Charles N. Cofer, Mortimer H. Appley
Homeostatyczne Ujęcia Motywacji
Pojęcie homeostazy
We wstępie autorzy proponują podział teorii motywacji na dwie grupy, w których:
zachowanie zależy od procesów zachowawczych
zachowanie zależy od procesów rozwoju
Termin homeostaza został przyjęty przez Waltera Cannona, fizjologa z Harvardu, dla określenia stanów stałości utrzymywanych w każdej chwili dzięki procesom fizjologicznym zachodzącym w żywych organizmach (1932). „Poszukiwanie równowagi” pojawiało się jednak już u starożytnych filozofów oraz fizyków, biologów i przedstawicieli nauk społecznych. Na znaczenie dla organizmu stałości płynu ustrojowego, dzięki któremu istnieją żywe tkanki jako pierwszy zwrócił uwagę fizjolog francuski Claude Bernard. Dla Cannona stało się to punktem wyjścia do napisania The Wisdom of the Body (Mądrość ciała).
Homeostaza fizjologiczna
Fizjologiczny aparat homeostatyczny
Płyny ustrojowe wypełniają połączone ze sobą układy krążenia i limfatyczny. Względna stałość utrzymywana w tych układach odżywiających wszystkie żywe części organizmu nazwana została homeostazą. Większość swojego dzieła (1932, wyd. poprawione 1939) Cannon poświęcił szczegółowym opisom sposobu utrzymywania określonych warunków stałych: stałej zawartości wody, soli, cukru, protein, tłuszczu oraz wapnia we krwi, obojętnego odczynu kwasowo-zasadowego, stałej temperatury ciała oraz zaopatrzenia w tlen. Większość danych eksperymentalnych opisuje mechanizmy kompensacyjne angażujące większość narządów wewn., układy nerwowe, układ wydzielania wewnętrznego, czynniki chemiczne i same płyny ustrojowe.
Jako homeostatyczne Cannon wymienia przygotowanie organizmu do reakcji alarmowej w stanach nagłego zagrożenia. Cannon opisuje też wszelkie procesy przystosowawcze. Jedne przebiegają szybko (np. krzepnięcie krwi, powstawanie blizn), inne wolniej (np. twardnienie skóry służącej jako poduszka i osłona), kolejne powoli (przystosowanie się do zmian klimatycznych - wyrastanie futra, wypadanie piór).
Cannon traktował organizm jako zintegrowany system biologiczny, w którym płyny ustrojowe utrzymują się w normalnych granicach, co oznacza ciągłe przystosowywanie środowiska wewnętrznego do wymagań środowiska zewnętrznego Aparat samoregulacji działa automatycznie, wszelkie tendencje do zmiany automatycznie napotykają zwiększoną wydajność czynnika lub czynników przeciwstawiających się tej zmianie. Trwa to do czasu, kiedy zostanie przywrócony dawny lub osiągnięty nowy stan równowagi.
Ogólne cechy homeostazy fizjologicznej
Podstawowym zabezpieczeniem przed utratą stabilności jest istnienie wskaźników mających na celu sygnalizowanie zakłóceń i korygowanie zmian w organizmie (np. mechanizm pragnienia). Największą rolę Cannon przypisuje tu układowi nerwowemu (zwłaszcza część sympatyczna autonomicznego układu nerwowego). Mechanizmy te uruchamiane są przez sygnałowe bodźce obwodowe wynikające z procesów wewnętrznych (np. suchość w gardle wynika z niedoboru wody i obniżonego wydzielania śliny).
Istnieją także inne mechanizmy regulacyjne w samym układzie nerwowym, pośredniczą w tym substancje chemiczne (hormony), a czynniki nerwowe przyspieszają zmiany hormonalne, występują po nich lub je koordynują.
Margines bezpieczeństwa - 1. narządy podwójne: nerki, płuca oraz pewien nadmiar substancji w narządach i tkankach 2. normalny poziom procesów (np. krążenie krwi) wyższy niż jest to niezbędne).
Homeostaza materiałowa - gromadzenie zasobów w narządach i tkankach ciała oraz wydalanie zbędnych substancji i produktów rozpadu. W tym procesie uczestniczą nerki regulując we krwi ilość materiałów niezbędnych do życia i obniżając poziom materiałów szkodliwych.
Homeostaza procesualna - regulacja tętna, natlenienia, oddychania, zmian temperatury itd. Zwykle procesy te występują razem z gromadzeniem zapasów.
Homeostaza fizjologiczna a zachowanie
Psychobiolog P.S Rychter rozszerzył eksperymentalne podejście Cannona o badanie behawioralnych skutków homeostazy fizjologicznej - organiczne regulatory behawioralne i całościowe jako uzupełnienie regulatorów fizjologicznych i chemicznych. 1. Jeśli nastąpi przerwa w działaniu wewn. mechanizmów regulacyjnych lub zabraknie w środowisku jakiegoś składnika - organizm stara się korygować homeostazę za pomocą zachowania. Badanie: szczury z usuniętymi chirurgicznie regulatorami fizjologicznymi same czynią wysiłki dla utrzymania równowagi środowiska wewnętrznego przez modyfikację lub zmianę preferencji pokarmowych (duża rola wrażliwości smakowej). Zdrowe zwierzęta korygują braki przez zmianę diety lub środowiska. 2. Fizyczna aktywność dzieci (duża) lub pacjentów z depresją (mała) może być także przykładem zachowań służących osiągnięciu homeostazy (ogólnej równowagi energetycznej).
Podsumowanie
U ludzi i u zwierząt dążenie do utrzymania homeostazy jest jedną z najbardziej powszechnych i potężnych pobudek zachowania czy popędów. Badania nad fizjologicznymi systemami homeostatycznymi, ich zachowaniem w warunkach stesu, wpływem AUN na zachowanie człowieka i nad skutkami działania środków farmakologicznych prowadziło wielu badaczy: Cannon, Richter, Selye, Arnold, Dempsey, Davis, Appley, Miller i wielu innych. Poszukiwanie i znajdowanie równowagi obserwuje się nie tylko przy zachowaniu stałości fizjologicznych płynów ustrojowych, ale także podkreśla się motywacyjną rolę homeosstazy pzy tworzeniu teorii zachowania.
Homeostaza psychologiczna
Przydatność teorii homeostazy dla psychologii jako pierwszy badał Fletcher (1938, 1942). Szczególnie interesowały go nabyte tendencje do działania czyli nawyki, popędy związane z zainteresowaniami kulturalnymi, myślowe mechanizmy zachowawcze, rozwinięte cechy osobowości, nie mówiąc już o nałogach. Cofer stawia tezę, że 1. stałe stany fizjologiczne mogą być ochraniane przez złożone procesy poznawcze i rozumowanie oraz 2. stany subiektywne (lub systemy nawyków) mogą stać się cennymi stanami stałymi, które musza być ochraniane. W każdym przypadku, czy opisujemy reakcję przystosowawczą cząstkowego układu fizjologicznego (np. nerki) czy też całego organizmu (zachowanie) skutkiem jest redukcja napięcia fizjologicznego i przywrócenie homeostazy.
Jakie są analogie między równowagą płynów ustrojowych a nabytymi stanami takimi jak stałe i preferowane wzorce zachowań i poziomy stymulacji? Przy homeostazie fizjologicznej działania korygujące uruchamiane są przez sam fakt wystąpienia zakłóceń, równowagę uzyskuje się przez ciągłe przeciwdziałanie zakłóceniom. Przy stanach psychologicznych (emocjonalnych) działania korekcyjne uruchamiane są przez skutki zakłóceń, na poziomie zachowania regulacja (przystosowanie) pojawia się przed wystąpieniem zakłócenia (antycypacja bodźców szkodliwych).
Typy danych przemawiających za homeostazą psychologiczną
1. Dane psychofizyczne. Zjawiska stałości: barwy, jasności, kształtu i wielkości, stałości spostrzeżeń i organizacji pola spostrzeżeniowego (wyodrębnianie figury i tła).
2. Badania nad pracą i wydajnością. W warunkach rozpraszania uwagi i napięcia wydajność utrzymuje się na stałym poziomie (w określonych granicach) dzięki modulowaniu wkładanego wysiłku.
3. Badania dot. poziomu aspiracji. Stabilizującą rolę przy wykonywaniu zadania spełniają narzucone sobie cele częściowo determinowane przez uprzednie doswiadczenia (Lewin). Zadania niedokończone, przerwane oraz nieudane bardziej motywują do podjęcia ich realizacji niż zadania zakończone (efekt Zeigarnik).
4. Dane kliniczn. Rola czynności kompulsywnych i mechanizmy obronne jako reakcji równoważących w organizacji osobowości i w psychosomatyce.
Stan stały (równowagi) obejmuje skutki doświadczenia osobniczego i jest stanem „homeostazy dynamicznej”, rozwijającej się z homeostazy fizjologicznej. Stałość spostrzeżeń odgrywa ważną rolę w utrzymaniu orientacji jednostki, w redukowaniu niepewności i niepokoju. Stałość ta powstając jako rezultat uczenia się, sama przyczynia się do kształtowania późniejszych doświadczeń.(Stagner).
Uwagi krytyczne dotyczące homeostatycznej teorii motywacji
Weber: Rozmyślne naruszanie homeostazy - praca lub zabawa aż do wyczerpania, samobójstwo, akty samopoświęcenia są zakóceniem równowagi. Przykłady wielkich uczonych czy podróżników silnie motywowanych do odkryć nawet kosztem swojego zdrowia.
Stagner uważa, że jeśli motywacja nadal trwa a sam organizm przetrwał trudne warunki, naruszenie równowagi przeminie. Stagner proponuje też hierarchię stanów stałych. Jeśli jeden z nich zostanie naruszony, równowaga może zostać przywrócona kosztem innego, ale nigdy kosztem wyższego. W tym przypadku ważde wydaje się utrzymanie stałego obrazu samego siebie.
Young: Motywacją do działania mogą być preferencje (apetyt, wybór, pragnienie), a nie potrzeba homeostazy. Przykładem mogą być szczury preferują sacharynę bez wartości odżywczych.
Carper: Sacharyna ma wartość nagrody dla szczurów i głodnych i sytych. Warunkowanie sacharyną i glukozą jest jednakowo odporne na wygaszanie (u szczurów).
Stagner uważa, że pragnienia, poszukiwanie przyjemności może służyć oddalonym w czasie celom homeostatycznym. Preferencje wobec „bezwartościowych” wzmocnień mogą być spowodowane błędem spostrzeżeniowym wynikającym z ograniczonych możliwości zmysłów, czy też fałszywych identyfikacji. Jeśli jednak błędy te dadzą się systematycznie przewidywać, nie świadczą przeciwko teorii homeostazy.
Percepcja społeczna i spójność wewnętrzna
Obraz własnej osoby rozwija się na podstawie zaspokajania pojawiających się potrzeb. Wpływ na kształtowanie obrazu samego siebie ma doświadzczenie jednostki (poprzez uspołecznienie) a także system wartości związany ze strukturą własnego „ja”. Przyładem może być poczucie zagrożenia pozycji społecznej danej osoby przez przekroczenie wobec niej przez inną osobę zwyczajowych form społecznych.
Obraz samego siebie jest chroniony przed zagrożeniami, jego spójność i integralność to najważniejsze czynniki w strukturze osobowości i można go traktować jako uogólnione źródło motywacji zachowania społecznego (Stagner i Karwoski, Lecky).
Homeostaza a osobowość
Osobowość można traktować jako najwyższy z systemów homeostatyczncyh, o największym zasięgu,
1. obejmujący wewnętrzne mechanizmy przystosowawcze, 2. dotyczący organizmu jako całości oraz 3. łączący organizm ze środowiskiem tak, aby zapewnić mu ciągłość i spójność.
Osobowość można traktować jako system złożony z podsystemów niższego rzędu. Zaburzenie równowagi całej osobowości może być skutkiem naruszenia równowagi w jednym lub więcej podsystemów cząstkowych. Przywracanie stanu równowagi zaczyna się wtedy od tegoż systemu cząstkowego, pojawia się więc problem odróżniania reakcji przywracających równowagę w danym podsystemie (na danym poziomie podsystemów) od reakcji występujących na wyższym poziomie. Te dwa spekty przystosowania nazwane zostały odpowiednio: mobilizacja - niższy poziom i motywacja - wyższy poziom.
Mobilizacja: działania korekcyjne podejmowane dla utrzymania homeostazy na określonym poziomie organizacji.
Motywacja: działania regulacyjne wyższego rzędu, pojawiające się w przypadku, gdy zawodzą procesy mobilizacyjne. Motywacja wywołuje wysoce złożone procesy integracyjne, przeżywane jako uczucia emocjonalne, wyobrażenia ruchów oraz myśli. U dojrzałej osobowości skutkiem pojawienia się motywacji jest zachowanie zmierzające do ograniczenia nadmiernej fluktuacji homeostatycznych procesów końcowych przez osiągnięcie rzeczywistych celów znajdujących się w środowisku (Teitelbaum).
Homeostaza a psychopatologia
Osobowość psychopatyczna. Opis zachowań osobników psychopatologicznych w ujęciu homeostazy psychologicznej (Lindner, 1945). Pozornie nieprzystosowawcze zachowania osoby psychopatycznej jest automatycznym dążeniem do odzyskania równowagi, a nie procesem końcowym. Zachwianą równowagę emocjonalną osobowości pomagają przywrócić intensywne wybuchy emocji - wyładowania nagromadzonej energii w gwałtownym zachowaniu, przed którym sami psychopatycy ostrzegają i prosza o ochronę.
Częste samobójstwa wśród psychopatów jako dowód na słuszność teorii homeostazy psychologicznej.
Lęk a psychosomatyka. Lęk, obawa przed niebezpieczeństwem zagrażającym integralności, nienaruszalności jednostki może wywołać lub zaostrzyć objawy choroby fizycznej ((Holmes i Ripley, 1955). Czasem objawy wywołane czynnikami psychicznymi („symboliczne przeżycia”) są nie do odróżnienia od objawów wywołanych czynnikami chemicznymi, fizycznymi lub biologicznymi (mikroorganizmy chorobotwórcze).
U podłoza lęków mogą stać doświadczenia wcześniejszych uwarunkowań. Wniosek: jako, że homeostaza należy do wrodzonego biologicznego wyposażenia człowieka, wszelkie zagrożenia jego fizycznej i emocjonalnej integralności automatycznie wywołują reakcje przystosowawcze. Reakcje te manifestują się jako zmiany w zachowaniu rózne co do stopnia, treści, czasu trwania i skuteczności. Jeśli reakcje te trwają długo, mogą obniżać samopoczucie i prowadzić do uszkodzeń.
Wiele chorób powstaje jako skutek usiłowań przystosowawczych („choroby adaptacyjne” - Selye).
Homeostaza a schizofrenia. Zaburzenia w kojarzeniu i dysharmonia afektywna w schizofrenii są naruszeniem homeostazy na poziomie wyobrażeniowo-afektywnym (Rosenzwieg, 1955). W trakcie rozwoju filogenetycznego i ontogentycznego w układzie siatkowantym i limbicznym powstał ośrodek koordynacyjny, gdzie nastepuje integracja informacji zmysłowych i reakcji afektywnych. Jeśli synchroznizacja następuje bez zaburzeń - następuje działanie, jeśli koordynacja zawodzi, występuje reakcja lękowa, będąca skutkiem załamania równowagi homeostatycznej. Efekty takich zmian narastają lawinowo, wtórne systemy obronne oparte są na coraz mniej realnych podstawach, formują się systemy urojeń powodując powstanie schizofrenii.
Homeostaza, wartości i społeczeństwo
Sposoby pojmowania homeostazy (Mace, 1953):
1. ... to co się utrzymuje lub przywraca, jest nie tyle stanem wewnętrznym organizmu, ile pewną relacją między organizmem a środowiskiem.
2. ... cel, stan koncowy czy norma (może być) ... jakims stanem lub relacją nigdy przedtem nie doświadczną.
3. ... jako określenie potrzeb drugiego i wyższego rzędu... (a więc na poziomie osobowości) ... jest to stan, w którym cały system potrzeb pierwotnych i nabytych znajduje najwyższe zaspokojenie.
Homeostaza jest podstawą wszelkiej motywacji. Ciągłe dostosowywanie się do zmian, ustanawianie coraz nowych standardów równowagi uwzględniających rezultaty tych przemian przybliża tę teorię do „homeostazy dynamicznej” Stagnera i pozwala na przełożenie pojęcia homeostazy na procesy uczenia się i dojrzewania.
Homeostaza w psychologii, biologii, socjologii, antropologii kultury i ekonomii (Kurtz, 1956). Równowaga występuje w obrębie instytucji społecznych, kultury i ich środowiska kulturowe wzajemnie wpływają na siebie, podaż i popyt są od siebie uzaleznione - zasadę homeostazy można odnieść do wielu złożonych układów społecznych.
Homeostaza społeczna
Homeostaza społeczna dotyczy związków pomiędzy działaniami dwóch lub więcej jednostek współpracujących ze sobą w ramach szerszego systemu np. rodzina, plemię, naród). Istotny jest tu wkład każdej z jednostek w dobro całej społeczności okupiony czasem chwilowym lub trwałym naruszeniem równowagi własnej.
Homeostaza a ekologia (Allee, Emerson, Park, Park i Schmidt, 1949). Rezultatem ewolucji przystosowawczej jest homeostaza na poziomie całych populacji. Odnosi się to do związków między żywymi organizmami i ich środowiskiem. Przykładem mogą być zachowania społeczne kolonii owadów, wspólne budowanie tam przez bobry, działania człowieka podejmowane dla przekszałcenia środowiska fizycznego i społecznego.
Homeostazę zaobserwować można wewnątrz organizmu, na poziomie całego organizmu, całego ekosystemu a nawet biosfery złożonej z ekosystemów. Przykład związku matki z niemowlęciem.
Konflikt między homeostazą indywidualną a społeczną (Henry, 1955). Szczegółowe analizy społeczeństw pokazują nie tylko pozytywne wzorce przystosowawcze, ale także wzorce destrukcyjne. Społeczeństwa mogą być niestabilne, a rozwój fizyczny człowieka przebiega w toku „wiecznie niestabilnego życia społecznego” na dowodem jest istnienie lęku, stresu i chorób psychosomatycznych. Przykład przenoszenia niepokoju z matki na dziecko w sytuacji nieakceptowanych przez nią społecznych mechanizmów nadzorujących (regulamin szpitalny).
Komentarz
Zasięg stosowalności zasady homeostazy nadal jest przedmiotem dyskusji. Wątpliwości dotyczą rozszerzenia pojęcia równowagi jako zasady motywacyjnej na organizację osobowości, społeczeństwa i ustroje polityczne.
Cztery homeostatyczne modele motywacji
Freeman - badania nad fizjologicznymi wskaźnikami reakcji na bodźce stresowe i nad energetycznymi aspektami zachowania
Helson - „poziom adaptacji” - badania psychofizycznych nad czynnikami wpływającymi na oceny
Wiener - cybernetyczny model wywodzący się z teorii komunikacji - badania nad wywoływaniem zachowań przez rózne typy teoretycznych mechanizmów mózgowych - sprzęzenie zwrotne.
Lewin - teoria pola - przykład zastosowania teorii równowagi.