POJĘCIE BEZPIECZEŃSTWA I JEGO EWOLUCJA
Definicja i rodzaje bezpieczeństwa
Współczesne zagrożenia bezpieczeństwa
Ewolucja pojęcia bezpieczeństwa
Ocena zagrożeń bezpieczeństwa
DEFINICJA I RODZAJE BEZPIECZEŃSTWA
W najprostszym słowniku bezpieczeństwo to „stan niezagrożenia, spokoju, pewności”. Bezpieczeństwo w znaczeniu ogólnospołecznym obejmuje zabezpieczenie potrzeb: istnienia, przetrwania, pewności, stabilności, tożsamości, niezależności, ochrony poziomu i jakości życia. Bezpieczeństwo zależy od tego, co dzieje się wokół nas, od środowiska zewnętrznego, z którego mogą pochodzić ewentualne zagrożenia, zależy także od nas samych - naszego zdrowia i gotowości sprostania takim zagrożeniom. Nie ulega więc wątpliwości, że „bezpieczeństwo jest naczelną potrzebą człowieka i grup społecznych, zarazem najważniejszym ich celem”. Ma bowiem zaspokoić naczelne żywotne potrzeby trwania, stabilizacji i przewidywalności, rozwoju, dobrobytu i w końcu ludzkiego szczęścia.
Bezpieczeństwo jest stanem i jednocześnie ciągłym procesem, ciągłym działaniem na rzecz stworzenia i utrzymywania tego stanu bezpieczeństwa.
Bezpieczeństwo w dzisiejszych czasach służy do określenia wielu sfer związanych z życiem ludzi. Od bezpieczeństwa o charakterze globalnym, regionalnym i lokalnym po bezpieczeństwo ruchu drogowego, pracy, życia intymnego i różnych form współżycia. Jest obiektem starań, troski i dążeń, pragnień i zabiegów.
Brak bezpieczeństwa lub proces spadku jakiegoś poziomu bezpieczeństwa traktowane są jako zagrożenia, zjawisko i proces groźny dla istnienia życia i jego perspektyw.
Zapewnienie bezpieczeństwa to kluczowe zadanie państwa, jeden z jego podstawowych celów egzystencjonalnych.
Co to jest bezpieczeństwo? Mówiąc najprościej jest to stan, w którym nie ma zagrożeń. Bezpieczeństwo odnosi się do układu wewnętrznego państwa oraz do jego stosunków międzynarodowych. Na różnych etapach rozwoju zmieniały się proporcje między kwestiami bezpieczeństwa wewnętrznego i międzynarodowego.
Po II wojnie światowej funkcje te zostały rozdzielone. Bezpieczeństwo wewnętrzne nadal pozostawało domeną polityki wewnętrznej każdego kraju. Natomiast bezpieczeństwo międzynarodowe było gwarantowane przez struktury międzynarodowe; duży udział miało stworzenie współzależnych przepisów prawa międzynarodowego i instytucji mogących gwarantować to bezpieczeństwo. Tak jest do dzisiaj, choć zmienił się charakter i rodzaj zagrożeń, jak i metody zapobiegania im. Globalizacja, rozwój międzynarodowej komunikacji i komunikowania się wymagają umiędzynarodowienia sfery bezpieczeństwa wewnętrznego, co jest wywołane wieloma specyficznymi warunkami. Do najważniejszych zaliczmy: brak zmian w myśleniu o bezpieczeństwie, narodowy charakter służb specjalnych, utajnienie zasad ich działania, wysokie koszty ich działania oraz wykorzystywane często przez nich do finansowania nielegalne źródła dochodów, opierające się na współpracy z przestępczością zorganizowaną.
Bezpieczeństwo według specjalistów:
B. Buzan twierdził, że bezpieczeństwo powinno być rozpatrywane pod kątem wolności od zagrożeń.
J. Booth i R. Wheeler uważają, że stabilny system bezpieczeństwa jest możliwy do utrzymania jedynie przez ludzi lub ich grupy, kiedy nie pozbawiają oni innych tego stanu.
A. Wolfers uważa, że bezpieczeństwo w sensie obiektywnym występuje wtedy, gdy brak jest zagrożeń dla uznanych w sensie subiektywnym wartości, a więc braku obaw, że istnienie tych wartości zostanie podważone.
W. Lipman sądzi, że państwo jest bezpieczne w takim stopniu, w jakim nie musi poświęcać podstawowych wartości, unikając wojny, jak też gdy jest w stanie, jeśli zostanie skonfrontowane z takimi wyzwaniami, wyjść zwycięsko z wojny, która zagwarantuje ochronę tych wartości.
Jak widać opinie specjalistów na temat systemu bezpieczeństwa są bardzo zróżnicowane, co wynika z ich ocen opartych na następującej argumentacji:
koniec zimnej wojny przyniósł ograniczone zmiany substancji struktur decydujących o pokoju
natura stosunków międzynarodowych nadal opiera się na stosowaniu przemocy
współpraca i konkurencja nie są nowym zjawiskiem w stosunkach międzynarodowych, charakteryzowały je i w przeszłości, zanim nastąpił koniec zimnej wojny.
W zależności od filozofii stosowanej do oceny stosunków międzynarodowych, a w tych ramach i systemu bezpieczeństwa, można wyróżnić kilka podejść do bezpieczeństwa:
neorealizm
dojrzała anarchia
liberalny instytucjonalizm
demokratyczny pokój
System bezpieczeństwa dodatkowo bywa jeszcze określany jako:
bezpieczeństwo zbiorowe (kolektywne)
krytyczna teoria bezpieczeństwa
teoria konstruktywistyczna
podejścia feministyczne
podejścia postmodernistyczne
poglądy globalistów
kompleksowa teoria bezpieczeństwa.
Mówiąc o obecnym systemie bezpieczeństwa, możemy użyć określeń takich jak: postmodernistyczny, globalny, konstruktywistyczny, kooperatywny (kolektywny), liberalno - instytucjonalny czy demokratyczny.
Bezpieczeństwo można podzielić według kilku kryteriów.
Pierwszy podział ma charakter podmiotowy, jest to podstawowe kryterium, według którego bezpieczeństwo dzielimy na:
bezpieczeństwo narodowe (państwowe)
bezpieczeństwo międzynarodowe
Drugi podział ma charakter przedmiotowy, pozwala na wyodrębnienie i wyszczególnienie rodzajów bezpieczeństwa. Z uwagi na kryterium przedmiotowe możemy wyróżnić:
bezpieczeństwo polityczne
bezpieczeństwo militarne
bezpieczeństwo ekonomiczne
bezpieczeństwo społeczne
bezpieczeństwo kulturowe
bezpieczeństwo ideologiczne
bezpieczeństwo ekologiczne
Stosując kryterium przestrzenne wyróżniamy:
bezpieczeństwo lokalne
bezpieczeństwo subregionalne
bezpieczeństwo regionalne
bezpieczeństwo ponadregionalne
bezpieczeństwo globalne (światowe)
Przyjmując jako kryterium sposób organizowania, wyróżniamy:
bezpieczeństwo indywidualne
system równowagi sił
system blokowy
system bezpieczeństwa kooperatywnego
system bezpieczeństwa zbiorowego
Przy zastosowaniu kryterium czasowego wyróżniamy:
stan bezpieczeństwa
proces bezpieczeństwa
Opisując zjawisko bezpieczeństwa musimy uwzględnić szereg czynników:
czynnik gospodarczy
czynnik finansowy
czynnik technologiczny
czynnik ekologiczny
czynnik informacyjny
czynnik militarny
WSPÓŁCZESNE ZAGROŻENIA BEZPIECZEŃSTWA
Zagrożenie bezpieczeństwa państwa - splot zdarzeń wewnętrznych lub w stosunkach międzynarodowych, w którym z dużym prawdopodobieństwem może nastąpić ograniczenie lub utrata warunków do niezakłóconego bytu bądź naruszenie lub utrata suwerenności państwa.
Do współczesnych zagrożeń bezpieczeństwa możemy zaliczyć zagrożenia:
MILITARNE - obejmują użycie lub groźbę użycia siły militarnej przez podmioty prawa międzynarodowego, np.:
demonstracja sił,
dywersje militarne,
blokada militarna,
szantaż militarny,
prowokacja militarna,
incydent graniczny,
ograniczone użycie środków przemocy zbrojnej,
zbrojne starcie graniczne.
EKONOMICZNE - dotyczą problematyki produkcji, wymiany i rozdziału różnych dóbr w państwie oraz racjonalnego dysponowania nimi, np.:
niskie tempo rozwoju gospodarczego, pogłębiające dysproporcje w rozwoju ekonomicznym w stosunku do innych państw,
ograniczenie dostępu do rynku wewnętrznego innych państwa środków i zasobów naturalnych,
utratę rynku zbytu,
egoizm ekonomiczny rozwiniętych państw świata i międzynarodowych koncernów,
niszczenie i zakłócanie pracy sieci informacyjnych,
powstawanie stref głodu i ubóstwa,
blokady gospodarcze i dyskryminacja gospodarcza.
SPOŁECZNE - odnosi się do wszystkiego, co zagraża utratą życia i zdrowia, tożsamości narodowej i etnicznej poszczególnych społeczności, np.:
naruszenie praw człowieka,
uprzedzenia kulturowe i religijne,
nacjonalizm, szowinizm, ksenofobia, fundamentalizm religijny,
patologie społeczne,
masowe migracje,
alienacja społeczna,
dewaluacja wartości ludzkich,
katastrofy i kataklizmy.
EKOLOGICZNE - odnosi się do funkcjonowania żywej przyrody oraz warunków życia człowieka w środowisku i trwałego rozwoju narodu. Zagrożenia mogą być spowodowane zarówno przez działalność człowieka jak i czynniki naturalne, np.:
niekontrolowaną eksploatację zasobów narodowych,
masowe zanieczyszczenie wody, powietrza,
stosowanie niebezpiecznych technologii przemysłowych,
katastrofy naturalne i przemysłowe.
TERRORYZM - jako działanie nieregularne - jest wykorzystywany od dawna i tym samym stanowi sprawdzoną formę działań podejmowanych w trakcie konfrontacyjnych stosunków pomiędzy stronami.
Współczesne zagrożenia można podzielić także na 5 innych grup:
INWAZJA ZEWNĘTRZNA:
przeprowadzona przez kraj sąsiedzki
przeprowadzona przez kraj niegraniczący z terytorium kraju podbitego
Jeśli kraje podzielimy na trzy grupy: 1)wysoko rozwinięte, 2)nadganiające opóźnienia rozwojowe, 3)reprezentujące najniższy poziom rozwoju, to realność inwazji zewnętrznej z każdej z tych grup będzie inna.
Kraje wysoko rozwinięte są ściśle ze sobą powiązane instytucjonalnie, mają wspólne interesy, są silnie związane kapitałowo oraz ściśle ze sobą współpracują. Są dobrze uzbrojone (ich potencjał wojskowy stanowi ponad 80% potencjału militarnego świata). Dlatego inwazja zewnętrzna jednego kraju z tej grupy na drugi jest mało prawdopodobna.
Druga grupa dysponuje potencjałem militarnym szacowanym na około 17-18%. Dlatego żaden kraj z tej grupy nie może zagrażać realnie żadnemu z grupy pierwszej. Może natomiast stanowić zagrożenie dla kraju z tej samej grupy lub z grupy trzeciej, której potencjał militarny jest oceniany na 2-3%. Żaden kraj z tej grupy nie może stanowić zagrożenia dla kraju z wyższej grupy, ale może być zagrożeniem dla kraju z tej samej grupy.
Jaki z tego wniosek? W interesie krajów najbogatszych jest wprowadzenie takich rozwiązań do stosunków międzynarodowych, aby grupy 2) i 3) dołączyły do grupy 1) pod względem rozwoju. Zagwarantuje to bezpieczeństwo militarne wszystkim oraz stabilność militarną.
Ewoluowało również zagrożenie zewnętrzne. Wraz z rozwojem potencjałów militarno - obronnych poszczególnych krajów, zagrożenia uległy zmianom. Jednocześnie wraz z ewolucją wyposażenia armii zmieniła się struktura wojsk, koszty jego utrzymania, zasady finansowania. Razem z wprowadzeniem nowych typów uzbrojenia przekształceniom uległa też wrażliwość poszczególnych obszarów na możliwość ataku z zewnątrz.
KATAKLIZMY WEWNĘTRZNE:
zaraza (pomór)
kataklizmy typu powódź, susza, trzęsienie ziemi
efekty narodowe i międzynarodowe awarii potencjałów nuklearnych - wojskowych oraz energetycznych
efekty narodowe i międzynarodowe złej polityki gospodarczej
koszty społeczne, głód, choroby, utrata stabilności sektora budżetowego, lecznictwa, systemu emerytalnego, szkolnictwa itp.
międzynarodowe efekty w postaci przenoszenia się napięć społecznych, w tym chorób, migracji czy masowego exodusu itp.
ZAGROŻENIA TYPU TERRORYSTYCZNEGO:
poza terytorium kraju (ludność danego kraju zgrupowana w jednym miejscu, np. osiedla narodowe, ambasady, miejsca kultu religijnego, miejsca atrakcyjne turystycznie)
w obszarze granic kraju (awarie paraliżujące normalne działanie państwa, np. paraliż sieci komputerowych, odcięcie źródeł sieci energetycznych, akty terrorystyczne w dużych skupiskach ludzkich, akty przeciwko znanym osobistościom świata politycznego)
zagrożenia stwarzane przez „własnych” terrorystów
zagrożenie przez terrorystów z zagranicy.
W prawie międzynarodowym terroryzm rozumiany jest jako działanie obejmujące atak na dyplomatów, porwania, uprowadzenia dla okupu, pewne formy prania brudnych pieniędzy, działania skierowane przeciwko jednostkom pływającym lub lotnictwu cywilnemu. Terroryzm obejmuje także akcje naruszające prawa człowieka w wyniku działań podejmowanych przez podmioty zarówno państwowe, jak i pozapaństwowe, często w ramach wojen, i skierowane przeciwko ludności cywilnej.
Działania terrorystyczne zawierają tak szeroką gamę aktywności, że trudno jest je w sposób krótki i uniwersalny sprecyzować. W związku z tym przyjęto rozwiązanie zastosowane przez G. Simpsona, który formułuje dwie cechy terroryzmu:
Stwierdzenie, że terroryzm w większości przypadków dotyczy działań, które są podejmowane przez wroga niebędącego rządem określonego kraju ani reprezentującego dane państwo. Według takiego podejścia grupy terrorystyczne to organizacje, które działają po to, aby zakłócić status quo i są przygotowane do użycia siły, aby takie działanie podejmować. Cel taki nie zakłada jednoznacznie, że terroryści stosują siłę przeciwko celom cywilnym. Przykładem mogą być ataki IRA (Irlandzkiej Armii Republikańskiej) w północnej Irlandii, podejmowane przeciwko infrastrukturze i obecności Wielkiej Brytanii są rutynowo określane jako akty terroru.
Silna ideologizacja działań oraz w większym stopniu związek ze swoistymi celami niż metodami stosowanymi przez terrorystów czy rebeliantów.
Polityka każdego kraju, nastawiona na przeciwdziałanie atakom terrorystycznym powinna uwzględnić cztery elementy:
wybór między krajową lub międzynarodową formułą prawodawstwa stosowanego w zakresie aktów terrorystycznych
dychotomię między tym, w jakich warunkach terroryzm rodzi się, jak wygląda w okresach wojny lub pokoju
napięcia występujące między prawnymi rozwiązaniami w dziedzinie walki z terroryzmem a związanymi z nimi praktycznymi metodami, włączając w to użycie siły
charakterystyki terroryzmu jako problemu państwa lub indywidualnych zbiorowości.
Najbardziej znane ataki terrorystyczne to atak na World Trade Center (11 września 2001r.), atak na Czeczeńców na teatr w Moskwie (27 października 2002r.) oraz na szkołę w Biesłanie (1 września 2004r.), wybuch w madryckim metrze (11 marca 2004r.) i atak w Londynie (wybuch w metrze i w autobusie 7 lipca 2005r.).
ZAGROŻENIA EKOLOGICZNE:
własne
zewnętrzne, transmitowane
PRZENOSZENIE SIĘ W SKALI MIĘDZYNARODOWEJ PEWNYCH NEGATYWNYCH ZJAWISK RÓŻNEJ NATURY:
epidemia i choroby zwalczone w krajach wysoko rozwiniętych, a pojawiających się w krajach reprezentujących niższy poziom rozwoju
pojawienie się nowych chorób w krajach rozwijających się
pojawienie się masowych zagrożeń naturalnych, które stanowią zagrożenie dla krajów wysoko rozwiniętych (trzęsienie ziemi, tsunami, powódź, wichury, ulewy, pożary)
skutki kryzysów finansowych (ochroną przed takimi wstrząsami jest wspólna waluta na relatywnie dużym rynku)
skutki złej polityki narodowej krajów Unii Gospodarczej i Walutowej (UGiW) dotyczącej finansów publicznych
negatywne skutki zwyżkujących cen surowców dla gospodarki państw uzależnionych od importu tych surowców (wrażliwość wysoka w krajach rozwijających się).
Pojedynczy kraj nie był w stanie gwarantować samodzielnie bezpieczeństwa, dlatego państwa zaczęły tworzyć koalicje międzynarodowe, które stały się elementem stabilnego i skutecznego systemu bezpieczeństwa. Można powiedzieć, że bezpieczeństwo gwarantowane jest przez układy międzynarodowe, wynikające ze stworzonych w tym celu organizacji międzynarodowych.
Źródła zagrożeń bezpieczeństwa są zróżnicowane i podlegają ewolucji, podążającej za rozwojem stosunków międzynarodowych, zmianą interesów państw odgrywających znaczącą rolę na arenie międzynarodowej, znaczeniem organizacji międzynarodowych, przeobrażeniami, jakie zachodzą w systemach uzbrojenia oraz stosunkami między głównymi aktorami. Obok działań terrorystycznych rośnie znaczenie aktów pozamilitarnych, które mogą podważać stabilność i bezpieczeństwo państwa.
Szwajcaria - kraj, który w ramach prowadzonej polityki neutralności skoncentrował się głównie na pozamilitarnych zagrożeniach bezpieczeństwa.
Ekspert szwajcarski H.Braun, wyróżnia następujące źródła zagrożeń: 1) katastrofy naturalne; 2) destabilizacja systemu ekologicznego; 3) kryzys dostaw energii, żywności i dostaw strategicznych; 4) kryzysy gospodarcze; 5) demografia i system zdrowia; 6) migracje i integracja; 7) kryzys polityczny i systemu społecznego; 8) kryzys wewnętrznego systemu bezpieczeństwa. Są to główne źródła zagrożeń przestrzeganych w Szwajcarii.
W przypadku Unii Europejskiej zapobieganie konfliktom jest priorytetem w działaniu organizacji. Jednym z instrumentów mających służyć temu celowi jest program wczesnego ostrzegania. Jego istotą jest przede wszystkim opracowanie przez UE listy przyczyn i sytuacji wskazujących na niebezpieczeństwo przerodzenia się sytuacji kryzysowych w otwarty konflikt oraz wskaźników wczesnego ostrzegania.
Została ona opracowana na podstawie analizy sytuacji przeprowadzonej w 120 krajach przez delegacje unijne. Celem tych badań było:
umożliwienie dostrzeżenia wczesnych symptomów sytuacji konfliktowych, tak aby proces decyzyjny w ramach UE mógł być podjęty wystarczająco wcześnie wobec groźby wybuchu, kontynuacji lub ponownego zaostrzenia się konfliktu.
podjęcia wzmożonych wysiłków w ramach polityki unijnej na rzecz zapobiegania i rozwiązywania konfliktów.
Czynniki wymieniane jako wymagające monitorowania i mogące prowadzić do sytuacji konfliktowych to:
stan państwa
rządy państwa
poszanowanie praw podstawowych
społeczeństwo obywatelskie i media
relacje pomiędzy społecznościami oraz mechanizm rozwiązywania kwestii spornych
zarządzanie gospodarką
nierówności społeczne i regionalne
sytuacja geopolityczna
Lista krajów uznanych za wyjątkowo niebezpieczne oraz określonych sytuacji konfliktowych jest poddawana stałej rewizji, jest również poufna, lecz konsultowana z innymi partnerami UE w ramach systemu ONZ.
EWOLUCJA POJĘCIA BEZPIECZEŃSTWA
Pojęcie bezpieczeństwa ewoluuje w czasie wraz ze zmianą zagrożeń i metod przeciwdziałania im. Im bardziej wyszukane staje się uzbrojenie, tym większe koszty niesie ze sobą zapewnienie bezpieczeństwa. Historia dowiodła, że bezpieczeństwo gwarantowane przez poszczególne państwa nie jest bezpieczeństwem trwałym. Podobny wniosek wyciągnięto po doświadczeniu, w którym próbowano gwarantować bezpieczeństwo w sposób koalicyjny. System międzynarodowego bezpieczeństwa może być skuteczny tylko w przypadku, kiedy mamy do czynienia z silnym umiędzynarodowieniem gospodarki i stworzeniem wzajemnych więzi współzależności. W innym przypadku system taki nie jest trwały, może się załamać w każdym momencie, kiedy kraje zaangażowane w taki system zaczną stawiać swoje własne narodowe interesy ponad wspólnymi. Tak będzie zawsze, kiedy nie będzie silnych, stałych więzi między krajami. Przykładem tego jest proces integracji w ramach Wspólnot Europejskich, gdzie mimo rozwoju więzi nadal rozwiązania dotyczące kwestii bezpieczeństwa budzą wiele emocji i ostatecznie uzgadnia się je na poziomie kraju, a nie Wspólnot.
Ścisłe są związki między bezpieczeństwem a warunkami tworzenia współzależności, dobrobytem, liberalizacją gospodarki oraz wzmacnianiem demokracji. Inaczej mówiąc, bezpieczeństwo ściśle wiąże się z tym, co dzieje się w gospodarce. Im gospodarka stabilniejsza, bezrobocie mniejsze, społeczeństwo bogatsze, tym bardziej dany kraj przejawia zainteresowanie działaniami stabilizującymi gospodarkę innych krajów. Działanie to nie jest charytatywne w swym charakterze - wynika z interesu angażującego się w nie kraju.
Pojęcie bezpieczeństwa - w ujęciu historycznym - uległo ewolucji. Początkowo każdy kraj starał się przygotować samodzielnie do odparcia wszelkich istniejących zagrożeń. Im bardziej w tym procesie się zbroił i im większy potencjał militarny udawało mu się zgromadzić, tym większym był zagrożeniem dla swego otoczenia międzynarodowego. Gospodarka - jeśli dobrze działała - była w stanie finansować wydatki związane ze zbrojeniami. Indywidualizm w podejściu do problemu bezpieczeństwa i zapewnienia sobie jego gwarancji prowadził do paradoksu: „gwarancja bezpieczeństwa” w jednym kraju stanowiła zagrożenie innym (tzw. dylemat bezpieczeństwa).
Rozwiązaniem tego problemu były próby tworzenia koalicji, choć nie doprowadziły one do rozwiązania dylematu, prowadząc do koalicyjności zbrojeń, koalicyjności wyścigu zbrojeń. Przesłanką odejścia od wyścigu zbrojeń, który doprowadził do zgromadzenia potencjałów militarnych posiadających zdolność „kilkakrotnej destrukcji potencjalnego wroga”, było osiągnięcie stanu równowagi sił między koalicjami. Równocześnie tworzenie równowagi sił było wykorzystane jako platforma dla integracji gospodarczej, która była stymulowana przez procesy militarne, kształtowana jako działanie skierowane przeciwko potencjalnemu wrogowi. Równowaga sił stała się podstawą do negocjacji na temat redukcji potencjałów wojskowych i współpracy przy demilitaryzacji gospodarki, umiędzynarodowieniu przedsiębiorstw zbrojeniowych i stworzenia struktur współpracy o zróżnicowanej formie integracji politycznej i wojskowej. Sfera gospodarki (stabilność gospodarcza i polityczna, dobrobyt oznaczający grubą warstwę średnią, liberalizacja wewnętrzna i międzynarodowa) zadecydowała o wzroście bezpieczeństwa wewnętrznego każdego kraju, co przeniosło się bezpośrednio na tworzenie koncepcji warunków dla bezpieczeństwa międzynarodowego. Trudno jednoznacznie ocenić, który z wymienionych procesów rozpoczął się wcześniej. Nie będzie błędem, jeśli stwierdzimy, że zachodziły one równolegle. Rozbudowa i stabilność bezpieczeństwa międzynarodowego wymagała uprzednio ustabilizowania stosunków wewnętrznych w krajach tworzących ten system.
Koalicyjność działań II wojny światowej dała podstawy do utworzenia pierwszych instytucji służących międzynarodowemu komunikowaniu się. To komunikowanie dało asumpt do budowy zaufania między koalicjantami, dzięki któremu więzi wzmocniły się w okresie późniejszym na tyle, że doprowadziły do integracji militarnej w ramach NATO-wskich struktur transatlantyckich i wspólnotowych więzi gospodarczych w Europie. Tak uruchomione procesy, dla których podstawą były nie tylko więzi instytucjonalne, wzajemne zaufanie wzmocnione więziami współzależności, ale też wspólne interesy i związki ekonomiczno-kapitałowe, objęły początkowo kilka krajów (Kanadę, USA i kraje EWG). Wraz z postępem rozwoju tej grupy rosło zainteresowanie bliższą między nimi współpracą w różnych dziedzinach, np. komunikowanie międzynarodowe - transport, telefonia, prasa, wymiana handlowa, kontakty finansowe - doprowadziło do instytucjonalizacji komunikowania się i stworzyło warunki do zwiększania więzi współzależności. Rozwój współpracy był silnie stymulowany przepływem kapitału. Proces ten objął również sferę bezpieczeństwa. Powstałe więzi oraz zastosowane rozwiązania instytucjonalno-prawne doprowadziły do stopniowego wzrostu znaczenia „miękkich” form gwarantowania bezpieczeństwa, które powoli zaczęły zmniejszać znaczenie form „twardych”, spychając je na drugi plan. „Twarde” formy bezpieczeństwa to środki wykorzystujące potencjał militarny w tworzeniu gwarancji bezpieczeństwa, „miękkie” zaś to gwarancje pozamilitarne, czyli współzależności tworzone przez rozwiązania prawno-instytucjonalne, które oznaczają, że naruszenie interesu jednej ze stron będzie równoznaczne z naruszeniem interesu drugiej. Związek taki oznacza, że zmiana status quo wymaga zaangażowania wszystkich stron zainteresowanych i nie może być podejmowana jednostronnie oraz w zgodzie z interesem wyłącznie jednej ze stron.
PODSTAWOWE POJĘCIA ZWIĄZANE Z BEZPIECZEŃSTWEM:
Głębokie zmiany w stosunkach międzynarodowych po II wojnie światowej przyczyniły się do stworzenia współzależności między krajami i regionami. Duże znaczenie miały tu organizacje międzynarodowe, liberalizujące wzajemne stosunki między krajami członkowskimi. Stały się one ponadnarodowym szczeblem wspierającym krajowe rozwiązania demokratycznego mechanizmu podejmowania decyzji. Było to wynikiem dwóch zjawisk określanych jako „delegowanie suwerenności” i „gromadzenie suwerenności”. Państwa członkowskie w ramach swego udziału w organizacjach międzynarodowych obdarzały je atrybutami władzy, która wcześniej należała tylko do rządów lub głów poszczególnych państw. W zamian za to uzyskano określone korzyści. Zjawisko to stało się specyficzną cechą nowego systemu stosunków międzynarodowych. W pewnym stopniu ograniczało władzę na szczeblu, ale działało jednocześnie w każdym państwie w podobny sposób, a więc prowadziło do „upośledzenia” jednych krajów w stosunku do innych. Prawo międzynarodowe wprowadziło ponadto odpowiednie mechanizmy gwarantujące jednym krajom (mniejszym i słabszym) względną swobodę działania w stosunku do krajów innych (większych i silniejszych). W sumie powstała nowa forma wspomagania mechanizmu demokratycznego podejmowania decyzji, tworząca zewnętrzny mechanizm „lewarowania” tego procesu na szczeblu kraju. Oznacza to zmianę w rozumieniu pojęcia „suwerenność”.
Inne pojęcia, które uległy ewolucji to: „obrona”, „interes narodowy”, czy „racja stanu” lub „sektor strategiczny”. Wszystkie one zamykają się w sferze bezpieczeństwa. Jednak zmiany w stosunkach międzynarodowych oraz w systemie bezpieczeństwa powodują, że zaczyna się je inaczej rozumieć:
Neutralność krajów w stosunkach międzynarodowych, która dotyczy systemów obrony i uczestnictwa w działaniach wojennych zaczęła tracić na znaczeniu. Neutralność była formuła stosowaną w polityce w warunkach systemu bipolarnego - kraje neutralne nie angażowały się w organizacje międzynarodowe, tworzące system bezpieczeństwa międzynarodowego. Neutralność była formułą, którą zastosowała Szwajcaria, a po II wojnie światowej Austria, Finlandia, Szwecja i Norwegia. Dotyczy ona polityki zagranicznej, której komponentem jest obrona i polityka bezpieczeństwa. Obecnie zasady stosowane przez grupę krajów neutralnych nie wymagają kontynuacji polityki z okresu zimnej wojny. Szwajcaria zawarła umowę bilateralną z UE w 2000r., na podstawie której jest ona objęta czteroma swobodami transferu: towarów, siły roboczej, kapitału i usług. Należy jednak dodać, że kiedy tworzono Europejski Obszar gospodarczy z krajaki EFTA, Szwajcaria nie uczestniczyła w nim, pozostając poza zinstytucjonalizowaną formą stosunków EFTA z UE. W roku 2000 podpisała jednak bilateralną umowę z UE, co oznacza cztery swobody transferu między tym krajem a rynkiem wewnętrznym. Pozostałe kraje, które chroniły swą neutralność, zbliżyły się do NATO, uczestnicząc w Partnerstwie dla Pokoju (programie, który może, ale nie musi, prowadzić do członkostwa w NATO). W Szwecji podczas jednej z debat parlamentarnych premier tego kraju wprost powiedział, że jej kraj nie ma już powodów do utrzymania neutralności w swej polityce zagranicznej, co związane jest z brakiem zagrożenia wojennego.
Obrona - tradycyjnie rozumiana była jako gotowość do odparcia ataku z zewnątrz, do czego potrzebny był odpowiedni potencjał wojskowy, plan prowadzenia działań wojennych, wyposażenie i infrastruktura. Obecnie ze względu na zmianę charakteru zagrożeń zmienia się również koncepcja obrony. Rośnie w sferze bezpieczeństwa znaczenie działań wychodzących poza tradycyjne ujęcie pojęcia obrony. Wzrasta znaczenie operacji stabilizacyjnych poza granicami państwa oraz działań prewencyjnych wobec innych zagrożeń spoza sfery militarnej. Nowe znaczenie pojęcia obrony zlewa się z pojęciem gwarancji bezpieczeństwa, co związane jest z wykraczaniem poza domenę czysto militarną.
Budżet wojskowy - to zbiór dochodów i wydatków przeznaczonych na finansowanie sektora wojskowego kraju. Budżety wojskowe, mimo prób unifikacji definicji przez ONZ czy NATO, różnią się od siebie. Podobieństwo polega na próbie wprowadzenia tzw. jawności stosowanych formuł, co oznacza ograniczenie występowania dziedzin w strukturach wzajemnie na siebie nachodzących. Każdy z ośrodków zajmujących się problemem budżetu wojskowego czy wydatków wojskowych stosuje w praktyce różne rozwiązania. Powołuje się na to SIPRI (Sztokholmski Międzynarodowy Instytut badań nad Pokojem). Definicja wydatków wojskowych SIPRI opiera się na definicji NATO, która używana jest tu jako główny wyznacznik. Tam, gdzie jest to możliwe, wydatki wojskowe SIPRI obejmują wszystkie koszty bieżące oraz wydatki kapitałowe na: - siły zbrojne, włączając w to siły utrzymujące pokój
- ministerstwa obronne i inne agencje rządowe zaangażowane w projekty obronne
- siły paramilitarne, wyposażone dla celów operacji wojskowych
- wojskowe działania kosmiczne.
Wydatki takie obejmują:
- personel wojskowy i cywilny, włączając w to emerytury personelu wojskowego oraz usługi społeczne dla tegoż personelu
- operacje i ich utrzymanie
- zakupy
- wojskowe badania i rozwój
- pomoc wojskową (w wydatkach wojskowych państwa darczyńcy)
Obrona cywilna i bieżące wydatki na wcześniej podejmowane zobowiązania, np. zapomogi dla weteranów, demobilizacja, konwersja i niszczenie uzbrojenia, są wyłączone z tego rachunku. W praktyce nie jest możliwe stosowanie tej definicji dla wszystkich krajów, ponieważ wymagałoby to bardziej szczegółowej informacji niż dostępna na temat tego, co jest uwzględnione w budżetach wojskowych oraz pozycji pozabudżetowych. W wielu przypadkach SIPRI musi stosować udostępnione przez poszczególne kraje statystyki, bez względu na zastosowane w nich definicje. W takich sytuacjach priorytet nadaje się uzyskaniu odpowiednio kompatybilnych w czasie ciągów statystyk, a nie dopasowywaniu ich do wymogów definicyjnych stosowanych przez ośrodek. SIPRI tradycyjnie posługuje się oficjalnymi statystykami podawanymi przez poszczególne kraje. Opiera się to na założeniu, że udostępnione dane są rzeczywiste. Opinia taka ulega zmianie, kiedy udowadnia się, że założenie to było fałszywe.
Interes narodowy - pojęcie to w przeszłości oznaczało definiowanie interesu narodowego w zgodzie z autonomicznymi celami danego kraju. Obecnie w warunkach umiędzynarodowienia gospodarki i występowania silnych więzi współzależności nie można decydować autonomicznie o interesie danego kraju. Rozmyły się bowiem granice między danym państwem a jego otoczeniem międzynarodowym. Stało się tak w efekcie powstania bardzo wielu organizacji międzynarodowych o wzajemnie nakładających się strukturach czy kompetencjach. Zjawisko to jest wynikiem integracji, liberalizacji i wreszcie umiędzynarodowienia. W tym kontekście interesem każdego kraju staję się pogłębienie tych współzależności, które stają się samoczynnie gwarantem bezpieczeństwa pozamilitarnego danego kraju. Zastosowane w praktyce rozwiązania zmniejszają wadę terytorialności państwa i ograniczają jej znaczenie w stosunkach międzynarodowych. Terytorialność była jednym z ważniejszych problemów w przeszłości, prowadzącym do rodzenia się konfliktów między państwami, a w rezultacie do otwartych konfliktów zbrojnych.
Racja stanu - ewoluuje zgodnie ze zmianami, jakie zachodzą w interesie danego kraju na arenie międzynarodowej. Wszystkie uwagi sformułowane powyżej odnoszą się do tego punktu.
Sektory strategiczne - pod tym pojęciem rozumiano sektory bezpośrednio lub pośrednio zaangażowane w obronność danego kraju. W obecnych warunkach za sektory strategiczne uznaje się te sfery, które przynoszą duże stopy zwrotu zainwestowanego kapitału. Pozwala to na reinwestycje w kraju lub za granicą i zwiększa zamożność narodu. Wysokie nakłady na badania rozwojowe wymusiły współpracę międzynarodową także i w tej dziedzinie, co dotyczy również sfery wojskowej.
Biegunowość stosunków międzynarodowych - to ilość podmiotów narodowych, które decydują o kształcie tychże stosunków w związku ze swoją pozycją geostrategiczną. Rozróżniamy stosunki wielobiegunowe (przed II wojną światową), dwubiegunowe (po II wojnie światowej) i bezbiegunowe ( po zakończeniu zimnej wojny).
Współzależności w stosunkach międzynarodowych - to formuła, która ogranicza wykorzystywanie pozycji na arenie międzynarodowej do kształtowania ich zgodnie z partykularnymi interesami danego państwa.
Globalizacja - jest procesem stabilizującym stosunki międzynarodowe, w którym następuje upowszechnienie na skalę światową produktu, technologii, produkcji, metod organizacyjnych. Wymusza to liberalizację jako źródło podniesienia korzyści, które mogą płynąć z tego zjawiska. W procesach tych stopniowo dochodzi do upowszechnienia się rozwiązań prawnych, systemów gospodarczych i części modeli politycznych. Globalizacja tworzy współzależności wielostronne w odróżnieniu od współzależności „gwieździstych”, w centrum których znajdowały się Stany zjednoczone.
Zależności charakteryzują stosunki międzynarodowe między krajami o gospodarce narodowej i chronionej przed kontaktami z zagranicą. Współzależności jednostronne oznaczają dominację jednej strony w stosunkach z jej partnerami, wynikające z potencjału gospodarczego, roli międzynarodowej, jaką on odgrywa lub potencjału polityczno - militarnego. Współzależności te charakteryzują się asymetrią.
W ramach współzależności jednostronnych, opartych na roli USD w międzynarodowym systemie finansowym, jak też roli mocarstwa amerykańskiego w systemie bezpieczeństwa międzynarodowego, ewolucja światowego systemu finansowego wskazuje, które kraje ze sobą współpracowały przy budowie tego systemu. Drugą platformą współpracy i jednostronnych zależności było NATO, w którym Stany Zjednoczone odgrywały określoną rolę. Trzecią platformą współpracy, opartą na jednostronnej współzależności, była Rada Bezpieczeństwa, a w szczególności jej stali członkowie.
Współzależności wielostronne charakteryzują się symetrią, która jest wprowadzona przez rozwiązania instytucjonalne. Układ oparty na współzależnościach wielostronnych jest stabilny i długotrwały. Każdy w nim współpracuje z każdym. Pogłębienie integracji między grupą krajów mobilizuje innych do podobnych kroków. Część państw intensyfikuje swoje kontakty na podstawie umów integracyjnych, co prowadzi do regionalizacji, opartych na współzależnościach. Współzależności oznaczają, że nierównomierny potencjał gospodarczy czy polityczny między krajami nie może być wykorzystywany do wywierania nacisku na poszczególnych partnerów, uczestniczących w stosunkach międzynarodowych. O takim rozwiązaniu decyduje z jednej strony koalicyjność związków między krajami - podmiotami tych stosunków - oraz po drugie rozbudowana sieć związków współzależnych.
Przykładem ilustrującym ten stan może być:
dostawa ropy i gazu z Rosji do krajów członkowskich UE
eksport produktów przemysłowych z Chin na rynek amerykański czy unijny
istnienie nadprodukcji w krajach wysoko rozwiniętych i niedorozwój konsumpcji w krajach reprezentujących niski poziom rozwoju
starzejące się społeczeństwa w krajach wysoko rozwiniętych i młode społeczeństwa w krajach rozwijających się
Przykłady ilustrujące to zjawisko można mnożyć. Stanowią one najpełniejszą gwarancję dla krajów, które włączają się do głównego nurtu gospodarki światowej.
OCENA ZAGROŻEŃ BEZPIECZEŃSTWA
Oceny zagrożeń bezpieczeństwa w dużym stopniu opierają się na subiektywnych odczuciach, rzadko odpowiadają rzeczywistej skali ich istnienia. Dziedzina jest na tyle specyficzna, że jej rozpoznanie wymaga specjalistycznego instrumentarium. Trafność oceń zagrożeń jest zmienna, co związane jest z ewolucją stosunków międzynarodowych, siłą sprawczą zachodzących zmian i specyfiką narzędzi wykorzystywanych do oceny stanu napięć lub ich braku. Największe trudności w ocenie zagrożeń występują w warunkach rewolucyjnych zmian, jakie zachodzą w systemie bezpieczeństwa. Jednak ze względu na specyfikę dziedziny bezpieczeństwa i wagę, jaką państwa przykładają do tej sfery stosunków, kierując się często emocjami lub wykorzystując narzędzia stosowane w przeszłości, oceny stanu zagrożenia nie odpowiadają jego rzeczywistej skali.
Obecnie mamy do czynienia z takim okresem rewolucyjnych zmian systemu bezpieczeństwa, w którym dwubiegunowość zastąpiona jest nowym układem sił, który jest trudny do zdefiniowania przez naukowców. Jedni widzą nowy układ sił jako system jednobiegunowy, co jest prostym wnioskiem wynikającym z tego, że w przypadku zaniku jednego bieguna (ZSRR) w systemie wcześniej dwubiegunowym (ZSRR-Stany Zjednoczone) mamy do czynienia z jednym biegunem. (Rys.4)
System dwubiegunowy przez lata gwarantował stabilność w stosunkach międzynarodowych, która była oparta na równowadze sił i wzajemnym odstraszaniu.
Koncepcja ta oparta jest na pewnym uproszczeniu. Brak drugiego bieguna interpretowany jest jako jednobiegunowość. Nie stanowi to właściwej oceny stanu rzeczy. Byłoby tak rzeczywiście, gdyby nie pozostałe warunki, jakie zrodziły się przez aktywne działanie w sferze stosunków międzynarodowych po II wojnie światowej.
Inna koncepcja zakłada powrót do wielobiegunowości. Nie jest to jednak możliwe, gdyż związki między krajami powstają w ramach organizacji, które zajmują się różnymi aspektami bezpieczeństwa, co wyklucza takie rozwiązanie.
Bezbiegunowość systemu wynika z powstania struktur organizacyjnych wzajemnie na siebie nachodzących. Jeśli z organizacji zaangażowanych w tworzenie systemu międzynarodowego bezpieczeństwa przejdziemy do państw, które uczestniczą w tych strukturach, to uzyskamy system kooperatywny, gdyż państwa komunikują się między sobą w wymienionych i innych (nie wskazanych na rysunku) organizacjach. Przenoszą do nich cześć swych praw suwerennych, tworząc zasady uczestnictwa w organizacjach międzynarodowych i normy prawa międzynarodowego. W przypadku, kiedy ustalone zasady nie są przestrzegane przez uczestników, powstają warunki wymuszające ich zmiany, co często oznacza potrzebę zastąpienia jednej organizacji przez inną.
W formie graficznej starano się zilustrować ewolucję systemu bezpieczeństwa, w którym wiele osób interpretuje nowe zjawiska przy pomocy wcześniejszych doświadczeń wyniesionych ze stosunków międzynarodowych. Opis wskazuje, że interpretacja przedstawionych wydarzeń na podstawie wiedzy politologicznej jest tu niewystarczająca.
Obecny system bezpieczeństwa jest typowym przykładem współdziałania dwóch dziedzin: sfery gospodarki ze sferą polityki. Przy ograniczeniu się do jednej z tych dyscyplin dochodzimy do błędnych ocen stanu zagrożenia bezpieczeństwa oraz możliwości zapobiegania im. Prowadzi to do wyodrębnienia następujących czterech możliwości w tym zakresie:
ocena, że zagrożenie jest małe i jest rzeczywiście małe
ocena, że zagrożenie jest małe, a jest duże
ocena, że zagrożenie jest duże, a jest małe
ocena, że zagrożenie jest duże i jest rzeczywiście duże.
Cztery warianty oceny zagrożeń pokazują, że nie zawsze są one adekwatne do rzeczywistego stanu w tej kwestii. Każdy z przedstawionych wariantów oceny niesie odpowiednie niebezpieczeństwo, które wiąże się z określonymi kosztami materialnymi. Kiedy zagrożenie jest duże, a ocena tego stanu jest nieadekwatna, to dane państwo może ponieść koszty braku przygotowania się do działań, podejmowanych w ramach programów obronnych. Ze względu na ograniczone zagrożenie atakiem z zewnątrz oceny takie nie powinny prowadzić do dużych kosztów. Ocena, że zagrożenie jest duże, a w rzeczywistości małe, powoduje aprobatę wydatków na przyśpieszone zbrojenia. Które nie są niezbędne w danym przypadku. Niepokrywanie się ocen zagrożeń z rzeczywistymi zagrożeniami jest efektem między innymi monodyscyplinarnego podejścia do bezpieczeństwa oraz stosowania linearnych projekcji do kształtowania rozwiązań dla przyszłego systemu bezpieczeństwa.
System współzależności, początkowo ukształtowany między krajami wysoko rozwiniętymi, objął też kraje rozwijające się. Współpraca rozwojowa między tymi dwoma grupami krajów leży w interesie obu grup. Wymaga objęcia krajów rozwijających się tymi samymi rozwiązaniami systemowymi, które wprowadzono w krajach rozwiniętych. Podstawową zależność tworzy tu asymetria rozwoju. Kraje wysoko rozwinięte to kapitał, technologie i rozwiązania systemowe. Kraje rozwijające się to potencjalni producenci i potencjalny rynek zbytu. Gospodarka krajów rozwiniętych charakteryzuje się nadprodukcją, gospodarka krajów rozwijających się zaś niedoborami produkcji. Razem obie grupy wzajemnie się uzupełniają. Ich współpraca wymagała jednak pewnej sekwencyjności działań rozwojowych, która doprowadziła do obecnego etapu rozwoju stosunków międzynarodowych o klarowanie zarysowanych współzależnościach i do wspólnych interesów.