KARA KRYMINALNA I KARA POZBAWIENIA WOLNOŚCI

 

 

1. Przestępstwo i kara kryminalna

 

Za kary kryminalne uważa się obecnie kary wymierzane za popełnione przestępstwa, czyli czyny, które naruszają określone, istniejące i obowiązujące w danym miejscu i czasie normy prawne.

 

Zdaniem Dobrzyńskiego zachowania przestępcze spełniają trzy następujące warunki:

·         zachowanie się człowieka lub grupy osób musi być zabronione przez ustawę karną, a jego popełnienie zagrożone jest karą. Nie uważa się za przestępstwa ludzkich przekonań, poglądów czy zamiarów…

·         popełniony czyn musi być wyraźnie zabroniony przez konkretny przepis prawny obowiązujący akurat akurat momencie jego popełnienia

·         określone zachowanie musi charakteryzować się pewnym stopniem szkodliwości. W przypadku gdy zachowanie to jest niezgodne z prawem, ale jego społeczna szkodliwość wydaję się wątpliwa, minimalna lub zgoła żadna, to sama bezprawność zachowania się nie wystarcza do uznania go za przestępstwo.

 

Trzy rodzaje dolegliwości kary kryminalnej: (wiążą się one albo z całkowitą niemożnością zrealizowania określonych potrzeb przez człowieka, albo z poważnym ograniczeniem możliwości ich zaspokojenia.)

·         dolegliwość fizyczna: np. w przypadku kary śmierci

·         dolegliwość społeczna, widoczna np. wtedy, gdy kara orzeka utratę prawa do wykonywania zawodu

·         dolegliwość psychiczna: występuje zawsze, gdy kara godzi w sferę psychiczną sprawcy

 

Z dolegliwościami kar kryminalnych wiąże się problem ich zróżnicowania (art. 32 kk):

·         grzywna - sąd wymierza karę grzywny w tzw. Stawkach dziennych i określa ich liczbę oraz wysokość. Przyjęto, że jeśli ustawa nie stanowi inaczej, to najniższa liczna stawek wynosi 10, a najwyższa - 360. Ustalono też, iż stawka dzienna nie może być niższa niż 10 zł, ale nie wyższa niż 2000zł.. Kara grzywny może towarzyszyć karze pozbawienia wolności, jeśli sprawca osiągnął swoim czynem korzyść majątkowo lub taki był główny cel jego działania.

·         Kara ograniczenia wolności - wymierza się ją w miesiącach - najkrócej miesiąc, a najdłużej 12 miesięcy. Podczas odbywania kary skazany nie może zmieniać miejsca swojego stałego pobytu bez zgody sądu, jest zobowiązany do wykonywania wskazanej przez ten organ pracy oraz ma obowiązek udzielania wyjaśnień co do przebiegu odbywania kary.

·         Kara pozbawienia wolności - może trwać najkrócej miesiąc a najdłużej 15 lat. Kary dożywocia i 25 lat pozbawienia wolności odnoszą się tylko do tych przestępstw, które są nimi zagrożone. Wobec sprawców, którzy nie ukończyli 18 roku życia w momencie popełnienia przestępstwa nie orzeka się kary dożywotniego pozbawienia wolności.

·         Dodatkowe środki karne - należą do nich: pozbawienie praw publicznych, zakaz zajmowania określonego stanowiska, zakaz wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności a dalej: zakaz prowadzenia pojazdów, przepadek przedmiotów, obowiązek naprawienia szkody, nawiązka, świadczenia pieniężne oraz podanie wyroku do publicznej wiadomości.

 

Ogólne zasady wymierzania przez sąd kar kryminalnych i środków karnych zawarte zostały w art. 53 k.k. Sąd wymierza karę według swego uznania, kierując się stosowną ustawą. Jej dolegliwość nie może przekraczać stopnia winy sprawcy, ale powinna uwzględniać stopień szkodliwości czynu oraz osiągnięcie celów zapobiegawczo- wychowawczych i poprawę świadomości prawnej społeczeństwa.

 

 

 

2. Koncepcje kary kryminalnej

 

Podział teorii kary kryminalnej (zaproponowany przez Zachariego -XIXw)

·         Bezwzględne lub absolutne - kara jest celem samym w sobie, a konieczności jej wymierzania należy szukać w samym fakcie popełniania przestępstwa. Przestępca musi być ukarany nie dlatego, że kara może przynieść pożytek jemu samemu lub społeczeństwu, lecz dlatego że dopuścił się czynu przestępczego.

·         Względne lub relatywne - kara jest instrumentem, środkiem do realizacji celów użytecznych dla jednostek lub dla społeczeństwa jako całości. Kara jest uzasadniona o tyle, o ile jest zdolna przysporzyć społeczeństwu jakiegoś dobra.

·         Mieszane lub koalicyjne - teorie uwzględniają w mniejszym lub większym stopniu obydwa punkty widzenia. Koncepcje tej grupy uzasadniają karę pożytkiem społecznym, ale w granicach sprawiedliwości. Kara w tym ujęciu jest więc jednocześnie i słuszna, i celowa.

 

Koncepcje kary retrybutywne i prewencyjne wg Lernell (1977)

·         Retrybutywne koncepcje kary to takie, które uważają karę kryminalną za akt odpłaty złem za zło i które akcentują zaszłość oraz potrzebę rozliczenia się człowieka za popełniony czyn. Wyróżnia się wśród tych koncepcji:

A.    znajdujące sens odpłaty w samej karze jako reakcji na przestępstwo - kara nie jest ani dobrem ani złem, przywraca jedynie naruszony porządek prawny, a czynnikiem uzasadniającym jej byt jest odpłata. Wymiar kary jest natomiast problemem wtórnym. (Kant, Hegel)

 

B.     odkrywające sens w procesach zachodzących w psychice jednostki, jej doświadczeniu lub świadomości społecznej - istotą kary pozostaje nadal odpłata, sama zaś kara jest przejawem prymatu tego co  społeczne nad tym co jednostkowe (Durkheim)

Najwybitniejszy i najbardziej żarliwy współczesny zwolennik teorii retrybucji - G. Bettiola (zmarł w 1982r) były profesor prawa karnego na uniwersytecie w Padwie.

 

·         Prewencyjne teorie kary - racji bytu i sensu kary upatruje się w tym, że może ona przeciwdziałać popełnianiu nowych przestępstw przez osobę już skazaną. Prewencyjne teorie kary nastawione są ku przyszłości i w przeciwieństwie do koncepcji retrybutywnych podlegają bezpośredniej weryfikacji poprzez sprawdzenie realnej skuteczności stosowanych kar. Kary są nie tylko pożyteczne, ale i konieczne, ponieważ przyczyniają się do odstraszania innych ludzi od popełnienia czynów przestępczych i przestępczych rezultacie - do ich poprawy.

Wśród nich koncepcje o orientacji filozoficznej(Feuerbach)-tzw. teoria przymusu psychologicznego, utylitarystycznej (Bentham), antropologicznej (Lombroso) i socjologicznej (Fiszt)

 

3.      Funkcje kary pozbawienia wolności

 

·         Funkcja odwetowa uwięzienia - sens wynika bezpośrednio z teorii odpłaty za przestępstwo

·         Funkcja eliminacyjna - uwięzienie uniemożliwia sprawcy popełnienie nowych przestępstw, ustrzega ludzi wolnych i sprawiedliwych przez zagrożeniem z jego strony.Z tą funkcją wiąże się pogląd, że przestępca jest kimś z gruntu złym, niezdolnym do refleksji moralnej i kierowania się zasadami etycznymi. Funkcję eliminacyjną pełniła tradycyjnie kara śmierci, kara dożywotniego pozbawienia wolności a obecnie zwłaszcza długoterminowa izolacja więzienna.

·         Funkcja odstraszająca - z tą funkcją wiążę się założenie, że ludzie dokonujący wyboru między zachowaniem społecznie akceptowanym a zachowaniem antyspołecznym ważą ewentualne zyski i konsekwencje takiego czy innego postępowania. Dla treści antycypacji strat i przykrości nie bez znaczenia pozostaje charakter uprzedniego doświadczenia człowieka. Dla osób już kiedyś skazanych utrata wolności ma bowiem z pewnością inne znaczenie. Siła odstraszająca kary pozbawienia wolności zależy nie tylko od właściwości samej kary, np. jej dolegliwości czy długości trwania, ale prawdopodobnie także od cech osobowości potencjalnego sprawcy, jego sytuacji życiowej i materialnej.

·         Fukcja poprawcza (wychowawcza, reedukacyjna, resocjalizacyjna) -  funkcja ta realizowana jest zwykle poprzez więzienny system kar i nagród, kształcenie ogólne i zawodowe skazanych, pracę fizyczną oraz działalność kulturalno - oświatową.

 

 

 

4. Czas trwania kary pozbawienia wolności a jej skuteczność

 

Krótkoterminowa kara pozbawienia wolności

Sprawa dyskusyjna to ustalenie granic czasowych krótkoterminowej kary pozbawienia wolności -  za karę taką uważa się karę do 3 miesięcy, 6 miesięcy albo do jednego roku, a nawet i większą.

 

Najczęściej stosowanym w badaniach kryterium efektywności środków karnych jest wskaźnik przestępczości powrotnej.

 

Wyniki badań obcych (Andnaes) jak i polskich (Wąsik, Szymanowski) wskazują, że im kara pozbawienia wolności jest krótsza, tym okazuje się bardziej skuteczna ( do 3 miesiąca ) .Najwyższy wskaźnik powrotności do przestępstwa odnotowuje sięw karach 9-12 miesięcy.

 

Powrót do przestępstwa ma miejsce najczęściej w okresie pierwszych trzech lat po zwolnieniu. Stwierdzono też, że im wcześniej dana grupa osób doświadczyła pierwszego skazania, tym charakteryzowała się wyższym wskaźnikiem powrotności do przestępstwa (Szymanowski, 1976)

 

Po orzeczeniu warunkowego zawieszenia kary pozbawienia wolności powraca do przestępstwa znacznie mniej osób niż po odbyciu krótkoterminowej kary pozbawienia wolności. Im skazani są starsi tym mniejszy powrót do przestępstwa, niezależnie od zastosowanej kary - czy to jest warunkowe zawieszenie kary pozbawienia wolności, czy krótkoterminowe uwięzienie. (Wąsik, 1981)

 

Z badań wynika, że częściej powracają do przestępstwa: młodociani, mieszkańcy miasta, skazani za przestępstwa o charakterze ekonomicznym (głównie kradzież mienia prywatnego) oraz skazani na kary pozbawienia wolności wyższe niż 3 miesiące.

 

Wady krótkoterminowej kary pozbawienia wolności:

·         Nie nadaje się do realizacji funkcji resocjalizacyjnej, nie odstrasza od popełniania nowych przestępstw, oswaja z zakładem karnym

·         Jest zbyt kosztowna dla społeczeństwa, bo zwykle trudno zatrudnić więźniów krótkoterminowych

·         Pogarsza sytuację materialną rodziny skazanego oraz niekorzystnie zmienia jego sytuację zawodową

 

Kara długoterminowa - orzekana powyżej 3 lat pozbawienia wolności

Kanadyjscy badacze nie zauważają problemów dyscyplinarnych u więźniów długoterminowych. Więźniom należy wg nich zapewnić większe poczucie kontroli nad swoim życiem w zakładzie oraz większe poczucie sensu i celu swego istnienia. Personel więzienny powinien, zatem pomagać więźniom w rozwoju ich talentów, wyobraźni oraz zdolności przełamywania i znoszenia dolegliwości więziennych.

Rozdział X

NARODZINY I ROZWÓJ INSTYTUCJI WIEZIENNEJ

Do XVI w. więzienia były głównie miejscem kaźni, tortur, zemsty.

XVII i XVIII w. - z europejskich domów poprawy, domów dla włóczęgów i domów pracy przymusowej wyrasta instytucja więzienia. Przyczyny: ekonomiczna (możliwość wyzysku więźniów), historiozoficzna (myśli Oświecenia).

3 ważne zakłady:

- dom poprawy (Bridewell), Anglia, XVI

- dom rządności i dyscypliny (dyscyplina, nauka, praca, brak koedukacji), Amsterdam, XVI

- przytułek San Michele (religia, nauka rzemiosła, nocna izolacja w celach), Rzym, XVII

---

- więzienie Marszałkowskie w W-wie (czysto, postępowo, opieka lekarska, przepustki), XVIII

- twierdza gandawska (moralne odrodzenie przez pracę, system celkowy), 1775

- Gloucester - nasladowca systemu celkowego z Gandawy

Rozwój systemu celkowego w USA (cele: ekspiacja, zadośćuczynienie, samorefleksja)

Oświecenie - uznanie wolności za wartość -> kara uwięzienia, ograniczenie kary śmierci

System pensylwański (Filadelfia, 1790) - odosobnienie:

- reguła bezwzględnego odosobnienia dziennego i nocnego

- praca więźniów w osamotnieniu

- regeneracyjna potęga samotności

System auburnski (Auburn, 1816; Sing-Sing) - milczenie:

- cele bez okien i drzwi, z kratami

- odosobnienie nocne, wspólna praca

- nakaz milczenia

Rozwój systemu penitencjarnego w USA -> "gorączka penitencjarna" w Europie, K. Lucas wydaje "Reforma więzień na bazie teorii uwięzienia": przeciwnik odosobnienia, uspołecznianie więźniów, kształtowanie dobrych nawyków (higiena, religia), system progresji: oddział wyjątkowy, próby i zaufania, kształcenie służby więziennej

Progresywny ustrój penitencjarny (cele: reedukacja, wychowanie), Szwajcaria, Anglia, Irlandia

System genewski (1833):

- segregacja więźniów wg stanu moralnego, prognoz, wieku, popełnonych przestępstw

- 4 reżimy odbywania kary

System Maconochi'ego - progresywny (Norfolk):

- nagrody i kary, zbieranie punktów za np. koleżeńskość, pracę

- system rozwinął Irlandczyk Crofton, uznawany za twórcę systemu progresji. Trzy fazy kary:

- okres surowego reżimu: 9 mies, odosobnienie; cel: samorefleksja,

- okres ciężkiej pracy: połowa kary, wspólna w dzień, izolacja w nocy

- okres izolacji półwolnościowej: 6 miesięcy, wynagrodzenie za pracę, ograniczony dozór, przejście go dawało warunkowe zwolnienie i okres próby

System regrsywny (USA, Atlanta):

- odwrócenie systemu progrsywnego, więzień zaczyna w reżimie najłagodniejszym

Wady systemu progresji:

- skupienie się na materialnych dążeniach więźniów,

- wzmacnianie pragnienia osiągania nagród, chciwości

- automatyzacja działań personelu (zachowanie więźnia -> nagroda, bez wglądu w rzeczywistą zmianę)

1907 - w Brukseli otwiera się więzienne laboratorium antropologiczne,

1921 - pierwsze oddziały psychiatryczne

4. Typologia zakładów karnych

Belgia (wysoka specjalizacja):

- zamknięte, półotwarte, otwarte

- dla dorosłych, dla młodocianych

- dla rycydywistów, dla sprawców przestępstw nieumyślnych

- dla osób pow. 65 rż., dla chorych, dla niepełnosprawnych

- dla mówiących po flamandzku/po francusku

USA:

- US Penitentiaries (dorośli z karą pow. 5 lat)

- Federal Institutions (dorośli, 2-5 lat, chorzy)

- Federal Youth Centers (15-21 lat, kary poniżej 2 lat)

- Federal Prison Camps (krótkoterminowe kary)

- Federal Correction Institutions (chorzy psychicznie, suicydalni)

- zakłady półotwarte intensywnego oddziaływania

Polska:

Zakłady otwarte (cele otwarte, praca poza więzieniem bez dozoru, własne rzeczy), półotwarte (cele otwarte za dnia, zatrudniani poza więzieniem, możliwość używania własnych rzeczy) lub zamknięte (cele tlyko czasowo otwarte, zajęcia wewnątrz zakładu, praca nadzorowana):

- dla młodocianych (< 24)

- dla odbywających karę po raz pierwszy

- dla recydywistów

- areszt wojskowy

Władzę sprawuje dyrektor, powołuje Komisję Penitencjarną. KP: kieruje do zakładów karnych, ustala program oddziaływań resocjalizacyjnych.

Rozdział płci: "zapobiega wzajemnej demoralizacji skazanych niewiast i mężczyzn" :) Przyjmuje się, że kobiety odbywają karę w zakładach półotwartych, chyba że względy bezpieczeństwa lub stopień demoralizacji uzasadnia inny typ zakładu.

System odbywania kary:

- programowego oddziaływania: nauka, zatrudnienie, kontakty z rodziną

- terapeutyczny: uposledzeni, uzależnieni, zaburzeni

- zwykły: mogą korzystać jedyni z dostępnej w zakładzie eudkacji i pracy

Rozdział XI

ZRÓŻNICOWANIE SPOŁECZNOŚCI WIĘŹNIÓW

1.Typologie i klasyfikacje więźniów

Typ przestępczy rozumie się zazwyczaj jako jakiś abstrakcyjny model, któremu przypisuje się wiele wzajemnie ze sobą powiązanych cech, które mają wyznaczać ten właśnie określony typ przestępcy.

Podstawami znanych w kryminologii typologii przestępców są trzy rodzaje kryteriów:

• Fenomenologiczne - przestępcy zróżnicowani ze względu na sposób zachowania, np. przestępcy brutalni, podstępni itp. oraz ze względu na sytuację w jakiej dopuszczają się przestępstw, np. przestępcy okolicznościowi, konfliktowi.

• Motywacyjne - przy podziale przestępców na :działających sprzecznie z prawem z powodu chęci zysku, rozładowania napięcia czy zaspokojenia popędu seksualnego. Do najczęściej przyjmowanych etiologicznych kryteriów typologizacji przestępców należą:

• Czynniki antropologiczne (np. typ budowy ciała)

• Czynniki psychologiczne( np. wysoka agresywność)

• Czynniki o charakterze społeczno-kulturowym (np. typ środowiska domowego oraz sposób wychowania)

• Etiologiczne lub genetyczne

L.Lerner - interesująca typologizacja przestępców, wyróżnił 8 typów przestępczych w tym np. typ pasożytniczy (osoby żyjące z przestępczości), czy typ nihilistyczny (pragną przemóc własne poczucie niższości) - klasyfikacja ta uwzględnia współczesną strukturę przestępczości oraz odwołuje się do opisanych kryteriów etiologicznych, fenomenologicznych oraz motywacyjnych.

S.Poznyszew - typologia odwołująca się do kryterium etiologicznego. Wyróżnia on zasadnicze dwa typy przestępcze: typ endogenny, który ma mniejszą lub większą predyspozycję do działalności przestępczej pewnego rodzaju, oraz typ egzogenny, który co prawda nie ma takiej predyspozycji, ale jest tak słaby moralnie, że nie potrafi powstrzymać się od przestępstwa w sytuacjach silnej pokusy (silnie działające okoliczności zewnętrzne)

Typ przestępczy określa się tutaj w zależności od tego, czy czynnik etiologiczny jest umiejscowiony w samym podmiocie czy też wynika on z warunków zewnętrznych, środowiskowych bądź społecznych.

J.Pinatel - wyróżnił 4 typy przestępców:

1. Pseudospołecznych - osoby o wysokiej zdolności popełniania przestępstw, łatwo przystosowują się do warunków życia społecznego, jednocześnie są dwulicowe i niezwykle groźne. Dzięki swej pozycji społecznej bardzo rzadko trafiają do więzienia, są to m.in. tzw. przestępcy w białych kołnierzykach (działalność przestępcza wpleciona w oficjalną i w zasadzie legalną aktywność - E.H.Sutherland).

2. Antyspołecznych - osoby także o wysokiej zdolności popełniania przestępstw, ale o wyraźnie mniejszej zdolności adaptacji do warunków życia społecznego. Do tej grupy należą przestępcy zawodowi, czasem specjaliści, związani ze środowiskiem przestępczym, także rzadko trafiają do więzienia.

3. Aspołecznych - to osoby mniej groźne , o średniej zdolności popełniania przestępstw i takiej samej umiejętności adaptacji społecznej, przestępcy z tej grupy pochodzą zazwyczaj ze złych środowisk wychowawczych, czasami przejawiają objawy zaburzeń psychicznych, ta grupa najczęściej trafia do więzienia.

4. Prospołecznych - osoby o małej zdolności popełniania przestępstw i dużej zdolności przystosowania się do warunków życia społecznego, grupa ta to najczęściej przestępcy okolicznościowi.

Kodeks karny z 1932 oku opisuje 10 kategorii przestępców: nieletni, recydywiści, chorzy psychicznie, niedorozwinięci psychicznie, alkoholicy, narkomanie, przestępcy zawodowi, przestępcy z nawyknienia, przestępcy niepoprawni oraz przestępcy przejawiający wstręt do pracy.

Kodeks karny z 1969 roku wyróżnia 7 typów: nieletnie, młodociani, recydywiści, chorzy psychicznie, niedorozwinięci umysłowo, alkoholicy, narkomanie.

Wg obecnie obowiązującego kodeksu karnego ustala się kryteria klasyfikacyjne więźniów, które mają służyć indywidualnemu postępowaniu z nimi, zapobieganiu dalszej ich moralizacji oraz zapewnieniu im osobistego bezpieczeństwa w zakładzie. Wśród tych kryteriów wyróżnia się :wiek, płeć, uprzednie odbywanie kary, umyślność lub nieumyślność czynu, wysokość pozostałej do odbycia kary, stan zdrowia fizycznego i psychicznego oraz stopień demoralizacji i stopień zagrożenia społecznego. Za podstawę klasyfikacji przyjmuje się w szczególności badania osobopoznawcze.

2. Więźniowie niepełnosprawni psychicznie

Do tej grupy zaliczamy: chorych psychicznie wymagających leczenia psychiatrycznego, alkoholików i narkomanów wymagających terapii odwykowej, psychopatów, upośledzonych umysłowo, i neurotyków, wymagających stosowania szczególnych środków leczniczo-wychowawczych.

• Więźniowie psychopaci

Psychopatia odnosi się do ludzi zasadniczo normalnych, wykazujących na ogół bardzo dobrą orientację w normach i wartościach społecznych, lecz skrajnie egocentrycznych, emocjonalnie zimnych i sprawiających słuszne wrażenie, że są pozbawienie sumienia. Wielu skazanych wykazuje objawy tych zaburzeń na długo przed uwięzieniem, jednak przebywanie w środowisku więziennym jeszcze zaostrza już istniejące zaburzenia, a osoby, które je przejawiają są dla administracji wyjątkowo uciążliwe, ze względu na ciągłe kłamstwa, intrygi, donosy, agresję. Niektóre cechy psychopatyczne sprzyjają rozwojowi drugiego życia i uczestniczeniu w podkulturze więziennej.

Badania nad zaburzeniami doprowadziły do wyróżnienia:

• Psychopatii - zaburzenia w sferach moralnej, woluntarnej, popędowo-emocjonalnej o całkowicie niejasnej etiologii.

• Charakteropatii - u osób wykazujących zaburzenia w obrazie psychopatii, u których czynnikami przyczynowymi są zmiany organiczne mózgu, głównie w płatach czołowych (jednoczesne zmiany organiczne mózgu i objawy kliniczne psychopatii)

• Socjopatii - u osób przejawiających objawy kliniczne psychopatii, u których głównym czynnikiem etiologicznym jest najprawdopodobniej ujemny wpływ środowiska.

Jedną z najbardziej znanych klasyfikacji psychopatów jest przedwojenna propozycja K.Schneidera, który wyodrębnił 10 „osobowości psychopatycznych” : psychopaci hipertymiczni, depresyjni, niepewni siebie, fanatyczni, żądni uznania i znaczenia, psychopaci o chwiejnym nastroju, wybuchowi, chłodni uczuciowo, bezwolni oraz asteniczni. W tym:

• Psychopaci fanatyczni - często opanowani przez jakąś ideę nadwartościową, która pobudza ich do działania, do formułowania planów reform, donosów i zażaleń. Przekonania w które wierzą bywają przyczyną agresywnych zachowań wobec innych ludzi, popełniają przestępstwa często w imię idei ogólnej lub z powodu osobistych porachunków.

• Psychopaci żądni uznania i znaczenia - są określani jako psychopaci histeryczni (histeroidzi) za względu na manifestowaną sztuczność, niezwykłość wypowiadanych poglądów i niestosowność zachowań. Wyodrębnia się tu często 2 grupy: histeroidów prymitywnych (oczywista teatralność w zachowaniu, kłamliwość skłonność do samouszkodzeń) oraz histeroidów wyrafinowanych(na tyle subtelne kłamstwa, fantazje, zmyślenia, że wywołują wiarę u innych ludzi) mówi się, że występuje u nich pseudologia phantastica.

• Psychopaci wybuchowi - osoby impulsywne, drażliwe i zaczepne, unoszące się gniewem z najbłahszych powodów. Cechuje ich skłonność do zniewag słownych i agresywność wobec bliskich i obcych ludzi. Najczęściej notowane u tych osób przestępstwa to zabójstwa i przestępstwa afektywne, nieraz dopuszczają się samouszkodzeń.

• Psychopaci chłodni uczuciowo - (dawniej bezwzględni, głuptacy moralni, osoby pozbawione uczuć wyższych). Cechuje ich zupełny brak współczucia, litości, brak poczucia wstydu, szacunku czy wierności, także wobec najbliższych. Pozbawienie wyrzutów sumienia często osiągają swe cele w sposób brutalny, w czym pomaga im na ogół wysoka sprawność intelektualna. W tej grupie najczęściej zabójcy, groźni przestępcy, zawodowi przestępcy oraz recydywiści.

Pewne szczegółowe znamiona psychopatów niezależnie od ich kategorii to: impulsywność i niska samokontrola, drażliwość połączona z subdepresją, niepewność i poczucie małej wartości, agresywność , żądza społecznego uznania, skłonność do neurotycznego kłamstwa, chwiejność nastroju oraz chłód emocjonalny i niedostatek lub brak uczuciowości wyższej.

Wg K.Pospiszyl istotne cechy osobowości psychopatów: nieumiejętność wglądu w swoje stany wewnętrzne, nieumiejętność przewidywania zdarzeń, brak poczucia winy i wyrzutów sumienia, błędy w ocenie sytuacji społecznych, niezdolność do wyciągania wniosków z uprzednich doświadczeń, defekt w odczuwaniu lęku, skłonność do odurzania oraz tendencje do wyniszczania się.

Naukowcy wolą mówić o osobowości psychopatycznej zamiast o psychopatii, w ten sposób kładzie się nacisk nie tyle na jakiś stały zespół objawów, co raczej na pewien organizacji struktury osobowości, która przesądza o tym, że czyjś poziom przystosowania się do wymogów życia społecznego jest nieodpowiedni lub niewystarczająco odpowiedni.

• Więźniowie upośledzeni umysłowo

Stopień głęboki, znaczny, umiarkowany i lekki to zasadnicze poziomy obniżenia sprawności umysłu. Wszelkie przypadki upośledzenia powstałe do 3 roku życia zwane są niedorozwojem umysłowym lub oligofrenią, natomiast wszelkie przypadki powstałe po ukończeniu tego okresu zwane są otępieniem (demencją).

Generalnie z upośledzeniem umysłowym wiąże się: węższy zakres spostrzegania, widoczne zaburzenia pamięci logicznej (pamięć mechaniczna jest czasem dobrze zachowana), oraz zaburzenia uwagi, głównie koncentracji i jej podzielności. Myślenie osób upośledzonych pozostaje najczęściej w fazie myślenia konkretno-obrazowego, niedorozwój myślenia abstrakcyjnego jest zazwyczaj bardzo wyraźny, także niski poziom myślenia logicznego. Z upośledzeniem sprzężone są też niedorozwój i zaburzenia mowy.

Dla problematyki przestępczości najważniejsze są zaś defekty w rozwoju sfer: emocjonalno-motywacyjnej i społecznej. Powoduje to niedorozwój uczuć wyższych oraz małe zróżnicowanie przeżyć emocjonalnych, nieumiejętność przewidywania konsekwencji swoich działań idzie w parze z niską samokontrolą nad popędami i impulsywnością, a także powoduje zmiany nastroju, pobudzenie oraz nieadekwatne reakcje obronne.

Jeśli chodzi o funkcjonowanie społeczne, to stopień upośledzenia ma wpływ na stopień osiągniętej niezależności, samodzielności i zaradności oraz zdolność radzenia sobie w sytuacjach społecznych. Osiągnięcie dojrzałości w sferze moralnej jest przez osoby upośledzone praktycznie niemożliwe.

Upośledzenie idzie w parze z przestępczością, ponieważ obniżenie sprawności umysłowej powoduje wzrost podatności na negatywne oddziaływania środowiska społecznego(jednak ograniczona sprawność intelektualna nie jest źródłem przestępczości sama w sobie, jest ona jedynie sprzyjającą bazą wyjściową do zachowań aspołecznych). Do przestępczości mogą prowadzić osoby upośledzone takie mechanizmy jak: bezkrytycyzm, słaba wola, sugestywność, silna potrzeba kontaktu z silniejszą osobowością, poczucie krzywdy i niższości społecznej, które sprzyjają ukształtowaniu się postawy niechęci, zawiści i wrogości wobec innych ludzi.

Rozdział XII

PRZYSTOSOWANIE SIĘ CZŁOWIEKA DO ŚRODOWISKA WIĘZIENNEGO I PSYCHOLOGICZNE NASTĘPSTWA IZOLACJI WIĘZIENNEJ.

1. Pojęcie przystosowania i proces prizonizacji.

Skazany, wchodząc do więzienia, jest już zwykle ukształtowanym człowiekiem ( określone cechy osobowości, doświadczenia, świeża pamięć powiązań z otoczeniem, w którym żył). Może to sprzyjać adaptacji więziennej lub ją utrudniać.

Borucki odróżnia adaptację ( kontekst biologiczny) od przystosowania (kontekst socjopsychologiczny). W praktyce używa się zamiennie tych pojęć.

Wg Tomaszewskiego Adaptacja(przystosowanie) to zmiana samego podmiotu stosownie do stanu sytuacji zewnętrznej.

Przystosowanie zdolnośc dopasowania się człowieka do zmieniających się warunków zew. (fizycznych i społecznych) oraz umiejętność osiągnięcia w nich ważnych dla siebie celów)

Do środowiska więziennego lepiej przystosowani są więźniowie wielokrotni ( bogatsze dośw., wyuczone mechanizmy adaptacyjne)

U większości więźniów ochronny (regresywny) typ przystosowania (Obuchowski). To obniżenie poziomu aspiracji w syt. zwiększonych ograniczeń środowiska i pogodzenie się z tym, że nie można osiągnąć swych celów.

Sposoby przystosowania się zależą m.in. od osobowości (np. LOC badania Goodstein, MacKenzie wykazały, że o wyższym poziomie poczucia kontroli nad syt zew doświadczają mniej stresu i przejawiaja mniej negatywnych postaw wobec instytucji ) Wspomniani autorzy wyróżnili 18 zmiennych przystosowania więziennego (m.in. konflikty z innym więźniami, z personelem, obawa wiktymizacji, kontakty ze światem zew, zaburzenia psychosomatyczne) oraz 4 niezależne czynniki więziennej adaptacji (stres lub lęk, prizonizacja, złe zachowanie się, brak zaangażowania i konfliktów)

Techniki radzenia sobie z izolacją więzienną wg Goffmana:

• Wycofanie się (eskapizm - tendencja ucieczkowa)

To radykalne odcięcie się od otoczenia i koncentracja wyłącznie na sobie, sowich sprawach, zobojętnienie na sprawy innych, rozluźnienie z nimi kontaktów, brak zainteresowania więźnia tym, co go otacza.

Nadużywanie mechanizmow obronnych (ucieczka w marzenia, idealizacja, egocentryzm, infantylizm, a nawet ostra depersonalizacja i autyzm).

Qhm badał techniki przystosowania się więźniów długoterminowych i dożywotnich ( ucieczka w świat marzeń, fikcji, fantazji)

Sturup ucieczka w świat fantazji i myślenie życzeniowe najczęściej u więźniów niedojrzałych emocjonalnie.

Fantazjowanie służy rozładowaniu wrogości, tłumionej agresywności, pragnień seksualnych.

• Bunt

2 formy zdecydowana i jawna postawa oporu i wrogości wobec personelu (typowa dla 1 fazy uwięzienia) vs. Sekretna niechęć wobec administracji. Zwykle przeplatają się ze sobą te formy.

• Zadomowienie

Typowe dla recydywistów, często psychopatów; to stworzenie sobie pewnej swobody działania, względnie stabilnych i znośnych warunków życia. Ten typ przystosowania mogą realizowac tylko osoby nie przeżywające szoku uwięzienia, odporne na syt trudne, makiawelistyczne, o przewadze orientacji poznawczej nad emocjonalną, zdolne do szybkiej orientacji w syt. Osoby te są jednoczesnie usłużne, serdeczne, ujmujące, czym zyskują sobie życzliwość wspołwięźniów i personelu

• Konwersja

Skazany wydaje się przyjmowac wszystkie poglady personelu, jest posłuszny, zdyscyplinowany, nie stwarza problemów wychowawczych, często to więzień funkcyjny; ta uległośc, podporządkowanie się to często pozory, skazany dba bowiem o swoje interesy.

• Zimna kalkulacja

To kombinacja różńych technik, głównie zadomowienia się i konwersji. To wykorzystanie tajemnic, słabostek personelu oraz zwyczajów więźniów dla zdobycia oficjalnie zakazanych gratyfikacji.

Sikora wskazała inny sposób adaptacji (opisany przez K.Horney) tzn. mechanizm hamowania procesu przeżywania sytuacji bolesnej (skazani starają się nie myśleć domu i o wolności, unikaja rozmów na ten temat, kształtuja postawę obojętności wobec życia na zewnątrz, zapełniają czas w więzieniu róznymi formami zajęć (w ten sposób bronią się przed przykrymi emocjami w syt, której nie mogą zmienić). Łączy się to z retrospektywną dewaluacją ( pomniejszanie wartości wspomnień sprzed więzienia)

Inne mechanizmy obronne:

fiksacja - utrwalanie się pewnych sposobów zachowania pod wpływem uwięzienia powodującego silną frustrację. (np. ciągłe chodzenie po celi, odmierzanie jej krokami, żucie chleba, perfekcjonizm w ustawianiu rzeczy, ich ciągłe czyszczenie) Chodzenie po celi może jednak też sprzyjać wzmocnieniu mięśni.

Clemmer - twórca koncepcji prizonizacji !!!!

W miarę trwania izolacji więziennej skazany nabywa coraz większej wiedzy na temat specyficznych wartości i norm obowiązujących w więzieniu, wykazuje coraz wyższy stopień ich przyswojenia. To asymilacja kultury więziennej, norm nieformalnego kodeksu postępowania więźnia. Więzień uczy się specyficznych postaw i sposobów zachowania, rytuałów i zwyczajów dotyczących jedzenia, ubierania się, pracy, odpoczynku, jezyka, sposobu zorganizowania zakładu karnego. Skazany uczy się, że trzeba liczyć głównie na siebie.

Proces prizonizacji zaczyna się już po kilku tyg pobytu w zakładzie, zmienia osobowość, zwłaszcza więźniów długoterminowych.

Przebieg prizonizacji zależy od:

- ilości skazań

- dotychczasowych doświadczeń

- charakteru związku więźnia ze światem zew.

- stopnia akceptacji kultury więziennej

- stopnia identyfikacji z grupa przestępczą

Czynniki hamujące ten proces:

- niski wyrok

- silna i niezależna osobowość

- pozytywne związki z rodzina na wolności

- odmowa ślepego przyjmowania norm kodeksu więziennego

- zaangażowanie w pracę i działalność kulturalno -oświatową w zakładzie

Prizonizacja ma służyć łagodzeniu dolegliwości więziennych (lepszemu przystosowaniu), ale z 2 strony przyczyniac się może do integracji z grupami nieformalnymi i bezkrytycznej akceptacji przestępczości.

Badania Ramireza Założenie o całkowitej opozycji (różne systemy wartości, zachowania) personelu i więźniów jest nieprawdziwe

Kosewski; Wheeler; Garofolo i Clark badali agresywność więźniów i stopień ich prizonizacji; nie potwierdzono założenia, że więźniowie o różnym stażu będą się róznić w zakresie stopnia akceptacji zasad więziennych oraz postaw agresywnych, a różnice te będą wprost proporcjonalne do długości pobytu w więzieniu.

Czyli koncepcja prizonizacji nie wystarczy do wyjaśnienia wszystkich zjawisk w więzieniu (kładzie bowiem nacisk na proces uwewnetrzniania przez skazanego tylko fragmentu świata więziennego i nie musi wcale dotyczyć wszystkich więźniów.

Kosewski stworzył własny model opisujący sytuację człowieka osadzonego w więzieniu. Jest to sytuacja upokorzenia, która sprzyja pojawianiu się czynności anomijnych ( anomia załamanie się struktury społecznej i związanej z nią kontroli społecznej). Skazany uważa za celowe wszelkie działania , które chronią jego poczucie godności. Tworzy pewne usprawiedliwienia dla zachowań niegodnych, co likwiduje ewentualny dysonans moralny. Więzienny stan anomii polega na tym, że normy i wartości społeczne są uznawane, ale nie są przestrzegane (mają kodeks więziennych norm podkulturowych, ale funkcjonują zupełnie inaczej np. zamiast wzajemnego wsparcia- eksploatacja słabszych; zamiast normy wrogości wobec personelu - współpraca z nim)

Pojęcia zbliżone do prizonizacji:

- ponowna socjalizacja - Garrity

- proces desocjalizacji - resocjalizacji - Peretti

- proces wtórnego przystosowania - Goffman,

- dekulturyzacja -Baratta

Baratta 2 aspekty negatywnej socjalizacji

• Dekulturalizacja - zmniejszenie zdolności przystosowania się do warunków życia na wolności wskutek obniżenia się siły woli, utraty poczucia odpowiedzialności, oddalania się od norm ludzi wolnych

• akulturalizacja - przyjmowanie przez więźniów wartości, postaw, modeli zachowania podkultury więziennej.

Peretti Desocjalizacja - resocjalizacja

• desocjalizacja - zmiana wolnościowego pojęcia siebie i swoich ról

• resocjalizacja - próba ponownej oceny samego siebie w niezwykłej sytuacji i określenia swych nowych ról społecznych.

Krótko mówiąc - skazany z czasem uczy się jak zdobywać w więzieniu to, na czym mu zależy i unikać tego, co sprawia mu przykrość.

2. Psychologiczne następstwa izolacji więziennej

a) proces stygmatyzacji rozpoczyna się w fazie dochodzenia i aresztu, to rodzaj naznaczania „należysz do podkultury przestępczej”, utrata wolności jest dla skazanych dowodem ich moralnego odrzucenia i potępienia przez wolne społeczeństwo, w obrębie zakładu zamkniętego dalsze nadawanie etykiet, często nawet po wyjściu na wolność człowiekowi przypomina isę,że utracił status normalnego obywatela i jest przestępcą, u więźnia kształtuje się obraz siebie zgodny z tą przypisana mu rolą (stąd poczucie solidarności z grupą skazanych i identyfikacja z nią)

b) proces standaryzacji regulamin więzienny nakazuje określony sposób postępowania ze wszystkimi więźniami, uniformizacja ubioru, przepisy dotyczące ilości posiadanego mienia prywatnego więźnia, jednakowy dla wszystkich sposób zaspokajania podstawowych potrzeb.

Naturalną potrzebą człowieka jest pragnienie bycia niepowtarzalnym, indywidualnym. Standaryzacja temu przeczy - stad niepokój, poczucie zagrozenia, gwałtowne reakcje mające zwrócić uwagę innych na siebie.

c) proces degradacji człowiek pozbawiony wolności staje się przedmiotem manipulacji ze strony administracji lub silniejszych więźniów; czeste są sytuacje ponizania, upokarzania, znieważania godności,

d) proces depersonalizacji wynika z powyższych; to subiektywne poczucie obcości, nierealności siebie ( u ludzi zdrowych występuje to w sytuacji silnego stresu i długotrwałej syt trudnej) ; proces ten postępuje, bo w izolacji zawieszeniu ulegaja osobiste, zawodowe, rodzinne plany na przyszłośc, brak możliwości podejmowania dobrowolnych decyzji w więzieniu, brak potrzeby planowania działań codziennych w zakładzie.

Depersonalizacja to mniej lub bardziej trwałe zmiany w osobowości, w obrazie samego siebie.

Fazy wykonywania kary pozbawienia wolności:

Zwykle rozpad życia psychicznego więźnia następuje w 3 fazach ( okres początkowy, środkowy - najdłuższy, końcowy)

	Rabinowicz	Paryzek	Waligóra & Madeja
Faza 1	Przygnębienie, rozpacz, wstrząs po uwięzieniu	U więźniów długoterminowych 3 pierwsze lata to manifestowany protest przeciw regulaminowi, niepokój, dręczące marzenia senne, bezsenność, reakcje schizofrenopodobne; wykształca się postawa niechęci i wrogosci wobec personelu (już po 5 mies.)	Okres depresyjny (Rozpacz, przygnębienie, obniżenie nastroju, czasem załamanie psychiczne, ból izolacji; z czasem apatia, zanik zainteresowań, znieruchomienie psychofiz, lęk, ubytek wagi, zaburz gastryczne, stany katatopodobne u skazanych na wysokie wyroki, u osób inteligentnych może wystąpić poczucie winy, autorefleksja, u osób silnie związanych ze środowiskiem przestępczym - dalsza deformacja postaw, systemu wartości, gniew, bunt)
Faza 2	Smutek, nuda, egzaltacja, tęsknota za ludźmi na wolności	Faza 2 i 3 to zobojętnienie więźnia, rezygnacja, stopniowy zanik reakcji agresywnych, postępujące skłonności eskapistyczne (ucieczka od ludzi, problemów)	Faza psychofizycznej aktywności (nadwrażliwośc, zmienność nastroju, impulsywność, agresja, autoagresja, reakcje histeropodobne, neurotyczne,
Faza 3	Najdłuższy okres; duchowa cisza, bezwład, znieruchomienie, poddanie się nudzie, monotonii, nadal silne, lecz już tępe cierpienie		Faza rezygnacyjnego uspokojenia (przystosowania więziennego), poczucie nudy

Śluga, Smith badania psychiatryczne i psychologiczne wykazały coś innego

• Psychiatryczne - po 4-6 latach u więźnia pojawia się syndrom izolacji lub odosobnienia (ogólne zubożenie psychiczne - spadek sprawności intelektualnej, mniejsza zdolnośc koncentracji uwagi, stereotypia, utrata poczucia rzeczywistości). Jego wystapieniu sprzyjają wiek, pewne cechy osobowości, czas izolacji (im dłuższy czas, tym słabszy mechanizm obrony nerwowej i silniejszy ten syndrom)

• Psychologiczne - nie stwierdzono spadku poziomu ogólnej inteligencji, a nawet zanotowano poprawę sprawności intelektualnej, nie wykazano zubożenia psychicznego ani niekorzystnych zmian osobowości, zaobserwowano jedynie osłabienie reakcji psychomotorycznej, postępujący proces introwertyzacji

Inne następstwo izolacji - uruchomienie poczucia winy (a zatem spowodowanie pozytywnej przemiany wewnętrznej więźnia). Ocena własnego postępowania poprzez uwewnętrznione zasady moralne sumienie.

Szewczuk (podział sumienia za św. Tomaszem z Akwenu)

• sumienie przeduczynkowe (gdy sądzimy, ze coś trzeba uczynić lub czegoś zaniechać)

• sumienie pouczynkowe (gdy czynność już spełniona dobrze lub źle) - przejawem tego sumienia jest poczucie winy!

Bier 3 rodzaje poczucia winy

• normalne - gdy człowiek z własnej woli łamie obowiązujacą normę, jest obiektywnie winny, to świadome poczucie winy

• neurotyczne (patologiczne) - poczucie winy jest nieproporcjonalnie duże, nie odpowiada realnej syt, jest wyimaginowane, osoba nie jest obiektywnie winna.

• Nieuświadomione - tkwi w podświadomości, rodzi potrzebę bycia ukaranym, czasami staje się motywem zachowania przestępczego, przynosi to wtedy ulgę, bo już można poczucie winy odnieśc do realnej sytuacji; tzw. „kryminaliści z poczucia winy” Freuda.

Poczucie winy:

jako aktualny stan podmiotu - w następstwie naruszenia normy

jako względnie stały element osobowości - jak często i silnie odczuwamy poczucie winy ( to poczucie winy chroni przed popełnianiem czynów sprzecznych z moralnością)

Poczucie winy przykry stan emocjonalny (zaburzenie stabilności poczucia własnej wartości, samoobwinianie się, czasem wymierzanie sobie dolegliwych kar psychicznych lub fizycznych; może skłaniać do pokuty, aktów zadośćuczynienia, altruizmu), to warunek resocjalizacji, przemiany wewn.

Neutralizacja winy (Reykowski) - 3 mechanizmy obronne

• zlekceważenie wagi popełnionego czynu (sprawca orzeka, ze ofiara nie doznała cierpień lub są one minimalne, zasłużyła na nie)

• zaprzeczanie własnym możliwościom zrobienia czegoś

• zaprzeczanie własnej odpowiedzialności, przypisanie jej sytuacji, zbiegowi okoliczności, innym ludziom lub samej ofierze.

Badania Poznaniaka poczucie winy jako stały składnik osobowości u przestępców jest większe niż u nieprzestępców. Może to wynikać z tego,ze narzędzie (Kwest.poczucia winy Kofty) było obciążone zmienną aprobaty społecznej. Poczucie winy może być wysokie u przestępców, ale samokontrola niska i dlatego dokonują przestępstw.

Badał też sytuacyjne poczucie winy - większe wobec rodziny ofiary niż wobec samej ofiary.

Techniki obrony własnego „ja”

- przemieszczenie odpowiedzialności

- dehumanizacja ofiary

- potępienie osób potępiających

3. Zaburzenia w zachowaniu się więźniów.

Nie wszystkie zaburzenia są efektem izolacji, niektóre mogły zaistniec przed uwięzieniem, a izolacja tylko pogłębiła objawy lub uwięzienie przyczyniło się do ujawnienia posiadanych już predyspozycji.

3.1. Zaburzenia emocjonalne

Procesy emocjonalne (procesy ustosunkowania) - to pewna ocena stosunku człowieka do otaczającego świata i ocena tego, co się dzieje wewnątrz niego samego.

Emocje wpływają na funkcjonowanie człowieka - dodatnie sprzyjają pozytywnemu stosunkowi do świata, polepszają samopoczucie, negatywne - sprzyjają reakcjom negatywnym, wrogości, agresji, wycofywaniu się.

Badania Sikory potwierdziły wysoką częstotliwość występowania zaburzeń emocjonalnych u więźniów (zbadano 35 więźniów z wyrokiem 2 - 13 lat, którzy odsiedzieli już od 6 mies- 6 lat). U większości wysoki poziom stresu, u wszystkich objawy nerwicowe , proces neurotycznego zahamowania przeżywania uczuć (wypieranie ich, tłumienie stąd patologiczny lęk), u 74% objawy opozycji, buntu, agresji; w 97% lęk i czynności obronne; poza tym u większości osłabienie samokontroli emocjonalnej, emocjonalna chwiejność, stałe napięcie i niepokój wynikający z ciągłego poszukiwania obiektu stabilizacji uczuciowej.

Z tych problemów emocjonalnych mogą wynikać trudności w resocjalizacji. U długoterminowych więźniów problemy emocj. mogą być jeszcze poważniejsze ( badania Urlich skazani na dożywocie, a potem ułaskawieni są po 12 latach odbywania kary niezdolni do życia społecznego, pozbawieni nadziei zapadają na choroby psychiczne, tracą energię życiowa, obojętnieją; automatyzm.

3.2. Choroby psychiczne

Najpoważniejsze konsekwencje izolacji, wiążą się z tym patologiczne zmiany w przebiegu procesów:

- poznawczych (percepcja, pamięć, myślenie)

- popędowo - emocjonalnych i woluntarnych

- zaburzenia świadomości

- patologiczne zmiany struktury osobowości

Nie stwierdza się jakiejś szczególnej, odrębnej odmiany psychoz u skazanych (psychozy przestępców, psychozy pojedynczej celi). Czasami jednak psychozy w warunkach izolacji mają inny przebieg, objawy, treść.

Do grupy psychoz o podłożu biologicznym występujących u więźniów należą:

- porażenie postępujące

- psychoza maniakalno - depresyjna

- psychoza paranoidalna

- majaczenie drżenie (rzadko)(delirium tremens - u więzionych alkoholików)

- różne postacie schizofrenii (występujące nie tylko w izolacji prosta, hebefreniczna, paranoidalna, katatoniczna; różnicuje się je ze względu na przebieg choroby i zespół objawów.)

Ogólne objawy schizofrenii:

- osłabienie lub całkowita utrata kontaktu z otoczeniem i zamkniecie się w sobie (autyzm)

- rozkojarzenie myślenia (inkoherencja)

- stępienie uczuciowości wyższej

- ambiwalencja przeżyć emocjonalnych

- osłabienie zainteresowań, spadek aktywności

- urojenia, halucynacje

- postępujące rozszczepienie osobowości

Sytuacja uwięzienia ma mały związek z tym , jak się będzie przejawiała schizofrenia. Może wpływać np. na treść myśli i urojeń (dotyczą wówczas życia więziennego, administracji itp.)

Wyraźniejszy związek miedzy pozbawieniem wolności a psychozami reaktywnymi (sytuacyjnymi) !!! ( u skazanych pojawiaja się czesciej niż psychozy o podłożu biologicznym)

Są to:

• depresja reaktywna ( zahamowanie psychoruchowe, smutek, lęk, niekiedy urojenia winy lub prześladowcze, rzadko halucynacje - zwykle wzrokowe; u takich więźniów często próby samobójcze)

• reakcje urojeniowe (lękowe, prześladowcze - krótkotrwałe lub przewlekłe; przewlekłe to paranoidalno - życzeniowe zniekształcenie sytuacji [ niepamięc przestępstwa i wyroku, życzeniowe fałszowanie rzeczywistości, kompleks niewinności i ułaskawienia] i stany urojeniowo - pieniacze [ dotyczą władz więziennych, sądowych, administracyjnych; więzień czuje się prześładowany przez władze, wśród współwięźniów dostrzega wywiadowców tych służb] )

• reakcje prymitywne (np.zespół Gansera, otępienie rzekome; objawy otępienne, apatia, bezradnośc, stereotypia ruchów, spowolnienie tempa psychicznego); przypominają otępienie intelektualne pochodzenia organicznego, często mylnie uważane za symulowanie choroby psychicznej !)

U więźniów czasem zamroczenie proste ( epizodyczne zaburzenie świadomości z urojeniami o charakterze życzeniowym, pozostawia czesciową lub całkowita niepamięć) i zamroczenie z osłupieniem (stupor) (to też zaburz okresowe, ale sfery ruchowej + halucynacje słuchowe, urojenia prześladowcze)

Przyczyny psychoz reaktywnych:

- czynniki dyspozycyjne (urazy mózgowe, zatrucia, zmiany miażdżycowe)

- urazy psychiczne ( śmierć kogos bliskiego, rozwód, wyrok, uwięzienie)

Jeśli wystąpił uraz psychiczny to treśc psychozy, która ewentualnie się po nim pojawi będzie związana z tym ciężkim przeżyciem (np. uwięzieniem)

Stwierdzenie jakiejs psychozy (biologicznej lub reaktywnej) stanowi podstawę do odroczenia lub przerwy w odbywaniu kary !!!

3.3. Nerwice

Są skutkiem jakiegos pojedynczego silnego wstrząsu lub efektem długotrwałego kumulowania się urazów psychicznych. Ich etiologia i objawy podobne do psychoz reaktywnych. Reaktywnych. U więźniów (szczególnie pozostających w areszcie śledczym) występują izolowane reakcje nerwicowe lub całe zespoły nerwicowe , które utrwalaja się w określoną postać nerwicy

Główne typy nerwic:

• neurastenia

• psychastenia

• histeria

• nerwica natręctw (anankastyczna)

Inne typy:

- nerwica depresyjna

- hipochondryczna

- rentowa

- wypadkowa

- płciowa

- oczekiwania

- niedzielna

Obraz kliniczny nerwic:

- brak objawów psychotycznych (urojeń, halucynacji, rozkojarzeń)

- objawy osiowe ( lęk, egocentryzm, uporczywa koncentracja na swoich dolegliwościach, błędne koło objawów nerwicowych, objawy wegetatywne)

Najczęściej w więzieniu wystepują:

• neurastenia (nerwica słabych nerwów) - pojawia się w następstwie długotrwałego stresu; 2 postacie - hiposteniczna(najczęściej u skazanych; zmeczenie psych i fizycz, senność, szybka utrata sił, skargi wegetatywne np. na układ trawienny), hipersteniczna;

• nerwica depresyjna (lub zespół nerwicowo - depresyjny) - przypominają depresję reaktywną; obniżony nastrój, spowolnienie psychoruchowe, poczucie beznadziejności, krzywdy lub winy, tendencje samoagresywne, też samobójcze)

• nerwica histeryczna - u osób żądnych znaczenia nieadekwatnego do ich możliwości, uczuciowo niezrównoważonych, teatralne zach; objawy ze strony narządów wewnętrznych (bóle brzucha, zawroty głowy, wymioty), ze strony narządów sensorycznych lub motorycznych (ślepota, głuchota funkcjonalna, zaburzenia chodzenia, paraliże), objawy psychiczne (sugestywność, zmiennośc uczuć, przyćmienie świadomości); może być odebrana jako symulowanie choroby psych , często samouszkodzenia, próby samobójcze o charakterze demonstracyjnym i instrumentalnym.

• Zaburzenia w sferze seksualnej

Potrzeba seksualna to jeden z najważniejszych motywów ludzkiego postępowania, jej niezaspokojenie przez dłuższy czas prowadzi do niespecyficznych zaburzeń w procesie przystosowania się człowieka do otoczenia.

Uwięzienie uniemożliwia całkowicie zaspokojenie tej potrzeby osobom o tzw. normalnej orientacji (ograniczenie swobody zaspokojenia popędu płciowego - jeszcze jeden skutek izolacji). Popęd seksualny daje o sobie znac nawet w sytuacji skrajnego zagrożenia życia ( bo realizacja tej potrzeby zwykle oznacza jednoczesne zaspokojenie potrzeby przynależności, akceptacji itp.)

Stała deprywacja seksualna + monotonia wrazeń i wspomnienia wcześniejszych dośw. seksualnych = wzrost napięcia seksualnego, poszukiwanie zastępczych sposobów jego rozładowania.

3 sposoby adaptacji więźniow:

- całkowita abstynencja płciowa - często

- masturbacja - często

- kontakty homoseksualne ( dobrowolne lub wymuszone) - rzadziej; u 17 - 40 % skazanych

Zainteresowania homoseksualne - częstsze u więźniów mężczyzn , wymienia się różne przyczyny - od genetycznych do środowiskowych.

Środowisko jednopłciowe, izolacja aktywizują zainteres homoseks zwłaszcza u osób, u których te tendencje są nieświadome i stłumione.

Poza tym takie zachowania narzuca też czasem podkultura więzienna

Gwałty homoseksualne - przejaw brutalności, zwyrodnienia sprawców, ofiary słabsze fizycznie i mniej sprawne umysłowo (najpierw długi czas zmuszane do innych, poniżających czynności np. stałe porządkowanie celi, czyszczenie obuwia prześładowców, pranie ich skarpet, obgryzanie im paznokci u stóp, noszenie ich na grzbiecie, spanie na podłodze, naśladowanie głosów zwierząt + fizyczne udręki - bicie, tatuaż wbrew woli, kłucie igłą, grożenie uduszeniem)

Ofiary w syt terroru często odwołuja wcześniejsze zeznania, nie składają skarg, stąd sprawcy czują się bezkarni.

Giza & Morasiewicz badania nad wpływem izolacji więziennej na powstawanie tendencji homoseksualnych u więźniów młodocianych (17-21 lat)

- skalę Kinseya wykorzystano (dla zbadania ukierunkowania popędu)

- u recydywistów (wcześniej więzienie lub poprawczak) znacznie więcej osób biseksualnych i homoseksualnych niż u osób pierwszy raz karanych.

- podczas pobytu w więzieniu u osób pierwszy raz karanych odsetek homoseksualistów wzrósł z 3,3% do 9,3%.

- wnioski - izolacja wiezienna sprzyja patologizacji sfery psychoseksualnej , zwłaszcza u osób młodych, których pozbawia okazji doświadczeń „normalnych” i społecznie akceptowanych.

Więźniowie dokonują rozgraniczenia na:

- osoby o stałej preferencji do zachowan homoseksualnych ( objaw słabości, kobiecości, emocjonalności; pogardza się nimi)

- osoby podejmujące zachowania seksualne tylko i wyłącznie jako reakcję na deprywację potrzeby seksualnej ( oznaka siły i męskości, wynik sytuacyjnej konieczności)

Klasyfikacja więźniów homoseksualistów (wg roli jaką przyjmują w kontaktach seksual.)( Sykes) :

• „gueens”, „fags” - oddają się praktykom homoseksualnym dobrowolnie i dla przyjemności, ich preferencje przejawiają się też w wyglądzie, stylu zachowania), niektórzy poprzez trwały, głeboki związek emocjonalny z ich silnym „opiekunem” o wys pozycji otrzymują przywileje, pomoc, ochronę przed atakiem ( ten związek ma charakter przyjazni)

• „punks” - kontakty homoseksualne dla korzyści lub zysku, 2 podgrupy :

więźniowie agresywni, silni i odporni („canteen punks”), którzy oddają się za pewne dobra kantynowe - papierosy, słodycze, pewne usługi, pieniądze

„pressure punks” - oddają się ze względu na strach, lęk i nacisk więźniów silniejszych; są to zwykle więźniowie młodociani, z małym dośw więziennym, słabi fiz, mało sprawni intelektualnie, którzy stali się ofiarą gwałtu

• „wolf”, „jocker” - odgrywają rolę aktywna i agresywną, to dla nich manifestacja męskosci i siły (ale czasem może to być przejaw ich ukrytej skłonności), jedynie ta grupa nie naraża się na potępienie!!!

Clayton 3 grupy homoseksualistów

• autentyczni

• sytuacyjni (często mają żony i dzieci)

• osoby o ukrywanych skłonnościach homoseks, które są tego nieświadome, ale jednocześnie odczuwaja pewna niepewnośc co do swojej tożsamości seksualnej

Sytuacyjny homoseksualizm ulega często utrwaleniu (głównie u biseksualnych, latentnie homoseksualnych) i staje się przyczyną trudności adaptacyjnych po wyjściu na wolność (niechęć i niezdolnośc do „normalnego” współżycia płciowego). Największe ryzyko u młodocianych (kształtuje isę dopiero ich orientacja)

Agresja seksualna wśród więźniów (wg Nacci & Kane)

1. sluży bardziej potrzebie agresji niż realizacji potrzeby seksualnej

2. jest motywowana uprzedzeniami rasowymi

3. może podlegac pewnej kontroli i regulacji (np. zajecia redukujące napiecie)

4. gwałty seksualne są dziełem głównie tych, którzy czynnie uczestniczą w podkulturze więziennej

5. aktywnosc homoseksualna w więzieniu jest zjawiskiem niebezpiecznym, destrukcyjnym i prowadzi do przemocy

6. homoseksualizm rozpowszechniony jest głównie w zakładach dla więźniów długoterminowych

7. więźniowie angażujący się w kontakty homoseksualne nie są uważani z homoseksualistów, jeśli przyjmą w tych kontaktach role męskie i przekonają innych, ze ich homoseks wynika tylko z braku kobiet.

Patologizacja sfery seksualnej u więzionych kobiet:

W zakładach kobiecych funkcjonują dość stabilne w czasie, nieformalne grupy („niby rodziny”) skladające się z homoseksualnych par. Centralną pozycję zajmuje silna, dominujaca kobieta („ojciec rodziny), dalsze pozycje zajmują osoby submisyjne (pełnią rolę żony, siostry, brata, wujka itp.). Celem tego układu - kontrola uczucia zazdrości relacjach interpersonalnych

Kosewski „podkultura sprzedajnej miłości” w więzieniu kobiecym

Nawijanie uczuciowy związek miedzy kobietami o wyrażnie seksualnej konotacji. Ładna, śmiała, energiczna kobieta o męskim sposobie bycia jest wzorem osoby nawijającej, ma szansę zdobyć wiele partnerek (to powód do dumy)

3 rodzaje więziennej miłości (Kosewski) :

a) godna - w postaci przyjaźni albo związków lesbijskich nacechowanych autentycznym uczuciem i bezinteresownością

b) sprzedajna - można ja kupic za dobra materialne - pozór prawdziwych uczuć

c) niegodna - ma cechy hazardu, ostentacji, nienasycenia; często inicjowana przez kobiety o rysach psychopatycznych, wywołuje wstręt i potępienie.

W podkulturze mężczyzn więźniów seks za pieniadze jest potępiany; u kobiet natomiast występuje nawet tzw. więzienna podkultura prostytucji

Zredukowac napięcie związane z deprywacja potrzeby seksualnej (i związanej z nią potrzeby kontaktu emocjonalnego) mogą intymne spotkania z bliskimi osobami płci przeciwnej (widzenia małżeńskie lub rodzinne, intymne spotkania małżeńskie, kilkunastogodzinne i kilkudniowe przepustki co pewien czas). Takie środki mogą też obniżyć poczucie osamotnienia i odrzucenia, pobudzić pozytywne więzi emocjonalne z rodziną, zneutralizowac czynniki utrudniające resocjalizację.

Natężenie agresji seksualnej zmniejszac może też odpowiednia klasyfikacja więźniów i umiejętne ich rozmieszczenie, polepszenie warunków zycia w zakładzie.

---