Roman Mazurkiewicz

ŚREDNIOWIECZNE PIEŚNI RELIGIJNE

Jak wiadomo, śpiewy liturgiczne Kościoła podlegały w ciągu stuleci nieustannej ewolucji. Początkowo stosunkowo proste pieśni śpiewali wszyscy wierni, z czasem jednak skomplikowały się one pod względem muzycznym do tego stopnia, że wykonywać je mogły tylko wyszkolone chóry lub soliści, zaś udział ludu w liturgii ograniczył się do krótkich odpowiedzi celebransowi. Pod koniec VIII stulecia w Galii zaczęły powstawać tzw. tropy - krótkie wstawki tekstowe podkładane pod melodie śpiewów liturgicznych, zwłaszcza Kyrie eleison i Alleluja. Układano je prozą retoryczną lub wierszem, początkowo po łacinie, później również w językach narodowych. Powstawały w ten sposób krótkie pieśni, samodzielne treściowo, ale wykonywane zawsze przy określonym śpiewie liturgicznym.

Najbardziej rozwiniętymi formami tropów były tzw. sekwencje (prozy). W ogromnym uproszczeniu można powiedzieć, że są to pieśni powstałe w wyniku podkładania tekstu pod melodię śpiewu Alleluja przed lub po Ewangelii (zwłaszcza pod wokalizę ostatniej samogłoski a). Z czasem usamodzielniły się one i rozrosły do postaci długich, misternie skomponowanych pieśni liturgicznych przeznaczonych na określone święta. Do Polski sekwencje musiały dotrzeć wraz z łacińskimi księgami liturgicznymi już w X stuleciu, zaś najstarsza sekwencja rodzima pochodzi z końca XI w. - jest to gnieźnieńska sekwencja o św. Wojciechu Hac festa die tota (Tego dnia świątecznego). Żywszy jednak rozwój tego gatunku przypada u nas dopiero na w. XIII, kiedy to powstają m.in. sekwencje o św. Stanisławie przypisywane dominikaninowi Wincentemu z Kielczy (jedna z nich uważana jest za pierwowzór hymnu Gaude, mater Polonia). Twórcami łacińskich sekwencji w XIV i XV w. byli m.in. Jan Łodzia z Kępy, Adam Świnka z Zielonej i Marcin ze Słupcy; jak ustalili badacze, rodzima średniowieczna twórczość sekwencyjna w języku łacińskim obejmuje około ok. 150 utworów. Ich tematyka koncentrowała się głównie wokół żywych wówczas kultów świętych: w Małopolsce św. Stanisława, w Wielkopolsce św. Wojciecha, na Śląsku św. Jadwigi. Wątki hagiograficzne rozwijane były również w bardziej rozbudowanych cyklach utworów lirycznych, zwanych oficjami rymowanymi (np. oficjum rymowane ku czci św. Stanisława przypisywane Wincentemu z Kielczy składa się z 34 utworów - antyfon, responsoriów i hymnów). Łacińska twórczość sekwencyjna odegrała ogromną rolę w procesie kształtowania się liryki religijnej w języku polskim: wprowadzała europejskie schematy rytmiczne i stroficzne, dostarczała wzorców gatunkowych, leksykalnych i topicznych.

Zasadniczymi barierami opóźniającymi rozwój pieśni religijnej w języku polskim były m.in. dominacja (w sferze liturgii nawet wyłączność) języka łacińskiego, brak wykształconych twórców rodzimych (obcość duchowieństwa), niski poziom alfabetyzacji społeczeństwa (a zatem brak potencjalnych jej odbiorców). Sytuacja ta zaczęła ulegać stopniowej poprawie dopiero od połowy XIII w., kiedy do polskich świątyń zaczęto wprowadzać zwyczaj zbiorowego odmawiania pacierza w języku ludu. Być może, jak twierdzą niektórzy badacze, jeszcze w tym samym stuleciu recytacje te zaczęły przeradzać się w melorecytacje, a później w śpiew zbiorowy.

Inna teoria na temat genezy polskiej pieśni religijnej wywodzi jej początki ze wspomnianego już zawołania "kierleszowego". Według jej zwolenników, do niezrozumiałych dla ludu (i przez to zniekształcanych) słów Kyrie eleison już w wieku X zaczęto dodawać zawołania modlitewne lub ich parafrazy w językach ludowych, w rodzaju Christ uns genade (w Niemczech) czy Hospodyne pomiluj ny (w Czechach). Z owych dodatków rozwinęły się później proste pieśni zwane laisami (z uwagi na końcowe Kyrie eleison - Kyrieleis), a na ich podłożu w XI i XII w. powtały najstarsze pieśni niemieckie i czeskie, a w XIII lub XIV w. również polskie (np. Bogurodzica).

Trzecia wreszcie hipoteza, najlepiej chyba udokumentowana, przyjmuje, że pieśni religijne w językach narodowych zrodziły się w ramach liturgii i na podłożu łacińskich śpiewów liturgicznych (tropów i sekwencji) w odpowiedzi na zapotrzebowanie nie rozumiejącego łaciny ludu. Nie przypadkiem najdawniejsze pieśni religijne w języku polskim zaliczane są właśnie do tropów: Bogurodzica, XIV-wieczne pieśni rezurekcyjne Krystus z martwych wstał je oraz Przez twe święte zmartwychwstanie. Zapewne w XIV w. powstały również zapisane dopiero na początku następnego stulecia najstarsze polskie pieśni pasyjne (O wszego świata wsztek lud), bożonarodzeniowe (Zdrow bądź, krolu anjelski) i maryjne (Maryja, czysta dziewice). Z wieku XV pochodzi natomiast najpiękniejsza polska sekwencja - tzw. Lament świętokrzyski (Posłuchajcie, bracia miła).

Pełniejszy rozwój pieśni religijnej w języku narodowym przypada dopiero na XV stulecie. Jej twórcami są coraz liczniejsi i coraz lepiej wykształceni duchowni skupieni wokół katedr biskupich, klasztorów, dworu królewskiego i uniwersytetu. Powstające wówczas pieśni nadal zachowują ścisły związek tematyczny i funkcjonalny z liturgią; śpiewane są chóralnie przed lub po kazaniu, w czasie procesji lub podczas nabożeństw paraliturgicznych. Przeważają tłumaczenia lub przeróbki pieśni łacińskich oraz tradycyjne gatunki: tropy, sekwencje, hymny, zwłaszcza procesyjne (np. Idą królewskie proporce - przekład łacińskiego hymnu Venantiusa Fortunata). Dominuje tematyka maryjna, bożonarodzeniowa, pasyjna i wielkanocna. Do najdawniejszych, a zarazem najbardziej dojrzałych artystycznie pieśni pasyjnych należy ułożona regularnym trzynastozgłoskowcem parafraza łacińskiego hymnu godzinkowego Jezus Chrystus, Bog-Człowiek, mądrość Oćca swego. Z XV-wiecznych pieśni kolędowych wymieńmy przykładowo utwór Chrystus sie nam narodził, zaś z wielkanocnych Wesoły nam dzień nastał. Liryki maryjne z tego czasu, jak np. Mocne Boskie tajemności czy Kwiatek czysty, smutnego sierca ucieszenie, ukazując zasługi Maryi w dziele zbawienia i prosząc o wstawiennictwo u Syna, wysławiają także jej urodę w kunsztownie rozbudowanych, nasyconych symboliką biblijno-teologiczną metaforach kolorystycznych i kwiatowych.

Nowy typ pieśni religijnej, adresowanej do ludu i utrzymanej w konwencji "medytacyjnej" (rozpamiętywanie tajemnic Zwiastowania, Bożego Narodzenia, życia Świętej Rodziny, męki Chrystusa, współcierpienia Maryi i jej Wniebowzięcia) propagują w końcu XV w. przybyli do Polski w r. 1453 bernardyni, z których wywodzi się najwybitniejszy poeta religijny naszego średniowiecza, Władysław z Gielniowa.

MARYJA, CZYSTA DZIEWICE...

Jest to tzw. pieśń "preambuliczna" - rymowane wezwanie do wspólnego odmawiania modlitwy "Zdrowaś Maryja" podczas kazania. W praktyce mogła przybierać formę recytacji lub śpiewu, po którym wierni odmawiali wraz z kapłanem polski tekst Pozdrowienia anielskiego. Po Bogurodzicy jest to najstarsza nasza pieśń maryjna; powstała przypuszczalnie już w XIV stuleciu, na co wskazują liczne archaizmy leksykalne i gramatyczne.

Maryja, czysta dziewice¹,
Daj nam widzieć Boże lice,
Niebieskie dziedzice!²

Czysta, Krysta jeś poczęła
I snosiła³, porodziła,
Z nas pirwsza prosiła.

Przez ten twoj naświętszy owoc,
Miła Panna, racz nam wspomoc,
Na duszy, na ciele wzmoc⁴.

Widzisz, żesmy opętani
Wielikimi niemocami⁵,
Przez to proś za nami.

Wierzymy, iż cie wysłusza⁶
Ten, jen wszytkim światem rusza⁷,
Jegoż wsza twarz słusza⁸.

Tyś naświęsza modlisz kiegdy⁹,
Modlą wszytcy święci tegdy¹⁰,
Milczą - milczysz wszegdy¹¹.

Abychom¹² na tem kazaniu
Przyszli k bożskiemu poznaniu
Po tem zawitaniu¹³,

Zgotowano jeż¹⁴ wszem dobrym
A osobnie Bogiem szczodrym¹⁵.
Pozdrow pozdrowienim

Z nas każdy, tym pozdrowi ją
Anjoł, gdyż naświętszą wieci¹⁶,
Rzkąc¹⁷: "Zdrowa jeś Maryja".

Objaśnienia

¹dziewice - dziewico (wołacz).
²niebieskie dziedzice - niebieska dziedziczko (wołacz)
³snosiła - nosiła.
⁴wzmoc - wzmocnić, pokrzepić.
⁵opętani... niemocami - tu w sensie: zniewoleni słabościami.
⁶wysłusza - wysłucha.
⁷jen wszytkim światem rusza - który cały świat porusza.
⁸wsza twarz słusza - całe stworzenie słucha.
⁹ty... modlisz kiegdy - kiedy ty się modlisz.
¹⁰tegdy - wtedy.
¹¹wszegdy - zawsze.
¹²abychom - abyśmy.
¹³po tem zawitaniu - po tym pozdrowieniu (po odmówieniu "Zdrowaś Maryja").
¹⁴jeż - które.
¹⁵a osobnie Bogiem szczodrym - tu: a szczególnie ludziom pobożnym.
¹⁶Pozdrow pozdrowienim... wieci - sens: każdy z nas pozdrów pozdrowieniem, jakim pozdrowił ją anioł, gdy zwiastował najświętszej.
¹⁷rzkąc - rzekąc, mówiąc.

*Transkrypcja na podstawie wyd. H. Kowalewicz, W. Kuraszkiewicz, Staropolska pieśń maryjna na nowo odczytana, "Archiwum Literackie" t. 16 (Miscellanea Staropolskie 4), Wrocław 1972, s. 12-13.

MOCNE BOSKIE TAJEMNOŚCI...

Anonimowa pieśń o Zwiastowaniu i Poczęciu Maryi powstała zapewne w pierwszej połowie XV w. Znane są dwie jej redakcje. Pierwsza pochodzi z zaginionego dzisiaj zbioru tzw. Pieśni łysogórskich, skopiowanego po r. 1470 w klasztorze benedyktynów na Łysej Górze przez Andrzeja ze Słupi (1440-po 1497). W skład "cyklu łysogórskiego" wchodziły pieśni Posłuchajcie, bracia miła, Radości wam powiedam, Mocne Boskie tajemności, Zdrowaś, krolewno wyborna, O Ciało Boga żywego. Na podstawie odpisu sporządzonego przez Łukasza Gołębiowskiego tekst pieśni opublikował Wacław A. Maciejowski (Piśmiennictwo polskie od czasów najdawniejszych aż do roku 1830, t. 3: Dodatki, Warszawa 1852.

Drugą , starszą i poprawniejszą redakcję pieśni Mocne Boskie tajemności odnalazł Aleksander Brückner w rękopisie Biblioteki Narodowej w Warszawie (sygn. 3347; dawniej: Pet. Lat. II 119) z poł. XV w. Występującego w tekście "mistrza Macieja" Brückner utożsamiał z wybitnym kaznodzieją Maciejem z Raciąża (zm. 1483/4), zaś samą pieśń skłonny był uznać za rodzaj amplifikowanej parafrazy powstałego wcześniej utworu Radości wam powiedam.

Pieśń Mocne Boskie tajemności składa się ze strof trójdzielnych pod względem budowy rytmicznej (schemat: versus - versus - repetitio). W swej zasadniczej części posiada charakter epicki: po wezwaniu "wiernego krześcijaństwa" do słuchania następują trzy strofy wprowadzające w temat, następnie oparta na apokryfach opowieść o cudownym poczęciu Maryi, o jej młodości, oparta na ewangelii historia zwiastowania, wariantowe zwrotki pochwalne oraz modlitewne zakończenie.

Tekst starszej redakcji pieśni podaję za rękopisem Biblioteki Narodowej w Warszawie.

Mocne Boskie tajemności¹
O Maryjej wielebności²
Krześcijaństwo wierzy wierne
I nabożne a i śmierne³;
Racz tego posłuchaci.

Mistrzewie w piśmie⁴ badali,
Co prorocy powiadali,
Iż <w> figurach ją widali⁵,
Duchem Świętym ją poznali⁶,
Matkę swego Pana.

Ot wieku w radzie przejrzana⁷,
Bogiem Oćcem przeżegnana⁸,
By jego Synu Matką była,
Co by smutne ucieszyła
Adamowo plemię.

Na zyskanie⁹ tego świata
Przez owoc swego żywota,
Panna wielmi¹⁰ święta.

Anna <w> smutku swego ciała¹¹
Tego na Bodze żądała¹²,
By ją Bog płodem nawiedził,
Przez nią wszystek świat ucieszył,
Joachim<a> smutnego.

Anjoł gdy sie jej ukazał,
Radość jej wielką powiedział:
"Będziesz wrychle¹³ pannę miała,
Matkę swego Stworzyciela
Ku wiecznej uciesze.

Wszemu światu będzie radość,
Gdy przydzie ten wielebny gość,
Panna wielmi cudna".

Z skarbu Boskiej głębokości
Wyszła krasą swej cudności¹⁴,
Miedzy kapłanmi w ś<w>iątości,
Miedzy pannami w cudności
Rosła ku obrzędu¹⁵.

Panna będąc barzo młoda
Już prosiła wiernie Boga,
By tej panny sługą była,
Co by Krysta porodziła
I panną została.

Sama o sobie nie wiedząc,
Już Matką Bożą będąc
Przez Ducha Świętego.

Anjoł Gabryjel k niej posłał,
By jej ty dary zwiastował,
Z tajemnice Świętej Trojce,
Jen wykupił święte oćce
Z ciemności niewolstwa¹⁶.

Maryja Dzieweczka <śmierna>¹⁷,
<Stała jak> roża czyrwona;
Lękła sie tego pozdrowienia,
Iże nie chciała mieć poznania
Plemienia męskiego¹⁸.

Pozdrowienie gdy jej dawał,
Śmiernie sie z nią jest rozmawiał
Archanjoł Gabryjel.

Nie lękaj sie już Maryja,
Miłości jeś Bożej pełna;
Duchem Świętym nawiedzona,
Łaską Bożą obrządzona¹⁹
Porodzisz Zbawiciela.

S obłoku promień wystąpił²⁰,
Słuńce <z> siebie jest wypuścił,
Słuńce światłe przez zachoda²¹,
Gwiazda jasna przez zapada²²
Oboje<j> światłości.

Słuńce to wiecznej światłości
Skłoniło sie k jej cudności
Ot korow²³ anjelskich.

Ani lilija białością,
Czyrwona roża krasnością,
Ani nardus²⁴ swą woniością,
Zamorski²⁵ kwiat swą drogością,
Maryjej sie rowna.

Maryja miedzy kwiaty kwiat,
Służbę jej dawa wszystek świat
Z jej wielkiej wielebności;
Szukajmy u niej miłości
Wszelki wierny sługa.

Już Maryja swą płodnością
Okrasiła wielką cnością
Wszytki jinne panny.

Mają panny ucieszenie,
Ku swej cności obronienie,
Z Maryjej żywota.

Krasnaś panna jeś w śliczności,
Użyczy nam swojej miłości,
Uciesz człowieka smętnego,
Iże żąda widzieć twego
Oblicza świętego.

W mojem rozumie pytałem
I takie w Piśmie²⁶ czytałem;
Żadnej takiej nie słychałem
<We wszem mieście Jeruzalem>
Pan<n>ny miłościwszej.

Nie masz nad nią żadnej jinnej
Tako panny miłościwszej
Miedzy wszemi pannami.
Jedno miłuj jej widzenie,
Najdziesz u niej ucieszenie,
Wszelki wierny sługa.

O Maryja miłościwa,
Nad cię nie jest żadna jinna
Panna tak łaskawa.

Mistrz Maciej o tobie pisze
Wszemu ludu ku uciesze,
By sie k tobie uciekali,
Swoje krzywdy powiadali,
Boś ty jich rzecznica²⁷.

Tego domu racz być stroża²⁸,
Ty jeś, Panno, rajska roża,
Panno miłościwa.

A kto tobie służbę dawa,
Swojim grzechom odpuszczenie ma
I wieczną korunę²⁹.

O Maryja, Panno czysta,
Raczy nam być miłościwa
Ku swemu Synu rzecznica.

O Maryja lutościwa,
Nad cię nie jest żadna
Panna miłościwsza. Amen.

Objaśnienia

¹mocne Boskie tajemności - wielkie Boskie tajemnice.
²wielebności - wspaniałości, wielkości.
³śmierne - pokorne, skromne.
⁴mistrzewie w piśmie - tu: mistrzowie biblijnej egzegezy.
⁵w figurach widali - widzieli poprzez symbole (lub wydali- wypowiedzieli poprzez symbole).
⁶Duchem Świętym ją poznali - poznali ją za sprawą Ducha Świętego.
⁷od wieku w radzie przejrzana - tu: odwiecznie przewidziana, przeznaczona w zamyśle Trójcy Świętej.
⁸przeżegnana - pobłogosławiona.
⁹zyskanie - tu w sensie: odkupienie.
¹⁰wielmi - bardzo, wielce.
¹¹w smutku swego ciała - tu: w swej bezpłodności.
¹²na Bodze żądała - od Boga prosiła.
¹³wrychle - niebawem.
¹⁴krasą swej cudności - pięknem swej urody.
¹⁵rosła ku obrzędu - tu: dorastała do posługiwania w świątyni (zgodnie z przekazami apokryficznymi); lub też, w sensie bardziej ogólnym: dorastała, dojrzewała do wypełnienia swej misji.
¹⁶z ciemności niewolstwa - tu: z otchłani, z czarciej niewoli.
¹⁷śmierna - pokorna (uzupełnienia w tej zwrotce zostały wprowadzone w oparciu o przekaz tekstu z cyklu pieśni łysogórskich).
¹⁸plemienia męskiego - tu: mężczyzny.
¹⁹obrządzona - opatrzona, przygotowana.
²⁰z obłoku promień wystąpił - symboliczny opis tajemnicy Wcielenia: obłok jest znakiem obecności chwały Boga, a zarazem zapowiedzią natury ludzkiej Mesjasza; promień - symbolem działania Ducha Świętego; słońce nie znające zachodu - obrazem Chrystusa poczynającego się w łonie Dziewicy.
²¹słuńce światłe przez zachoda - słońce jasne, nigdy nie zachodzące.
²²bez zapada - tj. nie zachodząca.
²³korow - chórów.
²⁴nardus - nard, roślina pochodzenia indyjskiego, z korzeni której uzyskuje się drogocenny olejek aromatyczny, znany m.in. z ewangelicznej sceny namaszczenia stóp Jezusa przez Marię Magdalenę (zob. np. J 12, 4-6). Nard rośnie w ogrodzie zamkniętym Oblubienicy z Pieśni nad Pieśniami (4, 13 n.), zaś w odniesieniu do Maryi woń nardu symbolizuje jej doskonałą pokorę.
²⁵zamorski - tj. egzotyczny, rzadki, drogocenny.
²⁶takie w Piśmie - także w Piśmie (świętym).
²⁷rzecznica - orędowniczka.
²⁸stroża - opiekunka.
²⁹korunę - koronę (zbawienie).

KWIATEK CZYSTY, SMUTNEGO SIERCA UCIESZENIE...

Tekst pieśni Kwiatek czysty, smutnego sierca ucieszenie... został ogłoszony drukiem przez Władysława Nehringa na podstawie kopii sporządzonej z nieznanego dziś rękopisu przez Wojciecha Kętrzyńskiego (W. Nehring, Altpolnische Sprachdenkmäler, Berlin 1886, s. 295-296). Liczne uszkodzenia i niejasności tekstu wymagają jego filologicznej restytucji. Poetyckie metafory kolorystyczno-kwiatowe powiązane zostały przez anonimowego poetę z zasługami, cnotami i niebiańską chwałą Maryi, ukazanej tu - podobnie jak w wielu innych pieśniach "kręgu bernardyńskiego" - przede wszystkim jako Pocieszycielka strapionych. Pieśń jest prawdopodobnie dziełem oryginalnym, powstałym w końcu XV lub na początku XVI w.

Kwiatek czysty, smutnego sierca
Ucieszenie¹, rodzaj dziewczy².
A czemu nam smutek, gdy ta panna wiesiele,
          A przerażeny<m> skonanim³ wiecznie ucieszenie?

Kwiatek biały jestci lilija,
A tej Pannie dzieją⁴ Ma<ryja>.
          A czemu nam smutek...

Kwiatek czyrwony roża zamorska,
A ta śliczna panna krolewna niebieska.
          A czemu nam smutek...

Kwiatek zielony, ten się przemienił,
A ta śliczna panna prosi Krystusa za nami.
          A czemu nam smutek...

Kwiatek modry jeści fijołek,
Ana⁵ nam skaziła piekielny zamek⁶.
          A czemu nam smutek...

Kwiatek brunatny est solsti<tium>⁷,
<W> noc nam porodziła Dei filium⁸.
          A czemu nam smutek...

Kwiatek czarny jestci pokora,
Ona nas domieściła niebieskiego kora⁹.
          A czemu nam smutek...

Przeztoż, Panno, dla twej cudności,
Domieściż nas niebieskie radości.
          A czemu nam smutek...

Objaśnienia

¹ucieszenie - pociecha, pocieszenie.
²rodzaj dziewczy - ród, gatunek dziewiczy.
³przerażenym skonanim - przeszytym, przebitym skonaniem; tu w sensie: konającym.
⁴dzieją - zwą.
⁵ana - ona.
⁶skaziła piekielny zamek - tu: zniszczyła zawory piekielnych bram.
⁷est solstitium - jest przesileniem (w sensie przesilenia zimowego, kiedy to w najdłuższą noc Maryja rodzi Chrystusa - Słońce).
⁸Dei filium - syna Boga.
⁹domieściła niebieskiego kora - doprowadziła do niebieskiego chóru, do nieba.

Anna, niewiasta niepłodna...

De nativitate Marie ista cancio

Anna niewiasta niepłodna,
Sprawi<e>dliwa i nabożna,
Czystą Pannę porodziła,
Ktorą Maryją wezwała¹.

Balaam², prorok pogański,
Patr<z>ąc na rodzaj żydowski³,
O tej Pannie prorokował,
Jasnej gwiaździe ją przyrownał.

Czysta Panna, gwiazda morska,
Uciecha jest krześcijańska;
Na tę wszystcy poglądajcie,
A nabożnie k niej wołajcie.

Duchem Świętym oświęcona,
A przez grzechu narodzona,
O Maryja lutościwa,
Bądź grzesznikom miłościwa.

Ezechijel⁴, prorok Boży,
Duchem Świętym oświecony,
Widział zamknioną uliczkę⁵
Znamionując⁶ Bożą Matkę.

Farao⁷, krol, widzenie miał,
Gdy sietm⁸ kłosow cudnych widział;
Sietm darow Świętego Ducha
Miała w sobie Boża Matka.

Grzesznicy oczy otworzcie,
Na Matkę Bożą patrzajcie,
Tać darow Bożych jest pełna,
Abociem⁹ była pokorna.

Helijasz¹⁰, kiedy głod cierpiał,
Do niektorej wdowy bieżał¹¹;
Wdowa ta jest Matka Boża,
K tej biegaj, o duszo głodna.

Jako wdowa nakarmiła
Proroka i napoiła,
Tak Maryja Bożą łaską
Karmi rzyszą krześcijańską.

K tobie, Krolewno Niebieska,
Woła tłuszcza¹² krześcijańska,
Nakarmi nas utrudzone,
Na tem świecie udręczone.

Łaskawa Panno Maryja,
O Matuchna miłościwa,
Napoj nas wodą gorzkości¹³,
Bychom opłakali złości¹⁴.

Morska gwiazdo, Panno czysta,
Proś za nami Jezu Krysta,
By nasze grzechy odpuścił,
A swą łaskę z nieba spuścił.

Nasza rzeczniczko¹⁵, Maryja,
Wysłuchaj nas, lutościwa;
Sąd Boży nas barzo straszy,
Nasze sąmnienie¹⁶ nas męczy.

O Maryja miłosierna,
O Panno czysta i skromna,
Kiedy przydziem na Sąd Boży,
Tedy nam grzesznem pomoży.

Proś za nami Syna twego,
Jezusa miłosiernego,
By nas w dzień sądny postawił
Na prawicy i też zbawił.

Kwitnąca Panno Maryja,
Jaśnie<j>sza niżli lilija,
Ucieszy nas wszystki smętne,
Daj nam ucieszenie duszne¹⁷.

Rajska uliczko, Maryja,
Raczy nam być miłościwa,
Od złych duchow nas obraniaj,
W pokusach nam dopomagaj.

Studnia rajska jeś Maryja,
Studnia rajska rzeki działa¹⁸,
Od ciebie dobroci płyną,
Ktore wszytcy święci mają.

Ty jeś gołębiczka Boża¹⁹,
Niosąc rożdżkę zieleniuchną²⁰,
Tyś światu pokoj przyniosła,
Kiedyś Syna porodziła.

Wielebna Panno Maryja,
Ktora jeś miłości pełna,
Udziel nam Bożej miłości,
Zakryj nasze wszytki złości.

Krystusa, Syna twojego,
Udziałaj²¹ nam łaskawego;
Ukaży go nam po śmierci,
Tam gdzie są wieczne radości.

Jasna gwiazdo nas oświeci,
Uchowaj od nagłej śmierci,
Wywiedź nas <z> świata nędznego
Do krolestwa niebieskiego.

Żywot wieczny nam otrzymaj²²,
A wwiedzi nas w niebieski raj;
Przez twe, Panno, narodzenie,
Daj twem sługam ucieszenie.

Objaśnienia

¹wezwała - nazwała.
²Balaam - postać biblijna; na rozkaz króla moabskiego Balaka miał rzucić przekleństwo na naród izraelski. Jednak pod wpływem pojawienia się anioła i dziwnego zachowania się oślicy (mówiąca oślica Balaama) powstrzymał się od klątwy i wypowiedział proroctwo o losach narodu izraelskiego (zob. Lb 24, 17)
³rodzaj żydowski - ród, naród izraelski.
⁴Ezechijel - Ezechiel, jeden z czterech wielkich proroków Starego Testamentu, autor Księgi Ezechiela.
⁵zamknioną uliczkę - zamkniętą furtkę (zob. Ez 44, 2).
⁶znamionując - oznaczającą, symbolizującą.
⁷Farao - faraon (por. Rdz 41, 5-7).
⁸sietm - siedem.
⁹abociem - albowiem.
¹⁰Helijasz - Eliasz, prorok Starego Testamentu, którego życie i działalność opisane zostały w 3 Kr 17 i 18.
¹¹do niektorej wdowy bieżał - udał się do pewnej wdowy; aluzja do zdarzenia opisanego w 3 Kr 18, 8-24.
¹²tłuszcza - gromada, rzesza.
¹³napoj nas wodą gorzkości - tu w sensie przenośnym: napój nas goryczą żalu.
¹⁴złości - grzechy.
¹⁵rzeczniczko - orędowniczko.
¹⁶sąmnienie - sumienie.
¹⁷ucieszenie duszne - pocieszenie duszy.
¹⁸studnia rajska rzeki działa - tu: studnia rajska daje początek rzekom.
¹⁹gołębiczka Boża - w pismach Ojców Kościoła Maryja niepokalanie poczęta ukazywana jest często jako "czysta gołębica", która przyniosła ludziom gałązkę oliwną, znak bliskiego wybawienia.
²⁰rożdżkę zieleniuchną - zieloną różdżkę, gałązkę oliwną symbolizującą pokój.
²¹udziałaj - uczyń.
²²otrzymaj - tu: wyproś, wybłagaj.

Już się anjeli wiesielą...

Już się anjeli wiesielą,
Na niebie słodko śpiewają,
Bo Maryja w niebo jidzie,
Radujcie się wszystcy ludzie.

Ewanjelista Jan święty,
Jen¹ był zawsze panic czysty²,
Pannie czystej posługował,
Panic Pannę za matkę miał.

Święte mieśćca nawiedzała
Maryja, a tam płakała,
Po Synie swem jest tążyła³
I z niem mieszkać pożądała⁴.

Wielebną Matkę ucieszył
Anjoł Boży i pozdrowił,
Rzekąc: "Pozdrowienie tobie,
Już rychło będziesz na niebie".

Święta Matka pożądała,
By apostoły widziała,
Pirzwej niżliby umarła,
A to wszytko otrzymała.

Krystową Matkę darował
Anjoł, palmę rajską jej dał,
Aby przed Panną noszona,
Gdy do grobu prowadzona.

Rychło wielmi się zebrali
Wszytcy święci apostoli,
Matka Boża radość miała,
Gdy apostoły widziała.

Jezus Matce tę cześć działał⁵,
Iże apostoły zebrał,
Ktorzy po świecie kazali⁶,
A pogany nawracali.

Swe skonanie powiedziała,
Miedzy świętemi siedziała,
Tamo⁷ świece są gorzały,
A święci Boga chwalili.

Tedy pr<z>ez⁸ wszelkiej boleści
Umarła Matka miłości,
Syn Matuchny swej duszę wziął,
A słodkie pienie jest zaczął:

"Wiesiel się Matuchno moja,
Juże podź ze mną do raja,
Śpiewajcie wszytcy anjeli,
Wiesielcie się apostoli.

Święte ciało pochowajcie,
A do grobu je donieście,
W padoł Jozefat⁹ pojdziecie,
Tamo grob nowy najdziecie.

Moji mili apostoli,
Tam mię będziecie czekali,
A ja rychło was nawiedzę,
A moję Matkę obudzę".

Apostoli ciało wzięli,
A wielmi¹⁰ słodko śpiewali;
Jan przed ciałem palmę nosił,
Piotr święte ciało prowadził.

Rzecz tę Żydowie uznali¹¹,
Ktorzy w Jeruzalem byli,
Tamo z biskupem bieżeli,
Spalić ciało święte chcieli.

Jezus Matkę swą obronił,
Żydy ślepotą zaraził,
Biskupowi ręce <z>schnęły¹²,
A ku maram są przylnęły¹³.

Ale gdy grzech swoj poznali,
A do Piotra są wołali,
Biskup z ludem uzdrowieni,
Matuchnę Bożą wielbili.

Ludzie grzeszni pokutujcie,
Matuchny Bożej wzywajcie,
By was Panna oświeciła,
A w niebiosa wprowadziła.

A gdy ciało pochowali
Czystej Panny apostoli,
Jezus przyszedł dnia trzeciego
Do grobu tako świętego.

Dziewicze ciało obudził
Jezus, swoją Matkę wskrzesił,
Rzekąc: "Powstań, namilejsza,
Nad wsz<y>tki panny cudniejsza".

Jasne ciało jako słuńce
Wstało z grobu wielmi mocnie¹⁴,
Apostoli to widzieli,
A barzo się wiesielili.

Swoję Matuchnę Jezus jest wziął,
Apostoły jest pożegnał;
Apostoli się radują,
Anjeli słodko śpiewają.

Łaskawie Matkę prowadził
Jezus, ktorą jest powyższył,
Nad anjoły ją posadził,
Koronę na głowę włożył.

Anjeli Bogu dziękują,
A wszytcy wielbią Maryją,
Ta jest Krolewna Anjelska,
Ta jest Pani Krześcijańska.

Wiesielcie się krześcijani,
Bo za wami prosi Pani
Jezu Krysta Syna swego,
By wam dał Ducha Świętego.

Święta Matuchno, Maryja,
Tobie śpiewamy Alleluja,
Daj bychom¹⁵ ciebie widzieli,
A w niebiesiech przebywali. Amen.

Objaśnienia

¹jen - który.
²panic czysty - młodzieniec czysty, dziewiczy.
³tążyła - tęskniła.
⁴pożądała - prosiła, pragnęła.
⁵działał - uczynił.
⁶kazali - tu: głosili Ewangelię.
⁷tamo - tam.
⁸przez - bez.
⁹w padoł Jozefat - do Doliny Jozafata, symbolicznego miejsca ostatecznego sądu Bożego nad ludzkością, od IV wieku utożsamianego z doliną Cedronu.
¹⁰wielmi - bardzo, wielce.
¹¹uznali - spostrzegli.
¹²zschnęły - uschły.
¹³są przylnęły - przylgnęły, przylepiły się.
¹⁴wielmi mocnie - z wielką mocą.
¹⁵bychom - byśmy.

ANJELI SŁODKO ŚPIEWALI...

Początkowy fragment pieśni na święto Wniebowzięcia NMP został zapisany w żakowskim rękopisie łacińskim z końca XV lub początku XVI wieku, przechowywanym obecnie w Bibliotece Ossolińskich we Wrocławiu (sygn. 6243 III, Teki Wojciecha Kętrzyńskiego). Tekst pieśni poprzedza nota: Sequitur cancio de beate Marie Virginis etc. Na podstawie odpisu odnalezionego w zbiorach po Cyprianie Walewskim utwór ogłosił drukiem Władysław Seredyński (1880). Bezpośrednio z rękopisu pieśń wydał Jan Bystroń (1893).

Anjeli słodko śpiewali
A barzo się radowali,
Gdy Maryja w niebo wzięta,
Święcili jej anjeli święcia.

Archanjeli i anjeli
Wzjawiali jej tajemności,
Gdy Maryją prowadzili
A nowe pienie śpiewali.

Potestaci a Skromliwi
Szatańskiej mocy ludzie bronili;
Ci szatany odpędzili,
Gdy Maryją prowadzili.

ARCHANJOŁA POSŁAŁ...

Archanjoła posłał,
Ktory moc boską miał;
Do Panny Maryjej
Poselstwo wyrzec miał
Miłośnik człowieczy.

Nie mgły¹ to był poseł,
Co to dla nas był zszedł.
Prawo przyrodzone
Jest było złamane
W dziewicy Maryjej.

Naturę przewyższa
Moc mocnego Boga.
Kroluje i panuje,
I grzechy jich zgładza
Z pośrzodku swych ludzi².

Pyszne³ z wysokości,
Gdy przydzie, rozproszy;
Powyższone⁴ głowy
Swą mocą je stłumi⁵
Ten walecznik⁶ mocny.

Książę tego świata⁷,
Gdy przydzie, precz wyprząta⁸;
A Matce swej cześć da,
Gdzież krolewstwo swe ma
U Boga miłego.

Powiedz-że pośle,
Kto to poselstwo śle?
Wyjaw, co skrytego
Zakonu Starego⁹
Z urzędu swojego.

Przystąp ku Pannie,
Pozdrow ją pokornie:
"Pełna jeś miłości,
Bog przy twej czystości,
Nie racz być lękliwa.

Racz Boży skarb przyjąć,
Panno, w tym pewna bądź;
W tej cielnej¹⁰ czystości
Będziesz tako trwała,
Jednoś przyzwoliła".

Gdyć to usłyszała,
Panna przyzwoliła,
Posłowi uwierzyła;
Natychmiast poczęła
Przez Syna dziwnego¹¹,

Rajca¹² wszechmocnego,
Plemienia ludzkiego,
Mądrość Syna jego,
Dar Ducha Świętego
W tej wierze trwałego.

Ktory nam raczy dać
Od naszych grzechow wstać,
Swą łaskę otrzymać,
S nim wiecznie krolować
Do wieku wiecznego.
Amen.

Objaśnienia

¹Nie mgły - nie byle jaki; potężny, mocny.
²Z pośrzodku swych ludzi - z pośrodku swego ludu.
³Pyszne - pysznych.
⁴Powyższone - wywyższone, pyszne.
⁵stłumi - tu: poniży, upokorzy.
⁶walecznik - wojownik, rycerz.
⁷Książę tego świata - księcia tego świata (szatana).
⁸wyprząta - wyrzuci.
⁹Zakonu Starego - Starego Prawa (Testamentu).
¹⁰cielnej - cielesnej.
¹¹Przez Syna dziwnego - tu: dla, ze względu na syna cudownego, niezwykłego.
¹²Rajca - doradcy, tego, kto "radzi", czyli troszczy się o "ludzkie plemię" (w podstawie łac.: Consiliarium humani generis). Proroctwo Izajasza (9, 5): "nazwano go imieniem Przedziwny Doradca" odnosi się do Chrystusa.

KROLEWNO NIEBIESKA...

Pieśń zapisana została w końcu XV wieku w inkunabule Biblioteki Prowincji OO. Bernardynów w Krakowie. Jest swobodną parafrazą łacińskiej antyfony wielkanocnej Regina coeli laetare.

Krolewno niebieska,
Matko chrześcijańska,
Wiesiel się, alleluja,
Czysta Panno Maryja.

Alleluja.

Ktoregoś nosiła,
Tegoś porodziła,
Trzeciego dnia zmartwywstał,
Jako prze<d>tem powiedał.

Alleluja.

Projś za nami Boga,
Ty jejś nasza koga,
Bysmy morze przebyli,
Do nieba się dostali.

Alleluja.

RADOŚCI WAM POWIEDAM...

Epicka pieśń o zwiastowaniu NMP zachowała się w dwóch odmiennych redakcyjnie przekazach. Tutaj publikujemy starszą jej redakcję z rękopisu Biblioteki Narodowej w Warszawie (sygn. III 8040, k. 618-619), pochodzącym z biblioteki klasztoru kanoników laterańskich w Kraśniku. Manuskrypt ten zawiera kazania Jakuba de Voragine pisane przez Piotra z Pabianic, poprawione i uzupełnione w 1444 r. przez Jakuba z Czapli. Wtedy też zapewne, lub niewiele później, zapisano tekst pieśni wraz z nutami. Drugi przekaz utworu (inc. "Radości wam powiadam...") pochodzi z zaginionego dzisiaj zbioru tzw. Pieśni łysogórskich, spisanego po roku 1470 przez Andrzeja ze Słupi w benedyktyńskim klasztorze Św. Krzyża na Łysej Górze.

Radości wam powiedam,
Iżeć nową pieśń składam
O krolewnie niebieskiej
Ku uciesze krześcijańskiej.

Isaijasz prorok nasz,
Uczynił nam barzo w czas,
Wzjawił nam wielką radość,
Rzekąc: "Przydzie niebie<s>ki gość.

Narodzi sie z dziewice
Na człowiecze oblicze,
Będzie w niem <wierne> bostwo,
Wykupi z nędze ubostwo.

Zbawi-ć nas naszej nędze
Nie za ziemskie pieniądze,
Ale swą krwią niewinną
Wybawi duszę winną.

On jest wierny pelikan,
Wykupi dusze z mąk sam,
Da swe serce rozkrawić,
Ch<c>ąc gr<z>eszną duszę wybawić".

To, cso prorok powiedał,
Potem anjoł zwiastował,
Iżeć sie ma narodzić Pan,
Jen zbawi dusze sam.

Do Nazaret poselstwo
Srządziło wierne bostwo,
By Gabryjeł nawiedził,
Dziewicy poselstwo wzjawił.

Ktorą wybrał niebieski
Ociec, Syn i Duch Święty,
By sama matką była,
Iżby Krysta porodziła.

<Usłyszał przykazanie,
Świętej Trojce wzjawienie,
Natychmiast ku dziewicy
Nakłonił swoje oblicze.

Pozdrowił ją pokornie,
Mowił z nią wielmi śmiernie:
"Zdrowaś, Panno miłości,
Porodzisz Krysta w radości.>

Przymi Syna Bożego
W pośtrodek serca twego.
Będziesz ji nosić w radości,
Porodzisz ji bez boleści.

C<e>sarzownaś niebi<e>ska,
Uciecha krześcijańska,
Wszytek świat uwieselisz,
Dziewstwu swemu nie zaszkodzisz".

Rzekła k niemu Maryja:
"Temu sie dziwuję ja,
Kakoć syna mogę mieć,
O mężu nics nie chcę wiedzieć".

Anjoł jej odpowi<e>dzie:
"Słuchaj tego, Gospodze,
Duch cie Święty nawiedzi,
Jen tę rzecz wszyćkę obrządzi.

Nie człowiecstwem to będzie,
Duch Święty w tobie siędzie,
Świątość to jego oprawi,
Ciebie przy twej czści ostawi.

Przeciwko przyrodzeniu
Ku ludzskiemu zbawieniu
Ukazuje Bog swa cuda,
Nie chce zgubić swego luda.

Csoć umyślił z wieczności,
Zbawić swoj lud żałości,
Tego dzisia dokonał,
Mie k tobie w poselstwo posłał.

Nie racz tego odmawiać,
Z ciebieć ma być boża mać,
Mieszkasz ludu zbawienie,
Uczyń temu dokonanie.

Przykład tobie dziwny dam,
Bo mi Bog przykazał sam,
Elżbieta synem chodzi,
Świętego Jana porodzi.

Przezdziatkini poczęła,
Iże w Boga wierzyła,
Csoć u ludzi nierowno,
U Boga szytko podobno.

Zdrowaś, pełna miłości,
Zbawi nas naszej żałości,
Podziękuj mu z dobroty,
Ukroci ludzskie kłopoty".

Maryja rzekła k niemu:
"Dziękuję Bogu memu,
Iże jemu tako lubo
Uczynić we mie to cudo.

Jam posełkini jego,
Przymuję gościa tego,
Syna Boga żywego,
Jen nas zbawi wszego złego".

Śpiewajmyż ją wiesele,
Boć w niej dobrego wiele,
W każdej dobrej duszy
Serce sie ku Bogu ruszy.

W końcu tego śpiewania
Dla naszego zbawienia
Daj szczęście zdrowie, Panie,
Przy śmierci dobre skonanie.

Ktoć ją będzie śpiewaci
Albo jej posłuchaci,
Panie Boże, racz mu dać,
Cso u ciebie będzie żędać.

ŚWIEBODNOŚĆ BOGA ŻYWEGO...

Świebodność¹ Boga żywego
Wzniosła Matkę Syna swego
Nad wszytki kory² anjelskie,
Gdzież pełne widzenie Boskie³.

Gdy Syn Boży wstąpił w niebo,
Zostałać tu Matka jego,
Długą chwilę żywa była,
Po swem sie Synu wstążyła⁴.

Gabryjel do niej nawiedził,
Tajemnicę Boską wzjawił:
"Uźrzysz wrychle Syna swego,
stąpi po cię dnia trzeciego.

Uźrzysz wrychle apostoły,
Sam ci zstąpi z archanjoły,
Nie bojże sie ducha złego,
Boś ty starła głowę jego"⁵.

Panna wielmi⁶ ucieszona,
Wszej radości napełniona,
Anjoł jej uciechę wzjawił⁷,
Palmę w znamieniu zostawił⁸.

Zgromadził Bog apostoły,
Z dalekich sie stron zebrali,
W przebytku Maryjej stali⁹,
Nabożnie ją pozdrowili.

Zstąpił Jezus dnia trzeciego,
Nie chciał zmienić słowa swego.
"Pojdziż, miłe ucieszenie,
Wzniosę cię w wieczne zbawienie".

Maryja odpowiedziała:
"Dusza ma w tobie wesoła,
Gdym ciebie, Boga uźrzała,
Jegożem zawżdy czekała".

Gdyć ją podniosł na prawicy¹⁰,
Zumieli sie¹¹ święci wszystcy,
Iże Bog niesie człowieka,
Co sie nań gniewał od wieka.

Rzekąc: "Co to jest dziwnego,
Jidzie z tego świata złego -
Ciągnie¹² w niebieskie radości,
W tak wielikiej poczściwości"¹³.

Wyższych korow anjołowie¹⁴
Odpowiedzieli k tej mowie:
"Tać panna męża nie znała,
Porodziła Zbawiciela.

Śliczna jako miesiąc¹⁵ w pełni,
Jak słuńce wyborna wielmi¹⁶.
Pan Bog ją tak umiłował,
We csnem¹⁷ panieństwie zachował.

Nie ma rownia¹⁸ miedzy nami,
Wszytcy to widziemy sami,
Przewyższyła płeć¹⁹ anjelską
Swoją czystotą panieńską.

Podź, Panno, wyższej krolować,
Nie możem sie tobie rownać,
Tyś Matka Syna Bożego,
Stworzyciela niebieskiego.

Z twoim Synem mieszkać będziesz,
Na prawicy jego siędziesz,
Wspominaj na grzeszne stworzenie,
Boś ty grzesznych ucieszenie.

Poki sie pomsta niestanie²⁰,
Prosi Boga Oćca za nie,
Odzowi jego skazanie²¹,
Ać jich nie da w zatracenie"²².

Gdyć prosi niebieska rzysza²³,
Zawołajmy z płaczem dzisia
Ku wielebnej uciesznicy²⁴,
Ku wszech grzesznych pomocnicy.

Na morzusmy tego świata,
Domieść nas szczęsnego lata²⁵,
Bysmy w grzeszech nie skonali,
Boską łaskę otrzymali.

Podaj ręce lutościwe,
Przewiedź nasze dusze błędne²⁶
Ku brzegu wiecznej radości,
Zbawiwszy świecskiej żałości²⁷.

Gdzież to radość przez teskności²⁸,
A wiekuj żywot przez śmierci²⁹,
Gdzież wszytki niebieskie mocy
Chwalą Boga we dnie i w nocy.

ObjaśnieniaPieśń przekazuje w wierszowanej formie popularną w średniowieczu legendę o zaśnięciu i wniebowzięciu Maryi. Jej przekaz z końca XV w. zachował się w rękopisie Biblioteki Prowincji OO. Bernardynów w Krakowie. Utwór powstał niewątpliwie w środowisku bernardyńskim.
¹Świebodność - szczodrobliwość, wielkoduszność, wspaniałomyślność.
²kory - chóry.
³pełne widzenie Boskie - kontemplacja Boga, tzw. widzenie uszczęśliwiające.
⁴wstążyła - tęskniła.
⁵starła głowę jego - aluzja do Rdz 3, 15.
⁶wielmi - wielce, bardzo.
⁷wzjawił - objawił, zapowiedział.
⁸Palmę w znamieniu zostawił - na znak zostawił palmę.
⁹W przebytku Maryjej stali - tu: stawili się, zjawili się w domu (miejscu przebywania) Maryi.
¹⁰Gdyć ją podniosł na prawicy - tj. kiedy Chrystus niósł do nieba duszę Maryi w swej prawicy.
¹¹Zumieli sie - zdumieli się.
¹²Ciągnie - podąża.
¹³poczściwości - chwale.
¹⁴Wyższych korow anjołowie - aniołowie wyższych chórów, posiadający zatem głębszą wiedzę o tajemnicach zbawienia.
¹⁵miesiąc - księżyc.
¹⁶wyborna wielmi - wielce sławna, świetna.
¹⁷We csnem - w nieskazitelnym, cnotliwym.
¹⁸Nie ma rownia - nie ma równego, podobnego.
¹⁹płeć - istotę, naturę.
²⁰Poki sie pomsta nie zstanie - tu: póki nie nastąpi dzień sądu ostatecznego.
²¹Odzowi jego skazanie - oddal, powstrzymaj jego wyrok.
²²Ać jich nie da w zatracenie - tu: niech ich nie skaże na potępienie.
²³rzysza - rzesza, zastęp.
²⁴Ku wielebnej uciesznicy - do potężnej, wspaniałej pocieszycielki.
²⁵Domieść nas szczęsnego lata - tu: doprowadź nas do zbawienia.
²⁶Przewiedź nasze dusze błędne - przeprowadź nasze dudze błądzące (grzeszne).
²⁷Zbawiwszy świecskiej żałości - tu: wybawiwszy od doczesnych trosk.
²⁸przez teskności - bez udręki.
²⁹wiekuji żywot przez śmierci - wiekuisty żywot bez śmierci.

ZDROWAŚ, GWIAZDO MORSKA, BOŻA MATKO ŚWIĘTA...

Przekład jednego z najbardziej popularnych w średniowieczu hymnu Ave maris stella, przeznaczonego na nieszpory świąt maryjnych. Najstarszy zapis utworu oryginalnego pochodzi z IX w. (Codex Sangallensis z opactwa Sankt Gallen). Jego autorstwo przypisywano bezpodstawnie Wenancjuszowi Fortunatowi lub Pawłowi Diakonowi. Zachowało się kilka wariantów polskiego tłumaczenia Ave maris stella, w tym dwa z końca wieku XV. Poniżej podajemy jeden z nich, odnaleziony i wydany przez W.A. Maciejowskiego (Piśmiennictwo polskie, t. 3, Dodatki, Warszawa 1852, s. 142).

Zdrowaś, gwiazdo morska¹,
Boża Matko święta
I dziewico czysta,
Uliczko² niebieska.

Bierząc³ pozdrowienie
I anjelskie pienie,
Daj mirne bydlenie⁴
I win odpuszczenie.

Rozwiąży związane,
Oświeć zaślepione,
Odpędź nasze złości,
Uproś nam dobroci.

Ukaż się nam Matką
I miłą rzecznicą⁵
U Syna Bożego
I Pana naszego.
Alleluja.

Dziewico osobna⁶,
Nad wszystki pokorna,
Uczyń rozwiązane
Nas, czyste i skromne.

Daj nam żywot czysty
I chodnik przezpieczny⁷,
Jezusa oglądać,
W niebie się radować.

Bądź cześć Bogu Oćcu
I Synu Bożemu
I Duchu Świętemu,
W Trojcy Jedynemu.
Alleluja.

Przypisy

¹gwiazdo morska - łac. maris stella to popularny w średniowiecznej hymnografii tytuł Maryi, powstały prawdopodobnie w wyniku zniekształcenia etymologii hebrajskiego imienia Miryam jako maris stilla.
²Uliczko - furtko.
³Bierząc - biorąc, przyjmując.
⁴mirne bydlenie - życie w pokoju.
⁵rzecznicą - orędowniczką.
⁶osobna - niezwykła, przednia.
⁷chodnik przezpieczny - bezpieczną ścieżkę.

ZDROWAŚ, KROLEWNO WYBORNA...

Utwór pochodzi z zaginionego rękopisu tzw. Pieśni łysogórskich. Na podstawie kopii Łukasza Gołębiowskiego opublikował go Wacław A. Maciejowski (1852), opatrując notą "Hymn do N. Panny". Pieśń mogła powstać w połowie XV wieku. A. Brückner przypisywał jej autorstwo Władysławowi z Gielniowa lub Maciejowi z Raciąża. Jest to glosowana parafraza antyfony Salve Regina.

Zdrowaś, krolewno wyborna,
Matka nasza miłosierna;
Zbawienie-ś ludzkie zrządziła,
Iżeś Boga porodziła,
Krysta Nazareńskiego.

Zdrowa, ty żywot słodkości,
Wzjawiłaś wielkie radości,
Pełna jeś boskiej miłości,
Porodziłaś przez boleści
Krysta Nazareńskiego.

Zdrowa, ty nadziejo nasza,
Rajska roża wszech nakrassza;
Panieństwu nic nie zaszkodziłaś,
Narodzisz kwiat i porodzisz
Krysta Nazareńskiego.

Zdrowa, my k tobie wołamy,
Wszytkę pewność w tobie mamy,
Grzeszni synowie Jewini;
Racz prosić za nasze winy
Krysta Nazareńskiego.

Zdrowa, wybaw nas z padołu,
Iże nie zaginiem pospołu,
Wyzwol nas z jęstwa dyjabelskiego,
Ukaży nam łaskawego
Krysta Nazareńskiego.

Zdrowa, tyś nasza rzecznica,
Grzesznych wielka spomocnica,
Świętej Trojce miłośnica;
Wzjawiona-ć jest tajemnica
Krysta Nazareńskiego.

Zdrowa, oczy miłościwe,
Obroci k nam l <u >tościwe;
Racz widzieć nasze udręczenie,
Daj łaskawe zlutowanie
Krysta Nazareńskiego.

Zdrowa, Jezusa miłego,
Owoc żywota twojego,
Jen nas zbawi wszego złego,
Zrządzi Boga łaskawego,
Krysta Nazareńskiego.

Zdrowaś, Panno miłościwa,
Wszytkich grzesznych lutościwa;
Słodkie twoje wspominanie,
Proś nam grzechom odpuszczenie
U Krysta Nazareńskiego.

Zdrowa, ty gwiazda zamorska,
Cesarzowna jeś niebieska,
Ty nam drogę ukazujesz,
Sama nam łaskę zyskujesz
U Krysta Nazareńskiego.

Zdrowa, przeto się modlimy,
Pokornym siercem prosimy:
Racz być przy naszym skonaniu,
Przywiedzi ku zlutowaniu
Krysta Nazareńskiego.

1

---