Ks. Roman Murawski sdb
Warszawa
Duszpasterstwo katechetyczne przygotowujące do sakramentów
bierzmowania i małżeństwa
Zadanie, jakie zostało mi powierzone, jakkolwiek nie w pełni uwzględnione w sformułowaniu tematu, to przedstawienie teologicznych podstaw duszpasterstwa katechetycznego, stawiającego sobie za cel przygotowanie młodzieży do sakramentu bierzmowania i małżeństwa. Sytuuje się ono w ramach prac podjętych przez Komisję Wychowania Katolickiego w celu przygotowania programu katechezy parafialnej dla różnych etapów edukacyjnych dzieci i młodzieży. Akcent w moim przedłożeniu będzie położony na refleksji teologicznej, będzie ono więc z konieczności miało ujęcie teoretyczne, podczas gdy praktyczna realizacja takiego duszpasterstwa, w oparciu o dotychczasowe doświadczenia i materiały, będzie ukazana w referatach następnych.
Świadectwo historii
Poszukując uzasadnienia dla katechezy prowadzonej w ramach duszpasterstwa parafialnego spróbujmy najpierw poszukać światła w historii katechezy. Każda rzecz posiada swój własny kontekst historyczny. Przeszłość jest zawsze w jakiś sposób obecna w teraźniejszości, a tej ostatniej nie da się w pełni zrozumieć bez odniesienia do przeszłości. Odnośnie do katechezy sięganie do przeszłości, zwłaszcza do początków katechezy, do jej korzeni, ma jeszcze ten dodatkowy walor, ponieważ pozwala dostrzec ciągłość posługi katechetycznej w Kościele. Zawsze była i jest to sama katecheza Kościoła, mimo że zmieniały się w ciągu wieków jej formy, funkcje i sposoby realizacji.
Chciałbym z historii katechezy, z całokształtu jej rozwoju w dziejach Kościoła, wydobyć kilka dla nas interesujących faktów. Zwrócę przede wszystkim uwagę na miejsca, w których dokonywało się nauczanie Kościoła.
1) Od początków Kościoła, tj. od jego narodzin w dniu Pięćdziesiątnicy, nauczanie katechetyczne Kościoła przebiegało w ramach wspólnoty. Gdy chodzi o pierwsze głoszenie Ewangelii, określane dziś mianem ewangelizacji, stawiające sobie za cel nawrócenie do wiary w Jezusa Chrystusa, to dokonywało się ono w różnych miejscach, zarówno prywatnych, jak i publicznych. Uprzywilejowanym miejscem, od którego pierwsi misjonarze chrześcijańscy zazwyczaj rozpoczynali swą działalność nauczycielską, była synagoga żydowska. Inaczej rzecz miała się w nauczaniu po chrzcie. Przyjęcie chrztu włączało neofitów do wspólnoty kościelnej. Odtąd, jak pisze autor Dziejów Apostolskich, trwali oni w nauce apostołów i we wspólnocie, w łamaniu chleba i w modlitwie (Dz 2,42). Początkowo była to wspólnota jerozolimska, później antiocheńska oraz wspólnoty założone przez Pawła. Wzajemne relacje między wspólnotą chrześcijańską a misją nauczania i głoszenia słowa można rozpatrywać w trzech płaszczyznach:
- nauczanie i przepowiadanie prowadziło do powstania wspólnoty;
- nauczanie apostolskie stanowiło jeden z ważnych elementów życia wspólnoty;
- wspólnota chrześcijańska motywowała i angażowała do podjęcia misji ewangelizacyjnej.
2) Od samego początku posługa katechetyczna Kościoła stanowiła jeden z bardzo ważnych, można by powiedzieć istotnych elementów wtajemniczenia chrześcijańskiego, ukierunkowanego na przyjęcie chrztu. Była więc w swej istocie katechezą wtajemniczenia, jak dziś ją Kościół określa. Widać to najwyraźniej we wczesnochrześcijańskim katechumenacie. Stawiał on sobie za cel nie tylko przygotowanie kandydatów do przyjęcia chrztu i pozostałych sakramentów wtajemniczenia chrześcijańskiego, lecz także pełne wprowadzenie w życie chrześcijańskie. I trzeba tu znowu mocno podkreślić rolę wspólnoty, jaką pełniła w tym procesie wchodzenia w chrześcijaństwo, a którą można sprowadzić do dwóch ważnych funkcji:
- Wspólnota chrześcijańska stanowiła przede wszystkim miejsce, w którym ten proces przebiegał, przy czym daje się tu zauważyć bardzo interesującą ewolucję. Mniej więcej do połowy II wieku przygotowanie kandydatów do chrztu posiadało dość luźną strukturę, przebiegało w ramach gminy chrześcijańskiej, która ustalała jego formy. Główną rolę w tym przygotowaniu pełnili wędrowni misjonarze. Z upływem czasu ich miejsce zaczęli zajmować nauczyciele-katecheci, zwłaszcza w dużych miastach. Niektórzy spośród nich prowadzili szkoły, jak np. św. Justyn w Rzymie (w połowie II wieku) czy Orygenes w Aleksandrii (na początku III wieku), zawsze jednak w łączności ze wspólnotą kościelną. Na przełomie II i III wieku zaczął się zwolna dokonywać proces „ukościelnienia” misji nauczania, tzn. przekazywania jej w ręce urzędowych przedstawicieli Kościoła, tj. kleru: biskupów, prezbiterów, diakonów.
- Wspólnota chrześcijańska brała odpowiedzialność za przygotowanie kandydata i towarzyszyła cały czas w jego procesie stawania się chrześcijaninem. Z dokumentów tego okresu wynika, że przedstawiciele wspólnoty przyprowadzali kandydata do katechumenatu, dawali o nim świadectwo przy badaniu dopuszczającym i towarzyszyli podczas trwania całego katechumenatu, uczestnicząc we wszystkich ważniejszych etapach jego drogi katechumenalnej. Ten, kto nie miał oparcia we wspólnocie, z trudem był dopuszczany do katechumenatu i chrztu.
3) W Średniowieczu chodziło już nie tyle o inicjację chrześcijańską dorosłych, ile o wprowadzenie w życie chrześcijańskie dzieci ochrzczonych. Mamy praktycznie do czynienia z dwiema wspólnotami, w których dokonuje się katechetyczne nauczanie: z katechezą dorosłych w parafii i z katechezą dzieci i młodzieży w rodzinie. Ponieważ rodzina była głównym miejscem przekazywania i praktykowania chrześcijaństwa, można mówić o tzw. katechumenacie rodzinnym, funkcjonującym przez całe Średniowiecze.
4) W XVI wieku, gdy najpierw zaczęły powstawać oddolne inicjatywy katechizacji dla dzieci i młodzieży, zwłaszcza w północnych Włoszech, które znane nam są pod nazwą „szkół chrześcijańskich”, a potem gdy do tych inicjatyw nawiązał Sobór Trydencki i rozciągnął tę formę katechezy na cały Kościół, zalecając wprowadzenie niedzielnej i świątecznej katechezy dla dzieci i młodzieży, miejscem katechezy stała się głównie parafia. Krótko mówiąc, od Soboru Trydenckiego mamy w Kościele katechizację dzieci i młodzieży, wbudowaną w struktury duszpasterstwa parafii.
5) Sytuacja uległa istotnej zmianie w okresie Oświecenia, w drugiej połowie XVIII wieku. W wielu państwach europejskich władze państwowe przejmują w swe ręce organizację szkolnictwa, wprowadzając powszechny obowiązek podstawowego nauczania. Do tych publicznych szkół powstających pod nadzorem państwa zostaje przeniesiona z kościoła katecheza i przekształca się przedmiot szkolny, w naukę religii. Odtąd datuje się redukcyjne pojmowanie katechezy, tj. sprowadzanie jej do szkolnego przedmiotu, co powoduje stopniowy zanik katechezy dorosłych, katechezy rodzinnej, jak również katechezy parafialnej, która przyjmuje postać krótkiego przygotowania do pierwszej spowiedzi i Komunii świętej, i jeszcze krótszego do bierzmowania. Od tego czasu zaczyna się też powszechnie używać określenia „nauka religii” jako równorzędnego dla „katechezy”. Sytuacja, która w dziedzinie katechezy zaistniała w okresie Oświecenia i utrwaliła się przez następne dziesięciolecia, ukształtowała specyficzną mentalność katechetyczną, z którą spotykamy się do dzisiaj, nie tylko wśród wiernych świeckich, lecz także wśród osób duchownych, według której szkolne nauczanie religii zdolne jest przejąć i wypełnić wszystkie funkcje i zadania katechezy. Na czoło wysunęła się szkolna nauka religii, a dzieci i młodzież - tj. tych, którzy podlegają obowiązkowi szkolnemu - zaczęto traktować jako głównych odbiorców posługi katechetycznej Kościoła. Nie oznacza to, aby nie były podejmowane próby usunięcia tego redukcyjnego rozumienia katechezy, zarówno przez dokumenty katechetyczne Kościoła, jak i przez inicjowanie różnych działań duszpasterskich w tym zakresie Nie jest to jednak łatwe zadanie. Trudno zmienić raz ukształtowaną mentalność. Borykamy się z tymi problemami nie tylko my, w Polsce, lecz także w innych krajach.
Podsumowując: Od samego początku posługa katechetyczna Kościoła była ściśle związana ze wspólnotą kościelną, tj. parafią. Parafia stanowiła centrum nauczania katechetycznego. Mimo że w okresie Oświecenia, w związku z przeniesieniem katechezy do szkół, pojawiło się redukcyjne rozumienie katechezy, sprowadzające ją do szkolnej lekcji religii, Kościół nigdy nie rezygnował z duszpasterstwa katechetycznego w parafii i podejmował wciąż nowe starania, aby katecheza mogła wypełniać przysługujące jej funkcje i zadania.
Świadectwo dokumentów katechetycznych
Poszukajmy teraz światła dla naszych rozważań w dokumentach katechetycznych Kościoła. Zapytajmy, co te dokumenty mówią na temat katechezy parafialnej. W swoich rozważaniach skupię się na następujących dokumentach: adhortacji apostolskiej Jana Pawła II Catechesi tradendae, Dyrektorium ogólnym o katechizacji i polskim Dyrektorium katechetycznym. Głównym jednak punktem odniesienia, zwłaszcza w obecnym punkcie moich refleksji, będzie Dyrektorium ogólne, które jest podstawowym dokumentem katechetycznym Kościoła powszechnego. Postaram się te wypowiedzi ująć w kilku punktach.
1) Pierwsze spostrzeżenie, jakie narzuca się, jest następujące: prawie wszystkie wypowiedzi tych dokumentów, a więc zawarte w nich normy, kryteria, propozycje i sugestie, zwłaszcza te, które dotyczą natury katechezy, tj. funkcji katechezy, jej celu i zadań, odnoszą się w zasadzie do katechezy parafialnej. Tylko nieliczne są wzmianki o innych formach czy miejscach katechezy, ale jest to zawsze wyraźnie zaznaczone, i są one też zawsze rozpatrywane w kontekście i w łączności z duszpasterstwem katechetycznym w parafii. Dotyczy to zwłaszcza nauczania religii w szkole, któremu najwięcej miejsca poświęca - cały odrębny rozdział - Dyrektorium ogólne. Z lektury tych dokumentów wynosi się przekonanie, że katecheza parafialna we wszystkich jej formach i przejawach, stanowi główną i podstawową formę katechezy Kościoła.
2) Z wypowiedzi dokumentów katechetycznych Kościoła, zwłaszcza z Dyrektorium ogólnego, wynika, że ukazana w nich natura katechezy, tj. jej istotne elementy, funkcje i zadania, mogą być w pełni urzeczywistnione w parafii. Przykładowo chciałbym zwrócić uwagę na trzy sprawy.
Cel i zadania katechezy są tak sformułowane, że nie dadzą się pogodzić z redukcyjnym, tj. zwężonym spojrzeniem na katechezę; wymagają one integralnego ujęcia katechezy. Celem ostatecznym katechezy jest doprowadzenie katechizowanych do komunii z Jezusem Chrystusem (por. DOK 80). Winna ona (owa komunia z Jezusem Chrystusem) wyrazić się w żywym, bezpośrednim i czynnym wyznaniu wiary (por. DOK 82). Wiara zaś na mocy swego wewnętrznego dynamizmu wymaga, by była znana, celebrowana, przeżywana i wyrażana w modlitwie ((DOK 84). W tym stwierdzeniu zostały podane cztery główne zadania katechezy: rozwijanie poznania wiary, wychowanie liturgiczne, formacja moralna, wychowanie do modlitwy. Widać w nich też bardzo wyraźne nawiązanie do układu (struktury) Katechizmu Kościoła Katolickiego. Wiara jednak jest i może być najskuteczniej przeżywana we wspólnocie chrześcijańskiej (por. DOK 84).Otóż tak sformułowane cele i zadania katechezy z trudnością dadzą się w pełni zrealizować poza wspólnotą parafialną, np. w nauczaniu religijnym w szkole. Najbardziej stosownym miejscem dla ich pełnego urzeczywistnienia wydaje się być katecheza parafialna, tj. różne formy duszpasterstwa katechetycznego w parafii.
Druga sprawa dotyczy funkcji wtajemniczenia, która należy do istoty katechezy. Jak zaznaczyłem w pierwszym punkcie mego wystąpienia, katecheza posiadała zawsze silne więzy łączące ją z procesem wtajemniczenia chrześcijańskiego. Według Dyrektorium ogólnego katecheza wtajemniczająca jest działaniem podstawowym i fundamentalnym (DOK 63), jest bowiem organiczną i systematyczną formacją wiary (DOK 67). Jest ona czymś więcej niż nauczaniem, jest ona pogłębieniem całego życia chrześcijańskiego, integralnym wtajemniczeniem chrześcijańskim (DOK 67), włącza we wspólnotę, która żyje wiarą, celebruje ją i o niej świadczy (DOK 68). Otóż ten opis funkcji wtajemniczającej, jaki podaje Dyrektorium ogólne, daje wiele do myślenia, pozwala przede wszystkim na wysunięcie twierdzenia, że głównym podstawowym miejscem, gdzie może dokonać się pełne wtajemniczenie chrześcijańskie, jest wspólnota kościelna, jakkolwiek może ono urzeczywistniać się także w rodzinie i w szkole, ale w ograniczonym zakresie.
Oprócz katechezy wtajemniczenia Dyrektorium ogólne wymienia, jako drugą podstawową formę katechezy, stałe wychowanie wiary (DOK 69-72), która, podobnie jak katecheza wtajemniczenia, nie może na terenie szkoły być w pełni zrealizowana; potrzebuje ona środowiska katechetycznego, czyli wspólnoty żyjącej wiarą, którą szkoła jest w bardzo rzadkich przypadkach.
3) Wszystkie dokumenty katechetyczne Kościoła podkreślają bardzo mocno wspólnotowy wymiar katechezy. Najdobitniej czyni to Dyrektorium ogólne. W dokumencie przewijają się nieustannie, jak refren, w różnych ujęciach takie określenia, jak: wspólnota chrześcijańska, wspólnota kościelna, czy komunia. Nie obliczyłem, ile razy występują, ale bardzo często. Cała posługa katechetyczna Kościoła jest rozpatrywana w łączności ze wspólnotą. Pozwolę sobie w tym miejscu zacytować dwie wypowiedzi z tego dokumentu (wrócę do tego zagadnienia jeszcze w punkcie następnym): Wspólnota chrześcijańska jest w sobie samej żywą katechezą. Przez to, czym ona jest, co głosi, co celebruje i co czyni, pozostaje zawsze żywym, nieodzownym i pierwszorzędnym miejscem katechezy (DOK 141). Wspólnota chrześcijańska jest początkiem, miejscem i celem katechezy (DOK 254). Powstaje pytanie: kim jest ta wspólnota chrześcijańska, która stanowi centrum katechezy? Dokument odpowiada: Parafia jest niewątpliwie najbardziej znaczącym miejscem, w którym formuje się i żyje wspólnota chrześcijańska (DOK 257). Należy tutaj zaraz dodać, o czym zresztą będzie mowa dalej, że parafia nie jest jedynym miejsce, gdzie funkcjonuje wspólnota kościelna.
4) Jakkolwiek Dyrektorium ogólne podaje raczej refleksje i ogólne wytyczne niż bezpośrednie zalecenia praktyczne odnośnie do katechetycznych działań w parafii, niemniej daje się zauważyć, że katecheza parafialna jako priorytetowa forma katechezy Kościoła jest ujmowana przez ten dokument bardzo szeroko, jako duszpasterstwo katechetyczne, w ramach którego mogą funkcjonować różne formy katechezy parafialnej. Daje się to zauważyć, gdy przykładowo wymienia kilka różnych form katechezy, możliwych do zrealizowania w ramach stałego wychowania wiary, lub gdy podsuwa różne inicjatywy katechetyczne związane z katechezą dla różnych grup wiekowych: dla dzieci, młodzieży i dorosłych. Dadzą się one urzeczywistnić jedynie w ramach dość szeroko rozumianego duszpasterstwa katechetycznego.
Konkluzja: Dokumenty katechetyczne Kościoła wyrażają przekonanie, że główną i podstawową formą katechezy, będącą jak gdyby matką wszystkich pozostałych form, z której w jakiś sposób wynikają i z którą winny mieć żywą łączność, jest katecheza parafialna, rozumiana jako szeroko rozumiane duszpasterstwo katechetyczne.
Parafia centrum, locus theologicus posługi katechetycznej Kościoła
Jak wspomniałem wyżej, dokumenty katechetyczne podkreślają bardzo mocno wymiar eklezjalny katechezy, jej osadzenie we wspólnocie kościelnej. Należałoby teraz temu zagadnieniu nieco bliżej przyjrzeć się i odpowiedzieć na pytanie, w jakim sensie parafia stanowi centrum posługi katechetycznej Kościoła. Odpowiedzi na to podstawowe pytanie, chyba najbardziej fundamentalne ze wszystkich, będę poszukiwał głównie w dokumentach katechetycznych Kościoła i postaram się je wyrazić też w kilku punktach, jakkolwiek zdaję sobie sprawę z tego, że jest to temat niezwykle obszerny i z trudnością dający się przedstawić w krótkim, syntetycznym ujęciu. Z konieczności musi mieć nieco wybiórczy charakter.
1) Pierwsze zagadnienie, jakie należałoby przybliżyć, dotyczy dzisiejszego rozumienia parafii przez Kościół. Nie będę wgłębiał się w definicję parafii. Chciałbym tylko skierować naszą uwagę na jeden bardzo istotny aspekt czy wymiar parafii, na jej ścisły związek z tajemnicą Kościoła, bardzo mocno podkreślony przez Jana Pawła II w adhortacji Christifideles laici. Papież pisze: Wszyscy powinniśmy odkryć, poprzez wiarę, prawdziwe oblicze parafii, czyli samą tajemnicę Kościoła, który właśnie w niej istnieje i działa (ChL 26). Dlaczego? Ponieważ parafia jest integralną częścią Kościoła powszechnego i ten Kościół powszechny ujawnia. Papież kontynuuje: Chociaż wspólnota kościelna zawsze posiada wymiar powszechny, to jednak swój najbardziej bezpośredni i widzialny wyraz znajduje w parafii. Parafia jest niejako ostatecznym umiejscowieniem się Kościoła, a poniekąd samym Kościołem zamieszkującym pośród swych synów i córek (ChL 26).
2) Kościół jest wspólnotą, który swoją naturę ukazuje w posłaniu ewangelicznym. Kościół wtedy żyje i na nowo wciąż się odradza, kiedy to posłanie wypełnia. A tym posłaniem jest kontynuowanie zbawczego dzieła Pana, wypełnianie w każdym czasie i dla każdego człowieka Jego misji: Idźcie i nauczajcie! (Mt 28,19). Gdy mówimy o katechizacji w Kościele jako o systematycznym objaśnianiu pierwszego głoszenia Ewangelii, jak też wprowadzaniu w pełnię życia chrześcijańskiego i pobudzaniu do dawania świadectwa w świecie, to tym samym wskazujemy na jedną z istotnych własnych cech jego natury. Kościół realizuje się więc przez katechezę, a katecheza przyczynia się do jego wzrostu, albo można to wyrazić w innych jeszcze słowach: Kościół tworzy katechezę, katecheza tworzy Kościół. Ponieważ to posłanie realizowane jest w parafii jako cząstce Kościoła powszechnego, stąd też parafię należy uznać jako swoiste i własne locus theologicus katechezy.
Tę rzeczywistość teologiczną, na której zbudowana jest parafia (por. ChL 26), z której wynika posłannictwo katechetyczne jako jedno z istotnych misji Kościoła w świecie i dla świata, dostrzegają dokumenty katechetyczne Kościoła. Jan Paweł II w adhortacji Catechesi tradendae oznajmia, że jakkolwiek katecheza może być wszędzie prowadzona, to jednak muszę podkreślić, (…) że wspólnota parafialna, jako zajmująca szczególne miejsce, powinna pozostać krzewicielką i inspiratorką katechezy i nieco dalej, w formie konkluzji, że parafia (…) powinna pozostać pierwszoplanowym miejscem katechizacji (CT 67). W podobnym duchu wypowiada się Dyrektorium ogólne, cytując także wypowiedzi papieża z adhortacji. Parafia jest według tego dokumentu: zwyczajnym środowiskiem, w którym rodzi się i wzrasta wiara i dlatego stanowi bardzo odpowiednią przestrzeń wspólnotową do tego, by realizowana w niej posługa słowa była równocześnie nauczaniem, wychowaniem i żywym doświadczeniem (DOK 257).
3) Chociaż parafia jest uprzywilejowanym miejscem posługi katechetycznej Kościoła i powinna być zaczynem, krzewicielką i inspiratorką każdej formy katechezy, to trzeba jednocześnie za Dyrektorium ogólnym przyznać, że w pewnych okolicznościach nie może być ośrodkiem całej eklezjalnej funkcji katechizacji i że potrzebuje zintegrowania z innymi instytucjami (DOK 257). Chodzi o to, że uznając parafię za centrum katechezy Kościoła i za podstawowy punkt odniesienia dla wszelkiej działalności katechetycznej, nie należy tego pojmować w znaczeniu jakiegoś globalizmu parafialnego, że całą katechezę Kościoła należy bezwzględnie powiązać z parafią jako taką. Istnieje przecież wiele innych form katechezy, bardzo skutecznych, a nie związanych z konkretną posługą parafii.
Dotykamy tu bardzo ważnego zagadnienia, mianowicie miejsc czy środowisk katechezy. Otóż zarówno w dokumentach katechetycznych, jak i w publikacjach mówi się o różnych miejscach katechezy. Dyrektorium ogólne, nawiązując do pojęcia komunii, która wyraża głęboką istotę Kościoła, stwierdza, że komunia ta ujawnia się i uwidacznia w bogatej różnorodności określonych wspólnot chrześcijańskich. I wymienia te najbardziej znaczące, w których chrześcijanie rodzą się do wiary, wychowują się i żyją: rodzina, parafia, szkoła katolicka, stowarzyszenia i ruchy chrześcijańskie, kościelne wspólnoty podstawowe…Są one „miejscami” katechezy, to znaczy przestrzeniami wspólnotowymi, w których realizuje się katecheza o inspiracji katechumenalnej i katecheza stała (DOK 253). Zazwyczaj wymienia się trzy najważniejsze miejsca katechezy Kościoła: rodzinę jako pierwsze miejsce katechezy, parafię jako uprzywilejowane miejsce katechezy i szkołę, która je dopełnia. Tenże sam dokument zauważa, że chociaż „miejsca” katechezy są różne, to katecheza jest zawsze ta sama. „Miejsca” katechizacji nadają jej szczególne cechy charakterystyczne. Ważne jest, aby wiedzieć, jaka jest rola każdego z nich w odniesieniu do katechezy (DOK 254). Każde z tych miejsc „przywłaszczyło” sobie jedną z funkcji katechezy: szkoła funkcję nauczania, rodzina funkcję wychowania, parafia funkcję wtajemniczenia - pojmuje się jednak podział tych funkcji nie w sensie absolutnym.
4) Nasze rozważania nad rolą i miejscem parafii w posłudze katechetycznej Kościoła doprowadziły nas do bardzo trudnego i zawiłego problemu, mianowicie do zastanowienia się nad relacją katechezy parafialnej do szkolnej. Pominę w tym miejscu rozważania nad tożsamością szkolnej nauki religii, która to sprawa swego czasu wywoływała bardzo ożywioną dyskusję zarówno wśród katechetyków, jak i katechetów. Sprawa w zasadzie została rozstrzygnięta przez polskie Dyrektorium katechetyczne, które naukę religii w szkole traktuje jako specyficzną formę katechezy Kościoła (zob. PDK 82), choć nadal spotyka się ludzi, którzy chcieliby sprowadzić szkolne nauczanie religii do wymiaru religioznawczego czy kulturowego, to jest do samej tylko lekcji religii. W wypowiedziach na temat konieczności parafialnego duszpasterstwa katechetycznego zwraca się przede wszystkim uwagę na niedoskonałości szkolnego nauczania religii, szczególnie w zakresie funkcji wtajemniczenia. Działania katechetyczne w parafii miałyby uzupełniać braki i niedostatki religii w szkole. Miałyby one spełniać w odniesieniu do szkolnego nauczania religii funkcję pomocniczą i dopełniającą. Nauka religii w szkole pozostałaby nadal zasadniczą i priorytetową formą katechezy dzieci i młodzieży, lecz uzupełnioną o różne formy duszpasterstwa katechetycznego w parafii.
Polskie Dyrektorium katechetyczne pojmuje nieco inaczej tę relację między nauką religii w szkole i katechezą parafialną. Ma na myśli nie tyle relację podporządkowania, ile współdziałania. Nie pomniejszając znaczenia nauki religii w szkole, która w obecnej rzeczywistości historyczno-społecznej i pastoralnej stanowi i stanowić musi ważną formę katechezy Kościoła w Polsce, polski dokument wskazuje na pierwszoplanowe miejsce parafii w zakresie posługi katechetycznej. Taki jest dominujący ton wypowiedzi dokumentu, mimo że znajdują się w nim sformułowania mówiące również o uzupełniającej funkcji katechezy parafialnej. Cytuję: Ze względu na to, że pierwszoplanowym miejscem katechezy jest parafia, nauczanie religii w szkole domaga się uzupełnienia o parafialne duszpasterstwo katechetyczne dzieci i młodzieży. Chodzi o to, aby dzieci i młodzież nie traktowały nauki religii wyłącznie jako jednego z przedmiotów nauczanych w szkole, lecz by mogły również czerpać siłę z bezpośredniego kontaktu z Bogiem w liturgii i sakramentach świętych (PDK 106). Podsumowując te nasze rozważania, trzeba jasno stwierdzić, zarazem odwracając nieco ten porządek zarysowany przez polski dokument, że to nie katecheza parafialna stanowi uzupełnienie czy dopełnienie szkolnej nauki religii, lecz że szkolne nauczanie winno dopełniać duszpasterstwo katechetyczne w parafii. Można by tę relację zróżnicowania i komplementarności, jaka istnieje między szkolną nauką religii a katechezą parafialną wyrazić jeszcze w inny sposób: obie formy katechezy Kościoła różnią się między sobą i obie są potrzebne; szkolna nauki religii potrzebuje katechezy parafialnej, katecheza parafialna potrzebuje nauki religii w szkole.
Plan parafialnego duszpasterstwa katechetycznego według polskiego Dyrektorium katechetycznego
Polskie Dyrektorium katechetyczne uznaje prowadzenie katechetycznego duszpasterstwa katechetycznego w ramach parafii za pilne i konieczne. Działania katechetyczne, które proponuje w tym względzie, stanowią harmonijną i spójną realizację całościowego planu parafialnego duszpasterstwa katechetycznego. Jego charakterystyczną cechą jest z jednej strony skorelowanie katechezy parafialnej z nauką religii w szkole, z drugiej - powiązanie jej z innymi formami duszpasterstwa. Ten plan tworzą: ogólne założenia, formy organizacyjne oraz tematyka właściwa dla poszczególnych etapów edukacyjnych .
1) Ogólne założenia
Można wskazać na trzy:
- Polskie Dyrektorium katechetyczne, powołując się na wypowiedź Jana Pawła II z adhortacji Catechesi tradendae i powtórzone przez Dyrektorium ogólne, domaga się ciągłości posługi duszpasterskiej w zakresie katechezy. Duszpasterstwo katechetyczne Kościoła powinno mieć charakter ciągły w tym sensie, że katecheza dzieci, młodzieży i dorosłych nie mogą być terenami oddzielonymi od siebie czy pozbawionymi wzajemnej łączności. Trzeba, aby one między sobą się wspierały uzupełniały (PDK 97). W tej optyce, tzn. katechezy ciągłej, należy rozpatrywać zalecane przez polskie Dyrektorium działania katechetyczne w parafii. Są one tak pomyślane, aby się wzajemnie wspierały i uzupełniały, tworząc pewien ciąg katechetycznego oddziaływania.
- Polski dokument katechetyczny usiłuje zintegrować z sobą działania katechetyczne w dwóch różnych płaszczyznach czy wymiarach: można by je nazwać środowiskowym i wiekowym, tzn. stara się z jednej strony łączyć harmonijnie z sobą różne środowiska czy miejsca, gdzie podejmowana jest działalność katechetyczna, tj. parafię, rodzinę, szkołę i grupy kościelne, z drugiej zaś strony stara się wiązać także z sobą katechezę dzieci, młodzieży i dorosłych, przypisując tej ostatniej szczególne znaczenie. Jakkolwiek nie pada w dokumencie określenie katecheza integralna, niemniej taki właśnie model katechezy daje się odczytać.
- W perspektywie tak zarysowanego planu duszpasterstwa katechetycznego należy spojrzeć na miejsce, rolę i znaczenie, a także wzajemne relacje szkolnej nauki religii i katechezy parafialnej: one się nie dublują, nie powtarzają, lecz wspierają, dopełniają i uzupełniają.
2) Formy organizacyjne
Według polskiego Dyrektorium katechetycznego program działań katechetycznych podejmowanych w parafii winien uwzględniać (zob. PDK 107):
- środowisko formacji: jest nim własna parafia, a nie parafia, na terenie której znajduje się szkoła;
- miejsce formacji: jest nim budynek kościelny lub parafialny;
- czas formacji: trwa przez wszystkie lata nauki w szkole;
- osoby odpowiedzialne za formacje: księża, katecheci, animatorzy wywodzący się z kościelnych ruchów młodzieżowych;
- formy: spotkania ogólne wszystkich kandydatów, celebracje w kościele parafialnym lub w kaplicach na terenie parafii, praca w grupach;
3) Tematyka poszczególnych etapów edukacyjnych
Katecheza dzieci i młodzieży otrzymała w ramach całokształtu parafialnego duszpasterstwa katechetycznego bardzo zwarty i spójny program. Wydaje mi się, iż wizja parafialnej katechezy dzieci i młodzieży, jaką daje nam polskie Dyrektorium katechetyczne, stanowi wielkie osiągnięcie duszpasterskie, widać w niej głęboko przemyślany plan formacyjny, który posiada charakter perspektywiczny i rozwojowy, otwarty na nowe formy działań katechetycznych. Katechezę tę charakteryzują następujące cechy (zob. PDK 105-107):
jest zsynchronizowana z nauką religii w szkole i jej nie powtarza, lecz ją pogłębia, rozwija i ubogaca o nowe wartości;
podzielona jest na cztery trzyletnie cykle (etapy) formacyjne, przy czym każdy z nich posiada konkretny cel formacyjny, wiąże się z określonymi etapami inicjacji chrześcijańskiej i kończy się uroczystą celebracją liturgiczną związaną z ich zakończeniem;
akcent położony jest na dwóch istotnych funkcjach katechezy, dających się w ograniczonym zakresie zrealizować w szkole w ramach nauki religii: na funkcji wychowania i wtajemniczenia;
stawia sobie cztery istotne cele: wychowanie wiary dojrzałej, włączenie w Kościół, podjęcie zadań w Kościele, pomoc w wyborze drogi powołania chrześcijańskiego;
stara się umożliwić bezpośredni kontakt z Bogiem poprzez udział w liturgii, w sakramentach świętych i spotkaniach modlitewnych.
Jak w szczegółach przedstawia się ten plan parafialnej katechezy dzieci i młodzieży (zob. PDK 107)?
Otóż dzieci klas I-III szkoły podstawowej winny uczestniczyć w katechezie inicjacji sakramentalnej do Eucharystii i pokuty.
Dla dzieci klas IV-VI szkoły podstawowej przewidziana jest katecheza wprowadzająca w historię zbawienia. Jest zsynchronizowana z przewidzianym na ten etap edukacyjny programem nauki religii w szkole, której treść koncentruje się wokół Pisma św. Spotkania katechetyczne winny zatem rozpocząć się od obrzędu wręczenia Biblii i podejmować zagadnienia wprowadzające w lekturę Pisma św. Na zakończenie katechezy jest przewidziany pod koniec klasy VI obrzęd wręczenia Wyznania wiary.
Katecheza dla młodzieży gimnazjalnej stawia sobie za cel przygotowanie do sakramentu bierzmowania i łączy się z przewidzianym w programie szkolnym wyznaniem i rozumieniem wiary. Spotkania katechetyczne powinny posiadać raczej charakter celebracji i przybliżać młodym poszczególne sakramenty Kościoła i wynikające z nich zadania. Zwieńczeniem tego etapu formacyjnego jest przyjęcie sakramentu bierzmowania, który zgodnie z zaleceniami II Polskiego Synodu Plenarnego winien być udzielany młodzieży w trzeciej klasie gimnazjalnej.
Katecheza dla młodzieży szkół ponadgimnazjalnych winna być powiązana z przygotowaniem bliższym (ale nie bezpośrednim) do małżeństwa i założenia rodziny chrześcijańskiej. Na zakończenie tego kursu katechetycznego absolwenci, którzy uzyskali pozytywną ocenę końcową ze szkolnej nauki religii, winni otrzymać zaświadczenie o ukończeniu bliższego przygotowania do sakramentu małżeństwa.
Polski dokument katechetyczny jednocześnie stwierdza, że parafia jest przede wszystkim uprzywilejowanym miejscem dla katechezy przygotowującej do przyjmowania sakramentów świętych (DOK 107). Spróbujmy teraz bliżej przyjrzeć się, jak takie duszpasterstwo należałoby kształtować, w odniesieniu do sakramentu bierzmowania i małżeństwa.
Duszpasterstwo katechetyczne przygotowujące do sakramentu bierzmowania
Zarysowana wyżej niezwykle syntetycznie w polskim Dyrektorium koncepcja przygotowania do sakramentu bierzmowania wyrasta z nauki Kościoła powszechnego. W Katechizmie Kościoła Katolickiego czytamy: Przygotowanie do bierzmowania powinno mieć na celu doprowadzenie chrześcijanina do głębszego zjednoczenia z Chrystusem, do większej zażyłości z Duchem Świętym, Jego działaniem, darami i natchnieniami, aby mógł lepiej podjąć apostolską odpowiedzialność życia chrześcijańskiego. Katecheza przed bierzmowaniem powinna także starać się obudzić zmysł przynależności do Kościoła Jezusa Chrystusa, zarówno do Kościoła powszechnego, jak i wspólnoty parafialnej. Na tej ostatniej spoczywa szczególna odpowiedzialność za przygotowanie kandydatów do bierzmowania (KKK 1309). Otrzymujemy w tej wypowiedzi bardzo jasne i nie budzące wątpliwości potwierdzenie, że najwłaściwszym miejscem na przygotowanie kandydatów do sakramentu bierzmowania jest parafia i że te zadania, które Kościół w swoim nauczaniu stawia katechezie przygotowującej na jego przyjęcie, dadzą się w pełni zrealizować w ramach duszpasterstwa katechetycznego w parafii.
Powstaje pytanie, jak takie duszpasterstwo ukształtować? Polski dokument katechetyczny zamieszcza pewne ogólne wytyczne, nie podaje natomiast szczegółowego planu i programu takiego przygotowania. Jest to natomiast pytanie, na które, przynajmniej w pewnym zakresie, ma odpowiedzieć obecne sympozjum. W moim przedłożeniu skoncentruję się głównie na aspekcie teologicznym, nie będę dotykał rozwiązań praktycznych, tj. organizacyjnych i technicznych, takiego przygotowania, o których będą mówić prelegenci po mnie. Postaram się wypunktować tylko najważniejsze kwestie.
1) Racje teologiczno-duszpasterskie
Rozpocznę swoje rozważania od przedstawienia racji teologiczno-duszpasterskich. Można by z grubsza wymienić następujące, choć z pewnością te przeze mnie podane nie wyczerpują wszystkich.
- Pierwszą i najważniejszą racją jest to, że - jak wspomniano wyżej - trudno dokonać pełnego procesu wtajemniczenia chrześcijańskiego, polegającego głównie na wprowadzeniu w życie sakramentalne, w oderwaniu od miejsca, gdzie te sakramenty się sprawuje, to jest w parafii. Lekcje religii w szkole mogą pomóc, mogą stanowić coś w rodzaju przygotowania dalszego, ale nie są w stanie temu zadaniu w pełni sprostać. W szkole możemy przekazać pewien zasób wiedzy na temat sakramentów, ale wprowadzenie w życie sakramentalne musi się dokonać tam, gdzie te sakramenty są sprawowane, to jest w parafii. Jest to oczywiste.
- Domaga się tego sama natura sakramentu bierzmowania. Jeśli według Konstytucji dogmatycznej o Kościele przez sakrament bierzmowania [wierni] jeszcze ściślej wiążą się z Kościołem (KK 11), to przygotowanie do tego sakramentu należy przeprowadzać tam, gdzie ten Kościół jest obecny. A tę tajemnicę Kościoła możemy przez wiarę, żeby jeszcze raz przypomnieć słowa Jana Pawła II z Christifideles laici, odkryć i poznać w parafii. Parafia jest rzeczywistością teologiczną, właściwym locus theologicus dla przygotowania do bierzmowania. Nie można wiązać się z Kościołem, jeśli nie można go bezpośrednio doświadczyć. Owszem klasę szkolną, być może w niektórych przypadkach i to raczej w znaczeniu bardzo szerokim, można by traktować jako pewnego rodzaju wspólnotę kościelną, ale nigdy nie będzie ona Kościołem w teologicznym znaczeniu tego słowa. Stąd płynie następna racja:
- Parafialne duszpasterstwo katechetyczne związane z przygotowaniem do sakramentu bierzmowania może i ma szanse ożywić relacje między młodzieżą a parafią. Napawa głęboką troską wszystkich duszpasterzy fakt, że obecna w 80 do 90 % młodzież na katechezie, tylko w około 30 % uczestniczy w niedzielnej Mszy św. Nie zawsze uświadamiamy sobie, że między praktykami religijnymi a przynależnością do Kościoła istnieje ścisła współzależność. Według H. Carriera kryzys praktyk religijnych wiąże się zawsze z kryzysem przynależności do Kościoła. To, co najbardziej łączy wiernych ze społecznością kościelną, to są właśnie praktyki religijne. Stąd przygotowanie do sakramentu bierzmowania, dokonujące się w parafii, w którym bardzo ważną rolę odgrywają celebracje liturgiczne, stanowi wielką szansę na ożywienie praktyk religijnych i pogłębienie więzi ze wspólnotą kościelną.
- Dobrze prowadzone przygotowanie do bierzmowania wzmacnia katechezę szkolną. Ks. T. Panuś, powołując się na głosy nauczycieli i katechetów uczących w szkołach ponadgimnazjalnych Krakowa odnośnie do uczniów, którzy przeszli takie solidne, 3-letnie przygotowanie do sakramentu bierzmowania, zauważa, że ta młodzież jest nieco inna, lepsza, rozpoznawalna, pozytywnie rzucająca się w oczy i konkluduje, że dobrze przeprowadzone przygotowanie winno uczynić z kandydatów do bierzmowania współpracowników katechety, czujących swą współodpowiedzialność za katechizację w szkolnej rzeczywistości
Można by z pewnością wymienić wiele innych jeszcze racji, lub te przeze podane bardziej rozwinąć.
2) Założenia
Pragnę w tym miejscu zasygnalizować kilka istotnych założeń, na których winno wspierać się duszpasterskie przygotowanie do bierzmowania w parafii, zakładając oczywiście także i te, które wymienia polskie Dyrektorium (zob. PDK 107).
- Według dokumentów katechetycznych Kościoła i z racji duszpasterskich przygotowanie do sakramentu bierzmowania należy całkowicie związać z parafią zamieszkania kandydata, a nie szkoły.
- Zgodnie z tym, co na temat przygotowania mówi KKK, przygotowanie do bierzmowania winno szczególny nacisk położyć na budzenie poczucia przynależności do Kościoła, zarówno powszechnego, jak i wspólnoty parafialnej. Jest to zagadnienie bardzo obszerne, domagające się odrębnego i bardziej wnikliwego opracowania.
- Przygotowanie do sakramentu bierzmowania winno być zsynchronizowane z jednej strony ze szkolną nauką religii, z drugiej z innymi formami duszpasterstwa w parafii. Należy w tym miejscu jeszcze raz podkreślić ważny postulat, aby spotkania parafialne bierzmowanych nie były dublowaniem lekcji religii w szkole. Przeważać powinien modlitewno-celebracyjny charakter tych spotkań. Warto zadbać, aby młodzież włączyć w pełnienie posług liturgicznych, w działalność charytatywną itp.
- Przygotowanie do sakramentu bierzmowania obejmuje trzy etapy: przygotowanie dalsze, które obejmuje całość katechizacji tak w szkole podstawowej, jak i w gimnazjum; przygotowanie bliższe, które obejmuje trzy lata gimnazjum; i przygotowanie bezpośrednie, które przypada na klasę trzecią gimnazjum. Zarys programu tego przygotowania podaje ogólnopolski Program nauczania religii, zatwierdzony w 2001 roku przez Komisję Wychowania Katolickiego (zwalniam się z obowiązku z jego prezentacji).
Pozostałe kwestie związane z przygotowaniem do sakramentu bierzmowania w ramach duszpasterstwa katechetycznego w parafii mają już charakter bardziej praktyczny, dotyczą jego organizacji, stosowanych metod, używanych pomocy i środków itp. Pomijam te kwestie, ponieważ wchodzą one w zakres następnych punktów programu obecnego sympozjum.
Duszpasterstwo katechetyczne przygotowujące do sakramentu małżeństwa
Ponieważ zagadnienie to jest już w gruncie rzeczy opracowane i przedstawione w zredagowanym przez Komisję Wychowania Katolickiego i Radę do Spraw Rodziny Konferencji Episkopatu Polski Programie katechezy parafialnej młodzieży szkół ponadgimnazjalnych, chciałbym w swoich rozważaniach na ten temat skoncentrować się na szeroko pojętej katechezie młodzieży, tak jak ją widzą dokumenty katechetyczne Kościoła. Będzie to raczej ukazanie tła dla duszpasterstwa katechetycznego przygotowującego młodzież do sakramentu małżeństwa niż przedstawienie racji i założeń, tudzież samego programu takiego duszpasterstwa.
Dokumenty katechetyczne Kościoła, zwłaszcza dwa spośród przeze mnie cytowanych, tj. Adhortacja Catechesi tradendae i Dyrektorium ogólne katechizacji, domagają się nowego kształtu katechezy młodzieży. Jan Paweł II, przedstawiając charakterystykę dorastającej młodzieży, zwłaszcza problemy wieku dorastania, stwierdza w formie konkluzji: Katecheza musi brać pod uwagę te tak często ulegające zmianom warunki tego trudnego okresu życia (CT 38). Dyrektorium ogólne mówi, że powinno się nie tylko katechezę młodzieży wnikliwie przeanalizować i pogłębić (DOK 184), lecz przede wszystkim powinno się zaproponować katechezę dla młodzieży w nowym kształcie, otwartą na wrażliwość i problemy jej wieku (DOK 185).
Analizując wypowiedzi cytowanych wyżej dokumentów katechetycznych Kościoła, katecheza młodzieży, które chce być katecheza otwartą, winna posiadać następujące właściwości:
1) Katecheza młodzieży winna w większym stopniu uwzględniać problemy związane z dorastaniem.
Zarówno adhortacja CT, jak i Dyrektorium ogólne starają się przede wszystkim uwrażliwić na problemy związane z wiekiem dorastania. Jan Paweł II pisze: Jest to okres, w którym każdy odkrywa siebie i swój własny świat wewnętrzny, w którym snuje wielkie plany. Budzi się wtedy uczucie miłości i naturalny popęd seksualny, rozpala się pragnienie nawiązywania kontaktów społecznych i szczególnie głęboka radość związana z obiecującym odkrywaniem życia. Często jest to także wiek głęboko nurtujących pytań, niepokojących poszukiwań prowadzących do frustracji. Wiek pewnego rodzaju nieufności wobec innych, niebezpiecznego zamknięcia się w sobie, pierwszych nieraz klęsk i goryczy (CT 38).
Dyrektorium ogólne mówi, że nie dość mocno i nie zawsze wystarczająco uwzględnia się w katechezie trudności, potrzeby oraz możliwości ludzkie i duchowe tego okresu (por. DOK 181). Jest to również okres, w którym z jednej strony, poprzez przyjęcie sakramentu bierzmowania, kończy się proces wtajemniczenia sakramentalnego, z drugiej zaś strony - dokonuje się stopniowe dystansowanie się i oddalanie od praktykowania wiary. Żeby temu zapobiec, należy tę młodzież otoczyć szczególną troską i opieką duszpasterską oraz w większym jeszcze stopniu wykorzystać bogactwo formacyjne ofiarowane przez sam proces wtajemniczenia (DOK 181).
2) Katecheza młodzieży winna odbywać się w ramach szeroko rozumianego duszpasterstwa katechetycznego i przybierać rozmaite formy.
Powyższe postulaty i wskazania odnośnie do katechezy młodzieży można i należy realizować tak w katechezie szkolnej, jak i parafialnej. Ale Dyrektorium nie bez słuszności zauważa, że korzystna jest ta katecheza, która będzie się odbywać w ramach szerszego duszpasterstwa dorastających i młodzieży, uwzględniającego całość problemów dotyczących ich życia (DOK 184). Parafrazując tę wypowiedź, można powiedzieć, że tylko w ramach spójnego i zarazem zróżnicowanego duszpasterstwa katechetycznego młodzieży możliwe będzie uwzględnienie tego szerokiego zakresu problemów, którym musi stawić dziś czoła dorastająca młodzież. Nie da się ich urzeczywistnić za pomocą jednej tylko formy katechezy młodzieży, np. katechezy szkolnej. To duszpasterstwo katechetyczne młodzieży musi z konieczności przyjąć różnorakie formy. I dokument wymienia kilka z nich. Wśród różnych form katechezy młodzieżowej, stosownie do sytuacji, należy przewidzieć katechumenat młodzieżowy odpowiedni do wieku szkolnego, katechezę wtajemniczenia chrześcijańskiego, katechezę na określone tematy, inne spotkania okazjonalne i nieformalne…(DOK 185).
3) Katechetyczne duszpasterstwo młodzieży winno posiadać wymiar bardziej ewangelizacyjny i humanizacyjny.
Dyrektorium ogólne zdaje sobie jednak sprawę z sytuacji i z poziomu życia religijnego współczesnej młodzieży. Są młodzi, którzy nie są nawet ochrzczeni, są inni, którzy nie przeszli do końca procesu wtajemniczenia chrześcijańskiego lub przeżywają, niekiedy nawet poważny, kryzys wiary, są też i tacy, którzy są skłonni dokonać wyboru wiary lub już go dokonali i proszą o pomoc (DOK 184). Tę różnorodność sytuacji religijnej młodych winno mieć na uwadze duszpasterstwo katechetyczne młodzieży i dlatego należy nadać mu określony wymiar czy charakter. Dokument zauważa, że bardziej odpowiedni jest wymiar misyjny i humanizacyjny niż katechumenalny. Czytamy: Współczesna ewangelizacja młodych w różnych sytuacjach powinna uwzględniać raczej wymiar misyjny niż ściśle katechumenalny. Rzeczywiście, sytuacja często wymaga, aby apostolat wśród młodych był młodzieżową animacją o charakterze humanizacyjnym i misyjnym, jakby pierwszym koniecznym krokiem, by doprowadzić do dojrzałości dyspozycje najbardziej sprzyjające momentowi ściśle katechetycznemu (DOK 185). Czyli, duszpasterstwo katechetyczne młodzieży winno mieć charakter bardziej humanizacyjny, ewangelizacyjny, misyjny, prekatechumenalny niż ściśle katechetyczny czy katechumenalny (katechumenat zakłada zawsze dokonanie już wcześniejszego wyboru wiary). I żeby było skuteczne musi znaleźć oparcie w środowisku wiary, które szkoła (klasa szkolna) nie zawsze może zagwarantować.
W ramach tak szeroko rozumianego duszpasterstwa katechetycznego należy rozpatrywać przygotowanie młodzieży do sakramentu małżeństwa.
Referat wygłoszony na ogólnopolskim spotkaniu dyrektorów Wydziałów Katechetycznych, Grzybowo 16-18.06.2005.
Zob. R. Murawski, Historia katechezy, w: Historia katechezy i katechetyka fundamentalna, red. J. Stala, Tarnów 2003, 17-106.
Zob. R Murawski, Działania katechetyczne w parafii w świetle Dyrektorium Ogólnego i Polskiego, w: Przesłanie dokumentów katechetycznych Kościoła w Polsce, red. S. Dziekoński, Warszawa 2003, 55-70.
J. Morawa, Katecheza parafialna zaczynem każdej innej formy katechezy (maszynopis artykułu) 2.
Tamże.
K. Misiaszek, Wspólnota chrześcijańska (parafia) jako podmiot katechezy, w: Katecheza w parafii. Poszukiwanie tożsamości, red. K. Kantowski, Warszawa 2004, 22.
Zob. J. Morawa, art. cyt., 1.
Zob. J. Morawa, art. cyt., 3.
Zob. K. Nycz, Wstęp, w: Dyrektorium katechetyczne Kościoła katolickiego w Polsce, 10.
Zob. E. Młyńska, Ewangelizacyjny wymiar katechezy parafialnej, w: Katecheza ewangelizacyjna w rodzinie, parafii, szkole, red. S. Dziekoński, Warszawa 2002, 128.
Por. K. Nycz, Szkoła miejscem katechezy, w: Przesłanie dokumentów katechetycznych Kościoła w Polsce, dz. cyt., 13-22.
Zob. P. Tomasik, Katechetyka fundamentalna, 300-301.
Zob. R. Murawski, Działania katechetyczne w parafii…, art. cyt., 66.
W znacznej mierze opieram się na opracowaniach ks. T. Panusia, opublikowanych w 2004 roku, które według mnie najpełniej i najgłębiej ukazują to zagadnienie, tak od strony teoretycznej, jak i praktycznej. Zob. Inicjacja do sakramentu bierzmowania - gimnazjum, w: Katecheza w parafii. Poszukiwanie tożsamości, red. K. Kantowski, Warszawa 2004, 57-74 [Referat wygłoszony na sympozjum Sekcji Wykładowców Katechetyki w 2003 w Częstochowie]. Nowe możliwości intensyfikacji posługi katechetycznej w Polsce, Katecheta 48 (2004), 4-16.
Zob. H. Carrier , Psico-sociologia dell'appartenenza religiosa, Torino 1966, 197.
T. Panuś, Inicjacja do sakramentu bierzmowania - gimnazjum, art. cyt., 60.
Por. R. Murawski, O nowy kształt katechezy młodzieży. Katecheza młodzieży według „Dyrektorium ogólnego o katechizacji”, w: Rodzina - Szkoła - Kościół. Korelacja i dialog, red. P. Tomasik, 18-25.