. Niektórzy bohaterowie ludzcy mają pochodzenie boskie.
... Rozwój gatunku : ...
,,Eneida” Wergiliusz - starożytność
,,Pieśń o Rolandzie” -st.
,,Boska komedia” Dante - st.
,,Orland szalony” Ariost i ,,Jerozolima wyzwolona” Tass - renesans
,,Manochomachia” Ignacy Krasicki - oświecenie
,,Pan Tadeusz” Adam Mickiewicz - romantyzm
,,Nad Niemnem” Eliza Orzeszkowa - pozytywizm
,,Chłopi” Władysław Stanisław Reymont
... Realia : ...
- występowanie anachronzmów, wyrazów przestarzałych (związane z pochodzeniem gatunku)
- dzięki opisom duży realizm utworu, przedstawionych wydarzeń
- fakty i postacie idealizowane (cecha utworu)
- cudowność swiata przedstawionego
10. Rozwój teatru antycznego i jego funkcjonowanie. Narodziny tragedii i komedii. Osiągnięcia : ...
Ariona - 7- 6 w.p.n.e. półlegendarny grecki poeta i lutnista z Lesbos, domniemany twórca dytyrambu ( pieśń pisana w intencji pochwalnej, gatunek uprawiany w starożytnej Grecji, wyłoniła się z niego tragedia i komedia), jako gatunku literackiego
Tespis - w 534 r. p.n.e. uzupełnił pieśni chóru o postać aktora prowadzącego dialog z przewodnikiem chóru i chórem. Był to już zalążek tragedii, która najprawdopodobniej wywodzi się z tradycji pieśni ku czci Dionizosa.
Ajschylos - 525 - 456 r. p.n.e. uważany za właściwego twórcę tragedii, wprowadził na scenę drugiego aktora dzięki czemu rozwinął się dialog i akcja sceniczna, pod koniec życia kożystając z doświadzenia Sofoklesa wprowadził ( w Orestei) trzeciego aktora, bohaterowie to herosi wadzący się z fatum
Sofokles
- ograniczył rolę bogów w utworze, kładąc większy nacisk na przeżycia osób dramatu
- wprowadził bohatera w pełni świadomego odpowiedzialności za swe czyny
- od tej postaci uzależniony był bieg wydarzeń
- dodał trzeciego aktora
- zerwał z tematycznym związkiem teatrologii
Eurypides
- twórca tragedii psychologicznej
- ożywiając tragedie epizodami komicznymi stał się prekursorem tragikomedii
Arystofanes
- przedstawiciel tzw. komedii starej (satyra polityczna)
- jego komedie to przejaw (ze względu na tematykę) kryzysu cywilizacji ateńskiej
Menandra ( p.Nowakowska) Menander(encyklopedia)
- przedstawiciel tzw komedii nowej, komedii charakterów
Narodziny tragedii: ...
gat. dramatu ukształtowany w Grecji ( czołowi pisarze to Ajschylos, Sofokles, Eurypides), wywodzi się z obrzędów religijnych. Podstawowym kryterium gatunkowym tragedii jest kategoria estetyczna tragizmu głównego bohatera
t. antyczna ----> t.renesansowa ---->t. klasyczna
Narodziny komedii : ...
gat. w którym dominuje, stosowane są środki groteski i satyry, początek dały jej pieśni na cześć Dionizosa w starożytnej Grecji. W czasach nowożytnych rozwinęła się komedia charakterów, sytuacyjna, intrygi, polityczna, obyczajowa oraz tragikomedia
...Pojęcia : ...
koryfeusz - przewodnik chóru w starożytnym teatrze
dytyramb - patrz osiągnięcia Ariona)
orchestra - w star. teatrze greckim i rzymskim kolista lub półkolista przestrzeń otoczona amfiteatrem, w klasycznym teatrze greckim przeznaczona na występy chóru
skene - podłużny budynek ustawiony przy okręgu orchestry, naprzeciw widowni, pomieszczenie dla aktorów będące także tłem przedstawienia
koturn - wysoki obcas urzywany przez aktorów aby ich lepiej bylo widać
onkos - wysoka peruka używana przez aktorów teatru, w celu podwyższenia sylwetki, określenia wieku i charakteru postaci
agon - różnego rodzaju zawody ( tu artystyczne, teatralne)
... Teatr antyczny a współczesny:
teatr antyczny teatr współczesny
- maksymalnie trech aktorów - wielu aktorów
- występowanie chóru - brak chóru
- występowali tylko mężczyżni
- specyficzna budowa teatru
( wymagania akustyczne itd.)
- obecność światła i muzyki
- zmiana konwencji i stylu
gry aktorskiej
- funkcja memesis ( naśladowanie - szeroko pojęta funkcja teatru
rzeczywistości) i katharsis (wewnętrzne oczyszczenie odbiorcy)
11.Cechy i struktura tragedii antycznej na podstawie „Antygony” Sofoklesa
1. Zasada trzech jedności:
a) czasu - akcja rozgrywa się w czsie jednej doby (między wschodem i zachodem słońca)
b) miejsca - akcja rozgrywa się w jednym miejscu ( o wydarzeniach innych informuje specjalny aktor - posłaniec)
c) akcji - jest ona jednowątkowa (bez wątków pobocznych)
2. Ograniczona liczba aktorów (3), występowali tylko mężczyżni
3. Brak scen zbiorowych
4. Konflikt tragiczny ( starcie dwóch przeciwstawnych racji, jedna z nich musi zginąć, postacie kierowani fatum, losem, przeznaczeniem)
5. Istnienie chóru
6.Zasada decorum (obowiązek pisania tragediistylem wysokim)
7.Zasada jedności estetyk ( zakaz przeplatania się scen tragicznych i komicznych)
8.Bohaterami są wybitne jednostki pochodzące z wyższych sfer
9.Specyficzna budowa utworu:
prolog - zapowiedż wydarzeń
parodos - pierwsze wystąpienie chóru, wprowadzające do akcji)
pięć przeplatających się epejsodionów (wystąpienia aktorów) i stasimonów ( wystąpienia chóru)
zawiązanie akcji z uwzględnieniem:
- perypetii (punkt kulminacyjny, zwrotny np. aresztowanie Antygony)
- katastrofy (klęska bohatera, najczęściej jego śmierć)
- kommos-u (scena lamentu i żalu)
- stychomatii (dialog 2 postaci złożony z jednowersowych wypowiedzi)
exodos(ostanie wystąpienie chóru podsumowującego wydarzenia)
Rola chóru - złożony z 12-15 mężczyzn, stwarzał nastrój, zapowiadał akcję, informował o wydarzeniach, komentował i oceniał bieg wypadków i snuł rozważania na tematy ogólne.
Bohater tragiczny - musi wybierać pomię dzy dwoma równie ważnymi wartościami ( Antygona - pogrzebanie zwłok brata, podporządkowanie się ojcu - prawo ludzkie i boskie).
Ironia tragiczna - oba posunięcia prowadzą do zguby.
Wina tragiczna - winą okazuje sią moralne postępowanie, jednostka za swoje czyny zostaje ukarana.
Charakterystyka postaci:
1.Antygona- wierząca, aktywna, stawia czynny opór, kocha brata, przeciwstawia się ojcu - odważna, moralna, uparta, konsekwentna, rozważna, nie obawia się śmierci, religijna
2.Kreon - uparty, dumny, pyszny, jest despotą, nieustępliwy, porywczy, dba o autorytet, chce być sprawiedliwy i przestrzegać praw, ceni państwo
3.Hajmon (syn Kreona, narzeczony Antygony) - ma inny pogląd na sposób rządzenia państwem, ceni lud, jest mniej radykalny od ojca, rozważny, kochający Antygonę.
4.Ismena ( siostra Antygony)- niezdecydowana, bojażliwa, uległa, chce być lojalna wobec króla, uznaje wyższośc mężczyzn, oportunistka
5.Polinejk- poległy brat Ismeny i Antygony, zdrajca ojczyzny
Nawiązania do konwencji gatunkowej tragedii w literaturze nowożytnej:
1.,,Odprawa posłów greckich ” J.Kochanowskiego-renesans
- wybitna jednostka zastąpiona zbiorowością - Troja
- zakończenie (nie katastrofa - zapowiedzenie zniszczenia Troi)
2.,,Powrót posła” Julian Ursyn Niemcewicz- oświecenie
-komedia polityczna z zachowaniem struktury dramatu antycznego
3.,,Nie-boska komedia” Zygmunt Krasiński-romantyzm
-lużna struktura,zarwanie z zasadą trech jedności, świat realny i nadrealny, różne rodzaje literackie.
12. Istota konfliktu tragicznego w ,,Antygonie”. Trzy aspekty konfliktu.
W utworze tym konflikt między Antygoną a królem Kreonem jest istotą tragedii i nosi nazwę konfliktu tragicznego. Polega na zderzeniu się przeciwstawnych, równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie można dokonać wyboru i dlatego każde posunięcie bohatera prowadzi go do katastrofy. czyli klęski.
Konflikt Antygony i Kreona jest sporem wartości i konieczności, bowiem bohaterowie bronią przeciwnych racji :
1. rozum jest przeciwstawiony miłości
2. prawo ludzkie - prawu boskiemu
3. interes zbiorowości (państwa) - obronie jednostki
Racje obu stron są równorzędne, konflikt tragiczny jest nierozwiązalny. Antygona za przeciwstawienie się woli króla zostaje skazana na śmierć. Kreon , który jest winien śmierci trzech osób (Antygony, jej narzeczonego, swojego syna Hajmona i swojej żony- Eurydyki) los skazuje na wyrzuty sumienia, które będą go dręczyć do końca życia.
13. Świat wartości w ,,Antygonie”: wiara, rozum, prawo. ...
Dla Kreona podstawowymi wartościami są: rozum, ład społeczny i państwo. W swoim postępowaniu ma na celu dobro społeczne, interesy kraju i utrzymanie silnej władzy. Jest wyznawcą prawa ziemskiego, ustanowionego przez ludzi. Swoim postępowaniem gwałci prawo religijne.
Antygona kieruje się wiarą, miłością, nadrzędne dla niej są przykazania duchowe. Musi złamać prawo ludzkie, pochowanie brata uważa za swój obowiązek.
...Obywatele i władca, problem władzy ... :
Postępowanie Kreona ma na celu utrzymanie autorytetu (poświęca dobro rodziny), nie chce być posądzony o niesprawiedliwość musi być konsekwentny w postępowaniu. Jest dumnym władcą, o niezłomnych decyzjach. Dopiero po przepowiedni Terezjasza, i nacisku poddanych zmienia rozkaz, jest już za póżno, zostaje ukarany. Utwór wskazuje na złożonośc problemów władcy i jego stosunku do narodu. Kreon chciał być dobrym władcą, jednakże nie podołał temu zadaniu.
...Portret rodziny:
Kreon - cenił interesy państwa i dobro społeczeństwa nad rodzinę
Antygona - bardzo kochała brata, przeciwstawiając się ojcu wybrała mniejsze zło
Hajmon - troszczyłsię o ojca, kochał Antygonę
Euredyka - kochajęca syna, nie mogła się pogodzić z jego śmiercią
Ismena - nie mogłą się zdecydować, chciała wziąść na siebię część winy, była
zbyt słaba.
14. ,,Antygona” jako dramat o treści uniwersalnej ...
Problemy ogólnoludzkie i ponadczasowe w dramacie Sofoklesa:
miłośc siostrzana
walka o władzę
władza a interes jednostki
uczucie i obowiązak
pojęcie zdrady i dochodzenie swoich praw
równość prawa w odniesieniu do różnych jednostek
szacunek dla zmarłych
ból po stracie najbliższych
odpowiedzialnośc za innych i za swoje postępowanie
...
7