Podstawy prawoznawstwa

Literatura:

1. Józef Nowacki, Zygmunt Tobor. Wstęp do prawoznawstwa. Katowice 1998

2. Andrzej Lerelbach. Wstęp do nauk o prawie. Poznań 1992

3. T. Stawecki. P. Winczorek. Wstęp do prawa. Warszwa 1998. wyd. BK

1. Grzybowski. System prawa cywilnego (część ogólna). Wrocław- Warszawa- Kraków -Gdańsk

2. S. Erlih. Wstęp do nauki o państwie i prawie . warszawa 1991

3. Karol Opałek, Janusz Wróblewski. Zagadnienia teorii prawa. Warszawa 1969

I PAŃSTWO I PRAWO - WIADOMOŚCI OGÓLNE

1. Prawoznawstwo naukowe.

• Wykładnia i stosowanie prawa

• Funkcjonowanie prawa w społeczeństwie

• Poza systemowa ocena prawa i państwa

• Zagadnienia władzy politycznej oraz typy państwa i prawa

• Zagadnienia formy państwa

• Funkcjonowanie państwa

• Zagadnienia filozoficzne i metetologiczne prawoznawstwa

Wyżej wymienione grupy mogą być omawiane w różnych płaszczyznach.

• Nauki dogmatyczne

• Nauki historyczno-prawne ( historia państw i prawa)

• Nauki teoretyczno-prawne ( teoria prawa, teoria państwa i prawa, filozofia prawna)

Dogmatyka prawa stanowi trzon dyscyplin prawniczych na gruncie systemu prawa ustawowego. Jest to nauka o prawie obowiązującym i służy przede wszystkim potrzebą praktyki prawniczej rozumianej jako stosowanie prawa przez organy państwowe, oraz częściowo jako tworzenie prawa.

1. określenie państwa, istota współczesnego państwa.

Obecnie państwo traktujemy jako pewna zbiorowość ludzką, grupę społeczną czy organizację. Z punktu widzenia prawoznawstwa konieczne jest scharakteryzowanie tych cech państwa które są istotne dla zrozumienia związków między państwem, a prawem.

W 1900 G. Jelinnek zdefiniował klasyczne pojęcie państwa- praństwo to przymusowa organizacja społeczna w której najistotniejsze elementy ( tj. ludność, terytorium, władza suwerenna) określane są przez państwo.

We współczesnych rozważaniach prawnych państwo rozważane jest jako grupa społeczna wobec potrzeb i zamierzeń członków społeczeństwa. Organizacja oparta na stosunku władztwa nad jednostkami przymusowo do niej przynależnym. W stosunku sformalizowanym przez państwo grupa terytorialna i względnie suwerenna w której zasadniczą rolę odgrywa system jej organów.

Władza suwerenna- polega na niezależności organizacji państwowych. Władze suwerenną

można rozpatrywać w dwóch aspektach:

1. zewnętrznym - organizacja państwa nie podlega władzy innych państw

2. wewnętrznym - władza państwa jest władzą najwyższą i sama decyduje o sposobie i zakresie swojego działania. Jest władzą zwierzchnią wobec obywateli, za jej zgodą i na warunkach.

W przeciwieństwie do innych organizacji politycznych państwo ma charakter przymusowy w podwójnym znaczeniu:

1. prawo dysponuje w sposób wyłączny zarówno środkami przymusu jak i wyspecjalizowanymi organizacjami posługującymi się tymi środkami.

2. tylko organy państwa są prawnie kompetentne do stosowania przymusu fizycznego. Organizacja państwa zapewnia sobie wyłączność dysponowania przemocą fizyczną w stosunku do podmiotów wchodzących w zakres jej oddziaływania.

Państwo stosuje przymus fizyczny w dwóch przypadkach:

• wobec osób które naruszyły prawo

• wobec osób co do których zachodzą okoliczności uzasadniające legalne stosowanie przymusu mimo iż nie ma ostatecznej pewności iż naruszyły prawo.

Cechą istotna współczesnego państwa jest normatywna rama władztwa państwowego, elementy organizacji państwowej, a w szczególności sposoby jej działania są określone przez prawo.

1. państwo działające poprzez kompetentne organy tworzy prawo.

2. stosując i tworząc prawo państwo realizuje swoje funkcje polityczne wobec wszystkich podmiotów podległych jego władzy.

3. prawo wyznacza cele działania państwa: kompetencje, strukturę, typy działania państwa oraz procedury postępowań decyzyjnych.

4. prawo określa status obywateli ich uprawnienia i obowiązki. Prawo określa również więzi miedzy obywatelkami a jednostkami organizacyjnymi.

Państwo jest rodzajem grupy społecznej ( organizacji ) natomiast prawo jest rodzajem norm społecznych. Państwo jako organizacja społeczna jest określona prawem sformalizowanym. Normy prawne są podstawowym narzędziem regulacji państwa, stosunków w obrębie państwa oraz stosunków między innymi państwami. Współczesne państwa to państwa prawa.

Trzy typy postaw gotowości do wypełnienia władzy państwowej według Maxa Webera:

1. charyzmatyczny

2. tradycjonalistyczny

3. racjonalistyczny

Ustrój państwa

Ustrój państwa, czyli urządzenie państwa, charakteryzują następujące elementy:

1) wskazanie suwerena i form realizacji jego władzy,

2) określenie organów państwa i ich kompetencji,

3) relacje między organami państwa

Formy realizacji władzy. Demokracja

Suweren to podmiot, któremu przysługuje władza pierwotna, najwyższa, nieograniczona i niezależna. Podmiotami suwerennej władzy uznawanymi w trakcie rozwoju państwowości byli: monarcha, lud, klasa społeczna, naród. Uzasadnienia przekazania władzy w ręce określonego podmiotu były bardzo różne w rozwoju myśli polityczno-ustrojowej. I tak teorie patrymonialne, uznające monarchę za podmiot suwerenny, źródła jego władzy upatrywały w Bogu. Uważano, że monarcha (król, cesarz), ze względu na boskie pochodzenie, sprawuje władzę z łaski bożej płynącą. Te teorie są historycznie najwcześniejsze, choć służyły jeszcze uzasadnieniu władzy w monarchii absolutnej. Współczesne teorie wskazują na zbiorowe podmioty władcy. Pierwsza teoria uzasadniająca suwerenność ludu (Rousseau) opierała się na założeniu, że tylko lud jest źródłem władzy jako podmiot zdolny do zawarcia umowy społecznej. Inne teorie uznawały za podmiot władzy państwowej naród, państwo-suwerena, państwo utożsamiane z władzą prawa, klasę społeczną. Były wśród nich między innymi teorie suwe­renności narodu, suwerenności państwa i prawa, teoria marksistowska.

Zmiana podmiotu suwerenności z monarchy na naród, jaka dokonała się dzięki rewolucji francuskiej, nie oznaczała jeszcze realnego objęcia przez niego władzy. Naród, ów podmiot suwerenny, znajdował się poza aparatem władzy państwowej. Zasada suwerenności narodu była wówczas dyrektywą określającą cele władzy, która miała podejmować decyzje w interesie suwerena. Dopiero na przełomie XIX i XX wieku ów zbiorowy suweren otrzymał możliwości bezpośredniego wykonywania aktów władzy. Pozostając nadal poza aparatem władzy, mógł podejmować bezpośrednie decyzje (np. w referendum) oraz wybierać reprezentantów do sprawowania władzy. Z czasem wykształciły się inne jeszcze formy realizacji zwierzchnictwa przez zbiorowe podmioty władzy (lud, naród) i metody podejmowania decyzji państwowych. Wiążą się one z pojęciem i rozwojem demokracji.

Demokracja (grec. demos - lud, kratos - władza) oznacza władzę ludu w tym znaczeniu, że „wszystkie organy państwa wywodzą się z woli ludu, nie tylko w tym sensie, że lud je powołał, ale dlatego, że lud może je odwołać i nadto że lud określił zakres ich władzy". Władza suwerenna należy zatem do podmiotu zbiorowego, a istotą demokracji jest równe uczestnictwo wszystkich członków tego podmiotu w podejmowaniu wspólnych decyzji. Udział podmiotu zbiorowego (suwerena) w podejmowaniu decyzji i wypełnianiu funkcji publicznych może być bezpośredni albo też pośredni. Stąd wyróżnia się demokrację bezpośrednią i pośrednią.

Demokracja bezpośrednia ma miejsce wówczas, gdy wszyscy członkowie zbiorowości państwowej (obywatele) mają prawo brać udział w sprawowaniu władzy państwowej czy przez podejmowanie decyzji, czy też ich wykonywanie. Taką formą demokracji było zbierające się w Atenach w V i VI w. p.n.e. zgromadzenie ludowe. Współcześnie praktykowane formy demokracji bezpośredniej to referenda, plebiscyty, konsultacje. Najbardziej rozpowszechnioną formą jest referendum, które polega na głosowaniu osób uprawnionych na temat ważnych spraw życia państwowego lub określonego terytorium.

Demokracja pośrednia (przedstawicielska) polega na tym, że suweren (podmiot zbiorowy) sprawuje władzę zwierzchnią poprzez swoich reprezentantów. Demokratyczny sposób podejmowania decyzji w demokracji przedstawicielskiej to periodyczne wybory do władz państwa, oparte na zasadzie powszechnego prawa wyborczego i konkurencji partii politycznych. Wybory są sposobem powoływania reprezentantów przez zbiorowy podmiot suwerenny. U podstaw stosunku między reprezentantami a jego wyborcami leży mandat przedstawicielski, czyli „pełnomocnictwo udzielone przez wyborców przedsta­wicielowi do reprezentowania ich w sprawach władzy państwowej". Przedstawicielom przyznaje się określone uprawnienia, jak np. prawo do zabierania głosu i głosowania podczas obrad organu przedstawicielskiego, prawo do stawiania wniosków, interpretacji, prawo do zrzeszania się w kluby itp.

Współcześnie kraje Europy Zachodniej oraz Stany Zjednoczone to państwa demokracji konstytucyjnej . Jest to demokracja, w której rządzi większość, ale władza większości jest ograniczona postanowieniami konstytucji. „Demokracja dotyczy formy władzy, a konstytucja jej treści". Konstytucja mówi, czego władza większości nie może uczynić, jakich praw żadna władza nie może naruszyć. Pewne decyzje w demokracji konstytucyjnej są wyjęte z procesu politycznego. Uchwalając i przyjmując konstytucję, zarówno społeczeństwo, jak i władza dokonuje samoograniczenia. Decyzje podejmowane przez parlamenty, rządy, prezydentów nie mogą naruszać reguł ustalonych przez konstytucje. Konstytucja kreuje pewne wartości, będące ponad decyzjami demokratycznie wybranych reprezentantów i także ponad wolą większości. Te wartości są sformułowane w postaci zasad konstytucyjnych.

Organy państwowe i ich rodzaje

Organ państwowy to osoba lub zespół osób, które dokonuj ą czynności i dziłań w imieniu państwa. Oznacza to, że ich decyzje i czynności zarachowane są państwu, wyrażają wolę państwa. Działając w imieniu państwa i realizując zadania państwa, organy mogą korzystać ze środków władczych i stosować przymus. Powołanie i działalność organów państwa są określone przez prawo.

Zespoły osób wykonujących czynności pomocnicze w stosunku do organów państwa nazywa się urzędami państwowymi. Na przykład Minister Finansów jest organem, natomiast Ministerstwo Finansów i zatrudnieni tam urzędnicy, wykonujący czynności pomocnicze dla ministra, stanowią urząd. Organy państwa i obsługujące je urzędy tworzą aparat państwowy, który kształtuje się jako wy­odrębniona struktura organizacyjna w obrębie grupy państwowej. Aparat państwowy obejmuje np. policję, a także środki o charakterze materialno-technicz-nym, które służą do realizacji zadań państwa. Organy państwa rozporządzaj ą ty -mi środkami na podległym im obszarze i nikomu, bez ich zgody, nie wolno posługiwać się przymusem.

Ze względu na sposób powoływania wyodrębnia się organy wybieralne i organy obsadzane w drodze nominacji. Obecnie przeważaj ą organy nominowane. Z uwagi na miejsce organu w strukturze organizacyjnej państwa można wyróżnić organy naczelne, centralne, podległe rządowi, ministrowi itd. Ze względu na terytorialny zasięg działania wyodrębnia się organy centralne mające zasięg ogólnokrajowy i terytorialne o ograniczonym terytorialnie zakresie działania .

Z uwagi na liczbę piastunów występują organy jednoosobowe, w których jako organ działa jedna osoba (prezydent, minister), oraz organy kolegialne (wieloosobowe - parlament, rada ministrów).

Spełniane przez organy funkcje państwa determinują ich podział na prawodawcze, wykonawcze, sądownicze (i kontrolne).

Organy prawodawcze (władza prawodawcza - legislatywa) są upoważnione do tworzenia prawa. Organem prawodawczym we współczesnych państwach jest demokratycznie powołany parlament. Parlament może upoważnić inne organy władzy (rząd, prezydenta, wojewodę) do tworzenia prawa, lecz najwyższe akty prawne, jakimi są ustawy, może stanowić tylko parlament (stąd też nazwa - władza ustawodawcza).

Parlament to organ kolegialny wybrany przez suwerena (lud, naród) w wyborach. W ogromnej większości krajów parlament to organ kadencyjny. Wewnętrzna organizacja parlamentu, jak i jego funkcje bywają dość rozmaicie ujmowane w konstytucjach różnych państw, jednakże można wyodrębnić pewne powtarzające się zasady dotyczące struktury i działania parlamentu.

Parlament ma strukturę dwuizbową, gdy jedna izba nie jest w stanie reprezentować wszystkich interesów społeczeństwa (np. w federacjach) lub tylko dlatego, ażeby jedna z nich stanowiła rodzaj „filtru", pogłębionej refleksji nad prawem stanowionym przez drugą izbę. We współczesnych parlamentach jedna z izb ma większe kompetencje w stanowieniu prawa, druga zaś spełnia funkcje korygujące. Izby parlamentu różnią się zazwyczaj sposobem powoływania członków, liczbą przedstawicieli oraz tym, kogo reprezentują. Wiele państw demokratycznych ma parlament jednoizbowy.

Uzyskane upoważnienie do sprawowania funkcji przedstawiciela w parlamencie nazywa się mandatem poselskim lub senatorskim. Sprawowanie mandatu wiąże się z posiadanym immunitetem parlamentarnym. Immunitety oznaczają ograniczenie bądź wyłączenie pewnych osób od odpowiedzialności sądowej albo innej (np. karno-skarbowej). Członek parlamentu nie może być pociągnięty bez zgody parlamentu (lub izby) do odpowiedzialności karnej ani aresztowany bez takiej zgody. W niektórych przypadkach immunitet obejmuje także odpowiedzialność cywilną. Immunitety mają stwarzać warunki właściwego sprawowania mandatu.

Zasady organizacji parlamentu i jego funkcjonowania zawarte są w konstytucji, szczegółowo zaś w regulaminie parlamentarnym. Tam również określa się liczbę i rodzaj komisji parlamentarnych, procedurę stanowienia prawa, kompetencje przewodniczących izb i parlamentu itd.

Współcześnie można wyróżnić dwie podstawowe funkcje parlamentu: prawodawczą i kontrolną. Podstawową funkcją parlamentu jest stanowienie prawa, w postaci przepisów powszechnie obowiązujących, w każdej sprawie, w formie ustawy. Należy zaznaczyć, że parlament może stanowić także inne akty prawne. Postępowanie ustawodawcze ma zazwyczaj kilka stadiów, w których mogą brać pewien udział także i inne organy władzy oraz obywatele. Stanowi to wyraz demokratycznego sposobu uchwalania ustaw. Drugą funkcję - kontrolną pełni parlament przede wszystkim wobec władzy wykonawczej. Jako organ reprezentacji narodu, parlament staje się przeciwwagą tej władzy.

Organy wykonawcze, nazywane też administracyjnymi (władza wykonawcza - egzekutywa), są powoływane do wykonywania zadań państwowych, określonych przez władzę prawodawczą w ustawach i w formach przewidzianych przez ustawę. Wykonywanie tych zadań odbywa się przez zastosowanie specyficznych form organizacyjnych i proceduralnych, określonych prawem. Na ogół władza wykonawcza jest utożsamiana z administracją państwa. Władza wykonawcza to jednakże coś więcej niż administracja, gdyż obejmuje swoim zakresem także działalność o charakterze politycznym".

Władzę wykonawczą pełnią różne organy, jednoosobowe, ale także i kolegialne. Tradycyjnie należą tu następujące organy: rząd, prezydent lub monarcha, minister, organy terenowe, np. wojewoda i inne.

Współcześnie organy wykonawcze są bardzo rozbudowane, co wynika z tego, że państwo realizuje wiele funkcji i to w różnorodnych dziedzinach życia, takich jak np. opieka społeczna, służba zdrowia, ochrona środowiska, komunikacja, kształcenie, gospodarka itd. Podział kompetencji pomiędzy organami władzy wykonawczej może być różny, może wynikać z założeń ustrojowych, jak i tradycji politycznej państwa. Najczęściej rząd wykonuje ustawy i administruje, prezydent zaś lub monarcha pełni funkcję głowy państwa i reprezentuje je w stosunkach zewnętrznych.

W praktyce państw demokratycznych można wyodrębnić trzy typowe struktury władzy wykonawczej :

l) monokratyczna - władza wykonawcza należy do jednego organu; przykładem są Stany Zjednoczone, gdzie władza wykonawcza należy do prezydenta i nie ma żadnych podziałów wewnątrz władzy wykonawczej,

2. dualistyczna - władza wykonawcza składa się z dwóch organów - najczęściej głowy państwa i rządu,

3. departamentalna - w którym każdy departament ma określony zakres praw dotyczący pewnej dziedziny administracji. Osoba stojąca na czele partamentu samodzielnie kieruje jego pracami.

Organy sądownicze są organami, których zadaniem jest rozstrzyganie sporów prawnych na podstawie prawa. Rezultatem postępowania sądowego jest wiążące orzeczenie (wyrok, postanowienie). Niekiedy funkcję tę określa się mianem wymiaru sprawiedliwości. Oprócz tej podstawowej funkcji sądy mogą dokonywać kontroli zgodności działań organów państwa z prawem.

Funkcje rozstrzygania sporów prawnych realizują zazwyczaj sądy powszechne, które orzekają w sprawach karnych, cywilnych, gospodarczych, rodzinnych, pracy. Do realizacji funkcji kontrolnej powołane są sądy szczególne (np. sądy administracyjne, konstytucyjne). Z konstytucji musi wynikać dopu­szczalność powołania takich sądów i ich pozycja w strukturze sądownictwa.

Niezbędnym warunkiem bezstronnego realizowania kompetencji orzeczniczych (a także i kontrolnych) przez sądy jest odseparowanie sądów od innych władz i zagwarantowanie im niezależnej pozycji. W systemach realizujących za­sadę podziału władzy całkowite oddzielenie sądownictwa przeprowadza się w trzech płaszczyznach: (a) organizacyjnej, (b) funkcjonalnej i (c) personalnej, czyli statusu osób wykonujących funkcje sędziowskie Prawnym wyrazem szczególnej pozycji organów sądowych w strukturze państwa jest zasada niezależności sądów i niezawisłości sędziowskiej.

Na niezależność sądownictwa składają się wszystkie trzy elementy (organizacyjne, funkcjonalne i personalne):

1. Odrębność organizacyjna sądownictwa i sądów wyraża się w tym, żeustrój sądów, właściwość i postępowanie sądów określają ustawy, czyli
   akty prawne najwyższej rangi. Struktury organizacyjne sądownictwa winny być odizolowane od innych organów i instytucji państwowych.

2. Odrębność funkcjonalna polega na oddzieleniu przedmiotu działalności
   sądów od sfer działalności innych organów (władzy prawodawczej i wykonawczej). Łączy się z tym zakaz kontroli innych władz nad orzecznictwem sądów. Żadna inna władza nie może zmieniać ani uchylać orzeczeń wydanych przez sądy. Wyjątkami od tej reguły są prawo łaski przysługujące zazwyczaj głowie państwa oraz amnestia będąca najczęściej w gestii parlamentu. Wzruszenie orzeczeń sądowych jest możliwe na drodze sądowej w ramach kontroli instancyjnej lub nadzwyczajnej, realizowanej zgodnie z prawem przez same sądy.

Osobista niezawisłość stanowi trzeci warunek niezawisłego funkcjonowania sądów jako organów państwa. Niezawisłość sędziów jest ich osobistą niezawisłością niezależnie od statusu prawnego i społecznego samego sędziego. Przez niezawisłość sędziego rozumie się niedopuszczanie do jakiejkolwiek ingerencji z zewnątrz lub wywierania nacisku na sędziego w rozstrzyganych przez niego sprawach. Zakaz ten dotyczy wszystkich osób i organów władzy, nawet tych najwyższych. Niezawisłość sędziowska oznacza, że przeprowadzenie postępowania sądowego i wydawanie orzeczeń odbywa się na podstawie prawa, zgodnie z wewnętrznym przekonaniem sędziego, niezależnie od subiektywnych jego ocen.

Organy kontrolne władzy badają i oceniają działania innych organów, z określonego punktu widzenia, np. zgodności z prawem, przestrzegania prawa.. W państwie realizującym podział władzy procesy kontroli stanowią bardzo istot­ny element służący zagwarantowaniu równowagi władzy. W tym kontekście kontrola odnosi się przede wszystkim do działania administracji (władzy wykonawczej), choć także i organy prawodawcze podlegają kontroli Funkcje kontrolne mogą spełniać organy specjalnie do tego celu powołane (np. Najwyższa Izba Kontroli działająca w Polsce). Organami kontroli w szerokim sensie są sądy, celowo powoływane trybunały i rzecznik praw Obywatelskich.

Zasady budowy systemów organów państwowych

Organy państwowe tworzą system, będący celowo zorganizowaną jednością elementów sprawujących władzę. Podstawą konstrukcji systemu organów państwowych są różne koncepcje, z których dwie wywarły przemożny wpływ na kształt rozwiązań współczesnych państw. Są to zasady: podziału w wykonywaniu władzy państwowej i jedności władzy.

Podział władzy oznacza rozdzielenie kompetencji i odpowiedzialności oraz podmiotowe rozgraniczenie władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Istotą zasady podziału władzy jest wykluczenie supremacji któregokolwiek organu władzy oraz wzajemne wspieranie, równoważenie, a jednocześnie powściąganie (hamowanie).

Najogólniejszy sens zasady podziału władzy sformułował w sposób najbardziej jasny Monteskiusz (Charles Louis Montesąuieu) w wieku XVIII w dziele O duchu praw. Monteskiusz, który w swej teorii wychodził od problemu zabezpieczenia wolności jednostki, chciał stworzyć taki ustrój państwa, w którym jednostka byłaby wolna od ingerencji państwa, od arbitralności władzy państwowej. Wolność jednostki jest możliwa, gdy władza państwowa nie jest skupiona w jednym podmiocie (czy to osoba, czy grupa osób), lecz podzielona. Monteskiusz wyróżnił trzy rodzaje władzy państwowej, odpowiadające trzem podstawowym funkcjom państwa: prawodawczą, wykonawczą, sądowniczą. Władzę prawodawczą należy powierzyć przedstawicielom wybieranym przez lud, którzy i mają stanowić prawa i badać, czy są dobrze wykonywane. Władzę wykonawczą należy przekazać monarsze, ministrom. Do nich należy realizowanie tych praw (rządzenie). Władzę sądowniczą postulował powierzyć niezawisłym sądom. Podział władzy oznaczał zatem rozdzielenie kompetencji i odpowiedzialności, rozgraniczenie podmiotowe władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Podział władzy oznaczał też wykluczenie supremacji jednego z organów z równoległym funkcjonowaniem różnych organów, które mają się wspierać, równoważyć i hamować. Monteskiusz przewidywał też różne skomplikowane mechanizmy wzajemnego hamowania się władz, ażeby żadna nie mogła wznieść się ponad inną. Na przykład ustawy miał według niego stanowić dwuizbowy parlament, ale król miał prawo weta wobec jego uchwał, on też decydował

0 zwołaniu parlamentu, ale z kolei musiał go zwoływać, bo tylko parlamentmógł uchwalać podatki niezbędne do funkcjonowania państwa.

Początkowo koncepcję trójpodziału władzy przyjmowano w dużym stopniu dosłownie, uznając, że każda z nich ma odpowiednią część władzy państwowej, którą wykonuje w całości i wyłącznie. W praktyce współczesnych państw zrezygnowano z tak radykalnego i klarownego podziału władzy, przyjmując rozwiązania, które powodują hamowanie i kontrolę wzajemną władz oraz ich współzależność. Tak więc władza wykonawcza powoływana jest przez ustawodawczą

1 przez nią jest kontrolowana. Władza wykonawcza i sądownicza związana jest ustawami tworzonymi przez władzę prawodawczą. Ale także władza wykonawcza bierze udział w tworzeniu prawa, stanowiąc akty wykonawcze do ustaw.

Schemat trójpodziału władzy jest we współczesnym państwie niewystarczający. Mnogość funkcji państwa sprawia, że poszczególne władze muszą się wza­jemnie uzupełniać, wspierać, a nawet przenikać. Powstaje wiele organów służą­cych kontroli poszczególnych władz, a i władzy sądowniczej przypisuje się większą rolę niż rozstrzyganie sporów prawnych i sytuacji prawnej obywateli.

Zasada jednolitości w budowie organów państwowych wywodzi się z rewolucji, w czasie których dąży się do pełnej supremacji władzy, do skupienia jej w jednym organie. Zasada ta prowadzi do hierarchicznego uporządkowania organów państwa i podporządkowania jednemu organowi - naczelnemu.

W krajach tzw. realnego socjalizmu odrzucono podział władz, przyjmując zasadę monolitości i jedności w wykonywaniu władzy. Realizowano w ten sposób najważniejszą w istocie zasadę socjalistycznego systemu politycznego - zasadę kierowniczej roli partii marksistowsko-leninowskiej. Zabezpieczeniem wykonywania tej władzy była zasada centralizmu demokratycznego.

Samorząd

Samorząd został pomyślany jako instytucja publiczna, ale nie państwowa, która realizuje zadania publiczne i ma prawo posługiwać się środkami władczymi. Obecność samorządu ma wpływ na organizację i kompetencje organów państwa. Samorząd można zatem traktować jako element ustroju państwowego, tym ^: bardziej, że istotą jego działania jest wykonywanie władzy publicznej w ramach obowiązującego prawa (podmiot prawnoustrojowy).

Samorząd jest pewną formą organizacyjną administracji publicznej, którą wykonują odrębne od państwa podmioty, mające osobowość w sferze prawa prywatnego. Jest to wyodrębniona grupa społeczna o strukturze korporacyjnej (związkowej).

Samorząd nie jest jednoznacznie określony w polskiej literaturze prawniczej oraz w obowiązującym prawie (przepisach prawnych). Tak np. w nauce prawa pojęcie samorządu występuje w dwojakim znaczeniu: szerszym (sensu largo) i węższym (sensu stricto). „W znaczeniu szerszym cechę samorządu przypisują, się różnym grupom społecznym oraz wyłonionym przez nie organom, bez względu na to, czy realizują funkcje administracji publicznej. W znaczeniu węższym przez samorząd rozumie się tylko te grupy społeczne i ich reprezentację, które zgodnie z przepisami prawa realizować mają funkcje administracji pu­blicznej w formach zdecentralizowanych, przy czym grupy te powinny należeć do podmiotów prawa publicznego, a nie prawa prywatnego". W niniejszym opracowaniu przyjmuje się węższe pojęcie samorządu jako bardziej precyzyjne.

Przeciwstawianie państwa i samorządu doprowadza niektórych do uznania, że samorząd stanowi „czwartą władzy", odrębną od władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Odrębność ta nie jest jednak pełna. Samorząd działa pod rozbudowanym nadzorem organów państwa. Środki nadzoru mogą być róż­ne i zależą od przyjętego modelu samorządu, jak i ustroju państwa. Ingerencja państwa powinna się ograniczać do nadzoru weryfikacyjnego, sprawowanego według kryterium zgodności z prawem.

Można wyodrębnić dwa rodzaje samorządów: a) terytorialne (zwane powszechnymi lub komunalnymi), b) specjalne.

Samorząd terytorialny to instytucja publiczna, ale niepaństwowa, powołana do podejmowania i realizacji zadań lokalnych, głównie w dziedzinie spraw gospodarczych i społecznych. Samorząd terytorialny ma we współczesnych państwach bardzo istotne znaczenie dla demokratyzacji życia publicznego. Przykładem samorządu terytorialnego jest gmina zrzeszająca mieszkańców danego terenu i wykonująca różne zadania, mające na celu zaspokojenie potrzeb mieszkańców gminy, jak i innych osób przebywających na terenie gminy. Są to takie działania, jak organizacja ochrony zdrowia, pomoc społeczna, oświata, budowa i utrzymanie dróg, a także rejestracja urodzeń, małżeństw, zgonów itd.

W ramach samorządów specjalnych można wymienić przykładowo samorząd zawodowy (adwokacki i lekarski), gospodarczy, wyznaniowy, studencki, pracowniczy. We wszystkich przypadkach wykonywanie administracji zostało powierzone tym samorządom, które są zazwyczaj przymusowe dla osób wykonujących określony zawód czy prowadzących określony rodzaj działalności.

Prawo pozytywne i prawo natury

Odpowiedzi na pytania „co to jest prawo" i „czym jest prawo" stanowią podstawowe, a przy tym kontrowersyjne kwestie teorii prawa i filozofii prawa. Nie sposób wskazać jakiejś jednej powszechnie przyjmowanej definicji prawa. Wieloznaczność pojęcia „prawo" jest spowodowana nie tylko metodologicznymi różnicami teorii prawa, ale i filozoficznymi oraz światopoglądowymi.

W przeważających koncepcjach teoretycznych i filozoficznych pojmuje się prawo jako pewien zbiór norm postępowania ustalających jakieś powinności zachowań lub decyzji. Są to normatywne koncepcje prawa. Wśród wielu zwolenników pojmowania prawa jako zbioru norm zasadnicze różnice dotyczą tego, kto i w jaki sposób owe normy wyznacza.

Są dwa ujęcia tego zagadnienia. Pierwsze, iż wzorce postępowania pochodzą od ludzi, a ustalone są przede wszystkim przez państwo. W drugim ujęciu uważa się, że normy postępowania istniej ą niezależnie od ludzi, od ich świadomości i woli, choć są przez nich poznawalne. W związku z tymi różnicami wyodrębniły się dwie grupy normatywnych koncepcji prawa. Są to:

1. koncepcje pozytywistyczne (stąd nazwa prawo pozytywne),

2. koncepcje prawnonaturalne (prawo natury).

W obrębie obu tych koncepcji istnieją dalsze różnice, dotyczące np. uzasadnienia istniejących norm, pochodzenia norm, a wreszcie samego ujęcia norm. Pomimo tych odrębności można wskazać ujęcia „modelowe" prawa pozytywnego i prawa natury, charakteryzując owe koncepcje w skrajnej postaci. Należy pamiętać o tym, iż wspólne jest dla nich to, że prawo jest traktowane jako system norm.

Ad 1) W koncepcjach pozytywistycznych zespół norm prawnych postępowania i ich treść „pochodzą" wyłącznie od kompetentnych organów państwa, które je tworzą lub autoryzują, „prawem jest jedynie prawo pozytywne, a normy postępowania, które się nań składają, odróżniają się od innych norm postępowania również i tym, że ich realizowanie poparte jest zagrożeniem przymusu ze strony państwa w przypadku przekroczenia tych norm".

Ad 2) Dla zwolenników teorii praw natury charakterystyczne jest dualistycze traktowanie prawa. Obok prawa pozytywnego, prawa ustanawianego przez ludzi, istnieje prawo, które obowiązuje z samej natury (imperio ratione), a nie z woli państwowego prawodawcy. Prawo natury wyznacza jakiś porządek normatywny niezależnie od prawa pozytywnego, odrębny od tego prawa. Prawo natury składa się z norm regulujących w sposób doskonały stosunki między ludźmi. Ma charakter nadrzędny wobec prawa tworzonego przez ludzi i winno stanowić dla niego wzór. Powstaje pytanie, kto jest źródłem owych wartości i norm prawa natury. Według jednych zwolenników teorii praw natury normy te są po­chodzenia boskiego, według innych wynikają z samej natury człowieka, z jego godności, z natury społeczeństwa itp. W każdym razie treść norm prawa natury podporządkowana jest jakiemuś systemowi wartości traktowanych jako absolutne, niezależnie od tego, czy są pochodzenia boskiego, czy ludzkiego.

Koncepcje prawnonaturalne powstawały w różnych epokach: w starożytności greckiej, rzymskiej, w kulturze starożytnego Wschodu, średniowieczu chrześcijańskim, w czasach współczesnych. Poszukiwanie prawa natury jako prawa, • które jest niezależne od jakiejkolwiek władzy państwowej i w jakimś sensie nadrzędne nad prawem tworzonym przez ludzi, wyraża odwieczną i niezmienną potrzebę prawa sprawiedliwego i opartego na idei słuszności. Koncepcje prawa natury przeżywają renesans podczas kryzysów prawa obowiązującego. W czasach, gdy prawo ludzkie jest oczywiście złe, a nawet i podłe, jak np. prawo faszystowskie czy prawo innych państw totalitarnych, prawo natury spełnia rolę ideału, wzorca, a jednocześnie oręża walki o prawo słuszne, dobre i sprawiedliwe. Na tym polega ważna funkcja prawa natury w stosunku do prawa pozytywnego.

We współczesnych teoriach prawa rozważa się przede wszystkim charakter prawa natury (zmienność, niezmienność, dynamikę) oraz rolę, jaką pełni wobec prawa pozytywnego. Uważa się obecnie, że prawo natury ulega zmianom i dla każdej epoki istnieje najlepsze, najwłaściwsze prawo natury. Tak pojęte prawo natury (prawo o zmiennej treści) jest zespołem wartości ogólnych, które stanowią propozycję przyszłego sprawiedliwego prawa i zarazem kryterium jego oceny. Prawo pozytywne powinno urzeczywistniać porządek ustalony przez prawo natury. Prawu temu powinni podlegać ci, którzy mają wpływ na ustanawianie prawa pozytywnego.

Współcześnie prawo ujmuje się jako zbiór norm (reguł postępowania) tworzonych czy autoryzowanych przez organy państwowe, opartych na ideałach, wzorach i wartościach będących wytworem szeroko pojętej kultury. One to winny być podstawą tworzenia prawa i jego stosowania. Prawo jest więc zabezpieczeniem pewnych wartości, które muszą tkwić także w samym prawie. Prawotwórstwo współczesne, a także i stosowanie prawa nie mogą być wolne od wartościowania mającego swoje źródło w ludzkiej kulturze. Powinny urzeczywistniać zatem normy i oceny moralne, wyrosłe i tkwiące w świadomości społecznej.

Taka generalnie kulturowa wizja prawa, będącego zarazem zjawiskiem związanym ze społeczeństwem politycznym (prawo jest wszakże przejawem działalności państwa), jest obecnie powszechnie akceptowana w polskiej teorii prawa. Natomiast w naukach prawniczych dogmatycznych i w praktyce prawa najczęściej postrzegane i analizowane jest prawo obowiązujące w jakimś miejscu i w jakimś czasie.

Istotne cechy prawa pozytywnego

Prawo to zbiór obowiązujących norm, których nieprzestrzeganie jest zazwyczaj zagrożone zastosowaniem przymusu państwowego. Normy prawne wyrażone są w postaci przepisów prawnych, należycie ustanowionych przez organy państwa, w aktach prawnych generalnych (normatywnych) i opublikowanych.

W przedstawionej definicji podkreślenia i wyjaśnienia wymagaj ą następujące kwestie:

1. normatywność prawa,

2. zagrożenie przymusem (sankcjonowanie) w razie nieprzestrzegania prawa,

3. sformalizowany charakter prawa - formułowanie w postaci przepisów zawartych w aktach prawnych generalnych (normatywnych),

4. związek prawa z państwem.

Ad 1) Przyjmujemy, że normatywność jest naczelną cechą prawa. Prawem są zatem normy (reguły, wzory, zasady, przykazania) zachowań ludzi w ich wzajemnych stosunkach (na temat istoty i charakteru norm, ich rodzajów - zob. rozdz. III, pkt 1-2). Prawo ma charakter normatywny, powinnościowy, co oznacza, że nie opisuje ono rzeczywistości, lecz wskazuje, ,jak ma być", sugeruje, „jak być powinno". Powinność tę należy rozumieć szeroko, ażeby objąć nią nakazy, zakazy, dozwolenia, uprawnienia, kompetencje.

Normy prawne są dla adresatów obowiązujące, wiążące, dyscyplinujące do określonego sposobu zachowania. Normatywności prawa nie należy jednak utożsamiać z przymusem faktycznym. Prawo ma charakter perswazyjny, co oznacza, że prawodawca określa pożądane stany zachowań, których oczekuje od adresatów norm. W życiu nierzadko bywa inaczej, niż dyktują to normy prawne.

W rzeczywistości mają miejsce przypadki niepodporządkowania się zakazom i nakazom prawnym, słowem - nie przestrzega się tych norm.

Państwo, będące prawodawcą, dąży do tego, ażeby to, co nakazane lub zakazane, było przestrzegane i zostało wyegzekwowane. Tak jest np. w wypadku kradzieży, rozboju, kazirodztwa, fałszerstwa dokumentów i innych czynów, uznanynych za społecznie szkodliwe, określonych mianem przestępstw i wykroczeń, zakazanych przez prawodawcę. W tych sytuacjach organy państwowe podejmują działania same, z urzędu, ażeby ukarać sprawcę i żeby kara została wykonana. Czasem państwo udziela tylko pomocy, aby to, co „dozwolone" przez normy prawne, mogło zostać zrealizowane przez samych adresatów, np. osobom, które zawarły umowę. Pomoc państwa najczęściej sprowadza się do możliwości uzyskania wyroku sądowego i ewentualnie na tej podstawie egzekucji, której dokonuje najczęściej komornik. W tych przypadkach państwo nie działa z urzędu, lecz na wniosek zainteresowanych. W takich przypadkach też może dojść ostatecznie do stosowania przymusu. Przymus jawi się zatem jako kolejna cecha prawa.

Ad 2) Przymus występuje w postaci ujemnych konsekwencji w stosunku do • tych, którzy nie stosują się do norm prawnych. Przymus państwowy przybiera różne formy i różny jest jego stopień nasilenia. Formy przymusu państwowego są ściśle określone przez normy prawne (są zalegalizowane). Należy podkreślić, że przymus nie jest celem prawa, lecz środkiem do celów, które prawo ma osiągnąć. Stosowanie przymusu jest często niezbędne dla urzeczywistnienia wymiaru sprawiedliwości. Na przykład tymczasowe aresztowanie jest formą przymusu stosowaną w celu zrealizowania funkcji śledztwa czy dochodzenia prowadzonego dla wykrycia przestępstwa. Aresztowanie jest stosowane np. dla przeciwdziałania ukrywania się sprawcy, dla zatrzymania sprawcy przestępstwa schwytanego na „gorącym uczynku" itp.

Ujemne konsekwencje, które zagrażają osobom nie stosującym się do norm prawnych, noszą nazwę sankcji. Przymus zapewniający przestrzeganie norm prawnych występuje w postaci sankcji. Sankcje mają charakter prawny, to znaczy określone są przez prawo, a sam przymus stosowany jest wyłącznie przez organy państwowe^.

Inni autorzy uważają, że nie należy w ogóle wprowadzać pojęcia normy, gdyż samo pojęcie przepisu rozwiązuje wszystkie problemy prawne i prawnicze. Jako argument przytacza się m.in. to, że akty prawotwórcze (ustawy, rozporządzenia itd.) nie używają pojęcia normy, lecz wyłącznie pojęcia przepisu, artykułu, paragrafu.

W tej kwestii przyjmujemy, że używanie obu pojęć: przepis prawny i norma prawna jest uprawnione i dogodne jest posługiwanie się obu pojęciami.

Różnica między przepisami a normami prawnymi polega na tym, że przepisy prawne są rezultatem działalności prawotwórczej organów państwa, normy prawne są efektem interpretacji owych przepisów przez naukę prawa (sąpojęciami prawniczymi).

W związku z powyższym celowe wydaje się odróżnianie, wzorem literatury amerykańskiej, prawa w znaczeniu przepisów (ang. laws) od prawa w znaczeniu szerszym i zarazem ogólniejszym (ang. law). Zbiór przepisów traktuje się jako „surowy materiał prawny", jednostki techniczne aktów normatywnych. Prawo (law) obejmuje ponadto wypracowany przez naukę aparat pojęciowy, techniki prawnicze. Techniki te są „nie mniej ważne niż same przepisy", są one „sposobami traktowania przepisów prawnych, posługiwania się nimi i kształtowania ich" .

Normy prawne jako pojęcia prawnicze wchodzą zatem do owego szerszego pojęcia prawa. Stanowią one zresztą podstawowy element konstruowanego przez naukę systemu prawa. W skład systemu wchodzą ponadto instytucje prawne, stosunki prawne, metody prawne, zasady prawa i inne narzędzia interpretacji prawa.

Ad 4) Związki państwa i prawa zostały ujawnione w charakterystyce państwa. W tym miejscu, definiując prawo, należy jeszcze raz podkreślić następujące specyficzne cechy norm prawnych w relacji z państwem:

1. są one tworzone (lub uznane) przez organy władzy państwowej, przede
   wszystkim prawodawcze, w postaci przepisów prawnych,

2. są stosowane przez organy państwowe (wykonawcze i sądownicze),

3. są sankcjonowane (bronione) przez organy władzy państwowej, a ich nieprzestrzeganie poparte jest stosowaniem przymusu państwowego,

4. są podawane do publicznej wiadomości w specjalnych dziennikach promulgacyjnych wydawanych przez państwo.

Reasumując - specyficzną cechą norm prawnych jest to, że państwo, poprzez swoje organy, kreuje cały proces związany z tworzeniem, realizacją i ochroną prawa. Sam proces tworzenia, stosowania i egzekwowania prawa jest sformalizowany, czyli określony przez normy zawarte w przepisach prawnych.

Funkcje prawa

Prawo jest nieodzowne dla człowieka i społeczeństwa. Trudno wyobrazić sobie życie bez norm i przepisów prawnych. Byłby to świat chaosu i walki wszystkich ze wszystkimi. Tak więc ludzie oczekują od prawa, że zapewni im ład społeczny, wyeliminuje samowolę i anarchię, zabezpieczy przed stratami, a jednocześnie zagwarantuje wolność. Takie funkcje winno spełniać prawo. To, że społeczeństwo czy pewne jego kręgi oczekują od prawa jakichś określonych efektów, nie oznacza, że takie właśnie wystąpią. Zdarza się, że skutki będą inne niż za mierzone przez prawodawców. W związku z powyższym w literaturze prawniczej odróżnia się rolę prawa, czyli oczekiwania, wymagania w stosunku do prawa (funkcje zamierzone), od wywoływanych przez prawo w danej strukturze Aspołecznej czy zachowaniach podmiotów skutków prawa (funkcje realizowane). Poniżej przedstawione są funkcje w tym drugim znaczeniu¹⁹.

Naczelna funkcja prawa, metafunkcja, charakterystyczna dla systemu prawa jako całości, polega na „organizacji społeczeństwa, a więc tworzeniu pewnych form życia zbiorowego i określaniu ich struktury, na regulacji różnych sfer życia społecznego wraz ze sferą gospodarczą oraz na utrzymywaniu ładu społecznego i zabezpieczeniu przestrzegania prawa w celu osiągnięcia zgodności z za­sadami ustroju i chronionymi wartościami (...) Ta funkcja naczelna prawa (...) łączy się ściśle z funkcjami państwa, które to funkcje (...) w znacznym stopniu są realizowane przez normy prawne i wyrażają się w społecznych rezultatach, skutkach działania prawa" .Pochodną tej metafunkcji są funkcje: organizacyjna, ochronna i wychowawcza.

Funkcja organizacyjna prawa polega na tym, że normy prawne regulują pewne obszary życia publicznego i prywatnego oraz wyznaczają struktury społeczne. Tak ujęta funkcja organizacyjna przejawia się z różnym natężeniem, wyznaczając kompetencje i działania rozmaitych instytucji i podmiotów. Rozbudowany aparat państwowy wymaga przepisów prawnych określających kompetencje organów państwowych. Trudno sobie wyobrazić np. działanie administracji bez norm, szczegółowo i dokładnie określających strukturę i sposób postępowania tego aparatu. Podobnie dokładnie uregulowane są struktury działania wymiaru sprawiedliwości, tok postępowania dochodzeniowego, procesowego, egzekucyjnego. Natomiast w sposób ramowy prawo wyznacza postępowanie stowarzyszeń, fundacji, partii, spółek czy innych przedsiębiorców. Prawo dopuszcza ich powstanie i działanie dla rozmaitych celów, pozostawiając im swobodę w zakresie norm organizacyjnych. Autonomia i swoboda postępowania jest charakterystyczna np. dla umów. Tylko w pewnych przypadkach prawo wkracza w umowy, podając warunki merytoryczne i formalne ich zawarcia i wykonania, jeżeli strony umowy mają korzystać z prawnej ochrony.

W związku z powyższym funkcja organizacyjna jest realizowana przez przepisy prawa zarówno publicznego, jak i prywatnego (przede wszystkim cywilnego).

Funkcja ochronna prawa polega na zabezpieczeniu interesów ogólnospołecznych, takich jak np. ład, porządek, bezpieczeństwo, środowisko naturalne, oraz interesów indywidualnych. Prawo chroni takie wartości jednostki, jak życie, zdrowie, godność osobistą, równość, własność, wolność i inne. Funkcja ochronna przejawia się także w ochronie słabszych, np. osób niepełnosprawnych, młodocianych, konsumentów w przypadkach ich uzależnienia od monopolistów itd.

Funkcja ochronna prawa oznacza także ochronę samego prawa. Prawo bowiem jest wartością samoistną, samą w sobie. Chodzi o ład, porządek, legalność, praworządność i związaną z tym pewność prawa i przewidywalność wyników jego stosowania.

Funkcja wychowawcza prawa polega, najogólniej biorąc, na kształtowaniu pozytywnych postaw wobec wartości przyjętych przez prawo, jak i wobec samego prawa. Należy jednak zwrócić uwagę na to, że prawo może kształtować postawy prospołeczne pozytywne, jak i negatywne, takie jak ksenofobia, nietolerancja, bierność w życiu społecznym itp.

Funkcja wychowawcza prawa jest przeciwstawiana funkcji represyjnej, polegającej na wymierzaniu kar czy przeprowadzaniu egzekucji przy użyciu nawet przemocy fizycznej. W istocie często oddziaływanie wychowawcze trudno jest oddzielić od oddziaływania z użyciem sankcji. Na przykład represja karna czy egzekucja stają się jeszcze bardziej dotkliwe, jeżeli środowisko społeczne potępia pewne czyny. Z drugiej strony wymierzanie kary może być w pewnych warunkach środkiem oddziaływania wychowawczego i powodować zmiany sposo­bu wartościowania w danym środowisku.

Tradycyjnymi funkcjami przypisywanymi prawu od najdawniejszych czasów są funkcje rozstrzygania konfliktów i sprawiedliwości wyrównawczej. Obie te funkcje mają charakter pośredni, usługowy wobec podstawowych funkcji prawa: organizacyjnej, ochronnej i wychowawczej.

Funkcja rozstrzygania konfliktów między stronami polega na tym, że trzecia strona wydaje wiążące rozstrzygnięcie. Tą trzecią stroną są przede wszystkim sądy, których rozstrzygnięcie ma postać wyroku albo postanowienia. W postępowaniu sądowym istotne jest ustalenie faktów i okoliczności sprawy oraz przepisów prawnych, które regulują ten stan rzeczy. Sąd (sędzia) kładzie nacisk Ina przyznanie słusznych racji (a więc zgodnych z prawem) jednej ze stron lub obu stronom, w ustalonym przez sąd zakresie, oraz na zabezpieczenie określonych dóbr i wartości chronionych w ramach istniejącego ładu i porządku prawnego.

Funkcja sprawiedliwości wyrównawczej (określana też jako funkcja rekompensaty społecznej) wyraża się w zapewnieniu nieuchronnej reakcji i adekwatnej kary za wszelkie naruszenia prawa. Geneza tej funkcji jest głęboko represyjna, związana z zasadą, iż zło należy karać, a dobro nagradzać. W rozwoju tej funkcji pojawiają się też elementy prewencji, resocjalizacji, co jest związane z funkcją wychowawczą. Element prawnej dolegliwości jest charakterystyczny przede wszystkim dla sankcji karnych, w mniejszym zakresie dla odpowiedzialności cywilnej. Funkcje prawa są bowiem zróżnicowane w zależności od gałęzi , działów prawa. Najczęściej są one analizowane przez poszczególne dogmatyki prawa.

---