PISOWNIA ŁĄCZNA LUB ROZDZIELNA
UWAGI OGÓLNE :
W ortografii polskiej podstawą pisowni łącznej lub rozdzielnej jest kryterium konwencjonalne.
Poza paroma wyjątkami w zapisie połączeń wyrazowych obowiązuje pisownia rozdzielna. Tymi wyjątkami są :
Zrosty , czyli takie połączenia wyrazów , które , oznaczając jedno pojęcie , scaliły się w naszej świadomości w jeden wyraz , np. psubrat , wiarygodny .
Pewne konstrukcje gramatyczne , np.:
łączna pisownia -bym , -byś , -by , -byśmy , -byście z osobowymi formami czasowników
łączna pisownia partykuły nie w połączeniu z przymiotnikami , rzeczownikami , imiesłowami przymiotnikowymi
łączna pisownia przymiotników złożonych z członów znaczeniowo nierównorzędnych
łączna pisownia przyimków złożonych z dwu lub więcej przyimków
PISOWNIA ZROSTÓW TYPU lwipyszczek
Pisownia zrostów , czyli takich połączeń wyrazowych, których części składowe zatraciły swoją niezależność znaczeniową, jest łączna.
Wśród zrostów wyróżniamy:
takie, w których człon pierwszy się nie odmienia, np.:
swawola , swawoli , swawolę ;
mysikrólik , mysikrólika , mysikrólikiem ;
lwipyszczek , lwipyszczka , lwipyszczkiem ;
żabiściek , żabiścieku , żabiściekiem ;
maminsynek , maminsynka , maminsynkiem ;
takie , w których człon pierwszy się odmienia , np.:
Białystok , Białegostoku , Białymstokiem ;
Krasnystaw , Krasnegostawu , Krasnymstawem ;
takie , w których człon pierwszy występuje w dwóch formach : odmiennej i nieodmiennej , np.:
Wielkanoc , Wielkanocy , Wielkanocą ;
rzeczpospolita , rzeczpospolitej , rzeczpospolitą ;
albo: Wielkanoc , Wielkiejnocy , Wielkąnocą ;
rzeczpospolita , rzeczypospolitej , rzecząpospolitą.
UWAGA: Możliwy jest też zapis : Wielka Noc , np. w czasie świąt Wielkiej Nocy.
Inne przykłady zrostów :
Pięćdziesiąt , dwieście , dziewięćset itp.; czcigodny , wiarygodny lub wiarogodny , karygodny ,
przedsięwzięcie , zmartwychwstanie , widzimisię (= kaprys , zachcianka), psubrat , Bogumił ,
Bogurodzica , tymczasem , wówczas , wtenczas , powszedni , dlatego , niespełna , poniewczasie ,
pomału , zresztą , lekceważyć.
PISOWNIA ZESTAWIEŃ TYPU lwia paszcza
Zestawienie to ściślejsze połączenie wyrazowe składające się z dwu lub więcej wyrazów , a tworzące całość znaczeniową. Pisownia zestawień jest rozdzielna , np.:
czarna jagoda , lwia paszcza , konik polny , boża krówka , szewski poniedziałek , dzień dobry , sto dwadzieścia pięć , dwa tysiące sześćset siedemnaście , dziewięćset dwa , jakie takie , taki siaki , taka owaka , mniej więcej.
UWAGA: Rozdzielna pisownia wielowyrazowych połączeń liczebników głównych obowiązuje
również we wszystkich dokumentach finansowych.
PISOWNIA WYRAŻEŃ TYPU dziko rosnący , łatwo strawny , nowo otwarty
Wyrażenia , w których pierwszy człon jest przysłówkiem , a drugi jest imiesłowem odmiennym lub przymiotnikiem określanym przez ten przysłówek , traktuje się jako zestawienia i pisze rozdzielnie , np.:
cicho pisząca (maszyna), daleko idący (wniosek), dziko rosnący , jednakowo brzmiący , szybko schnący;
biało nakrapiany , świeżo malowany , wysoko kwalifikowany , zdalnie kierowany , blisko spokrewniony , ostro zakończony ;
ostro kuty , ogólnie przyjęty ;
nowo powstający , nowo mianowany , nowo przyjęty , ciężko strawny (ale także: ciężkostrawny), lekko strawny (ale także: lekkostrawny), łatwo zapalny , trudno czytelny , czysto naukowy , czysto praktyczny , rdzennie polski , ściśle naukowy , średnio zamożny , wiecznie młody , lśniąco biały.
UWAGA: Niektóre wyrażenia tego typu scaliły się i traktowane są jako wyrazy pisane łącznie ,
np.:
jasnowidzący (= jasnowidz), ale: jasno widzący skutki swego postępowania ,
płyta długogrająca (= longplay).
PISOWNIA ZESTAWIEŃ TYPU artysta malarz , lekarz chirurg , pies przewodnik , Świeradów Zdrój
Tego typu zestawienia mają pisownię rozdzielną. Człon drugi zestawienia pełni funkcję określenia członu pierwszego, np. artysta grafik to artysta tworzący przede wszystkim grafiki , inżynier górnik to inżynier ze specjalnością górniczą. Stosunek tych członów względem siebie jest znaczeniowo nierównorzędny. Należą tu również takie przykłady zestawień, jak : kasza manna , kołnierzyk golf , ludzie nietoperze , ludzie strusie , kobieta wampir , kobieta prawniczka , miasto ogród , statek cysterna , Polanica Zdrój , Lądek Zdrój , Busko Zdrój , Kraków Płaszów , Wrocław Nowy Dwór , Katowice Bogucice.
PISOWNIA PRZYMIOTNIKÓW ZŁOŻONYCH TYPU jasnoniebieski , rolniczoprzemysłowy
Przymiotniki złożone z członów nierównorzędnych znaczeniowo, tzn. takie , w których główne znaczenie zawarte jest w członie drugim , natomiast człon pierwszy określa bliżej to znaczenie , pisze się łącznie , np. :
Jasnoniebieski (= niebieski o jasnym odcieniu), bladoróżowy (= różowy o bladym odcieniu), perłowoszary (= szary z odcieniem perłowym), ciemnozielony (= zielony o ciemnym odcieniu), rolniczoprzemysłowy (= dotyczący przemysłu rolniczego), słonogorzki (= gorzki z posmakiem słonym), rzymskokatolicki (= katolicki w obrządku rzymskim), zachodniopolski (= dotyczący Polski zachodniej), cerkiewnosłowiański.
PISOWNIA POŁĄCZEŃ Z LICZEBNIKIEM pół
Pisownia połączeń z liczebnikiem pół jest dwojaka : rozdzielna lub łączna.
Pisownia połączeń liczebnika pół z rzeczownikiem jest rozdzielna , gdy pół jest zwykłym liczebnikiem ułamkowym , czyli oznacza jedną z równych części , a towarzyszący rzeczownik występuje w dopełniaczu , np.:
pół biurka , pół butelki , pół dnia , pół domu , pół drogi , pół godziny , pół kilograma , pół kopy , pół lasu , pół metra , pół minuty , pół godziny , pół miesiąca , pół pola , pół podwórka , pół roku , pół tuzina , pół życia ;
pół biedy , pół słowa , pół sukcesu , pół wieku.
Gdy liczebnik pół jest elementem wyrazu złożonego , jego pisownia jest łączna.
Złożenia pół + rzeczownik
Cechą charakterystyczną złożeń liczebnika pół z rzeczownikiem jest to , że złożenie takie zachowuje się podobnie jaki inne rzeczowniki , tzn. odmienia się przez przypadki (np. półkula , półkuli , półkulę itd.); może być określane przez przydawki (np. nowy półkożuszek) itp.
Rzeczowniki : półarkusik , półarkusz , półakord , półarystokrata , półautomat , półautomatyka , półakt , półbarkas , półbeczka , półbateria , półbrzask , półbut , półchłodnia , półcywil , półdiablę , półdniówka , półdystans , półetap , półetat , półetatowiec , półfabrykat , półgłówek , półgodzina , półgolf , półjedwab , półkolonia , półkolumna , półkożuszek , półkrew , półksiężyc , półkula , półlitrówka , półmetek , półmisa , półmrok , północ , półnuta , półobrót , półpiętro , półprzewodnik, półprzysiad , półpunkt , półsierota , półsurowiec , półświatek , półtakt , półton , półtuzin , półwiek* , półżołnierz ;
UWAGA: Wyraz półwiek jest zrostem , nieco już przestarzałym , ale nadal spotykanym w wyrażeniu przed półwiekiem , choć można też pisać przed pół wiekiem (konstrukcja składniowa o regularnej budowie , jak przed pół rokiem , przed półtora rokiem).
Przysłówki: półbokiem , półgłosem , półkolem , półszeptem , półuchem , półżartem.
Złożenia pół + przymiotnik
półarkuszowy , półciężki , półfeudalny , półfinałowy , półhektarowy , półlitrowy , półmetrowy ,
półprzewodnikowy , półszylingowy , półtropikalny .
Złożenia pół + formy czasownikowe
półklęczeć , półleżeć , półstać , półwisieć , półżartować ;
półokryty , półotwarty , półprzyuczony , półwiszący ;
półleżał , półleżąc , półstał , półstojąc , półwisiał , półwisząc , półżartował , półżartując ,
półżartowawszy .
Złożenia pół + przysłówek
półdarmo , półgłośno , półlegalnie , półnago , półoficjalnie , półprzytomnie , półżywo.
Złożenia pół + liczebnik
Liczebniki ułamkowe: półtrzecia , półczwarta , półósma.
Wyraz pół piszemy rozdzielnie , gdy występujące w zdaniu wyrazy z cząstką pół służą określeniu jednego pojęcia , czyli nazwaniu jednego procesu , stanu , cechy , np.:
pół zabawa , pół nauka - to nie dwie czynności (półzabawa i półnauka), lecz jednocześnie zabawa
i nauka - jeden proces składający się z elementów zabawy i elementów nauki;
pół spał , pół czuwał - to nie określenie dwu różnych stanów (półspał i półczuwał), ale jednego
polegającego na tym , że ktoś w połowie spał , a w połowie czuwał ;
pół kpiąco , pół poważnie - to nie dwie odrębne cechy (półkpiąco i półpoważnie), lecz jedna
oznaczająca , że ktoś w połowie mówił z kpiną , a w połowie z powagą ;
pół fantastyczny , pół realistyczny - to nie dwie odrębne cechy (półfantastyczny i półrealistyczny),
ale jedna , oznaczająca , że coś jest jednocześnie fantastyczne i realistyczne , np. sen.
Przyimki do , na , o , od , po , przez , przy , za z liczebnikiem pół piszemy rozdzielnie , np.:
Tak do pół godziny potrwa jeszcze to zebranie.
Podziel to na pół.
Wymieszała oliwę pół na pół z musztardą.
O pół do ósmej będę pod kinem.
Od pół godziny czekam na ciebie.
Dzieci dostaną po pół jabłka.
Przez pół dnia oglądał telewizję.
Plotkowały przy pół czarnej.
Za pół godziny będę u was.
Przyimek w z liczebnikiem pół ma dwojaką pisownię - łączną lub rozdzielną:
przyimek w z liczebnikiem pół piszemy rozdzielnie , gdy wyrażenie w pół znaczy `w połowie' , np. przerwać w pół zdania , przerwać w pół słowa , załatwić coś w pół godziny , zatrzymać się w pół drogi ;
przyimek w z liczebnikiem pół piszemy łącznie , gdy wyrażenie w pół znaczy:
`w pasie' , np. Objął Ewkę wpół.
`na połowę , w połowie' , np. Zgiąć arkusz wpół.
`niezupełnie , częściowo' , np. Patrzyła na wpół drwiąco.
moment w połowie między dwiema pełnymi godzinami , np. Rozpoczyna wykłady wpół do dziewiątej.
PISOWNIA POŁĄCZEŃ Z LICZEBNIKIEM ćwierć
Pisownia połączeń liczebnika ćwierć z rzeczownikiem jest rozdzielna , gdy ćwierć jest zwykłym liczebnikiem ułamkowym , czyli oznacza jedną z czterech równych części , a towarzyszący rzeczownik występuje w dopełniaczu , np.:
ćwierć szklanki mleka ; szli ćwierć mili przez wrzosowiska ; odważył ćwierć kilograma cukru.
Gdy liczebnik ćwierć jest częścią wyrazu złożonego , jego pisownia jest łączna , np.:
ćwierćfinał , ćwierćinteligent , ćwierćnuta , ćwierćwiecze ;
ćwierćarkuszowy , ćwierćfinałowy , ćwierćwiekowy.
PISOWNIA ŁĄCZNA I ROZDZIELNA WYRAŻEŃ PRZYIMKOWYCH
Wyrażenia przyimkowe to połączenia przyimków z rzeczownikami lub przysłówkami , liczebnikami i zaimkami . Zasadniczo pisze się je rozdzielnie bez względu na ich znaczenie pierwotne lub przenośne , np.:
bez bez mała , bez liku , bez ustanku , bez reszty , bez wątpienia ;
beze beze mnie ;
dla dla dwojga , dla niepoznaki , dla nich ;
do do pracy , do dwudziestu , do niego , do cna , do siego roku!
mimo mimo woli , mimo przeszkód , mimo to ;
na na bok , na domiar , na co dzień , na czas , na jaw , na kształt , na odwrót , na ogół , na
ostatek , na opak , na pamięć , na powrót , na pozór , na przykład , na razie , na leżąco,
na skos , na wylot , na wspak , na schwał ;
nad nad wyraz , nad miarę ;
nade nade mną , nade wszystko ;
o o ile ;
od od dawna , od niedawna , od niechcenia , od rzeczy , od tego , od razu ;
ode ode mnie ;
po po części , po kolei , po omacku , po południu , po prawdzie , po hiszpańsku , po
szlachecku , po prostu , po dwadzieścia , po trochu , po troszkę , po drugie , po trzecie ,
po swojemu , po wszystkim , po co , po cóż , po czym , po staremu ;
pod pod dostatkiem , pod spodem , pod warunkiem , pod względem ;
pode pode mną , pode mnie ;
poza poza oczy , poza tym ;
przed przed południem , przed czasem , przed domem ;
przede przede mną , przede wszystkim ;
przez przez lasy , przez Europę ;
przeze przeze mnie ;
przy przy czym , przy tym ;
spod spod oka , spod łóżka ;
spode spode łba , spode mnie ;
sprzed sprzed domu , sprzed roku ;
sprzede sprzede mnie;
u u szewca , u góry , u nas , u mnie ;
w w bród , w czas (= w porę , na czas), w oczy , w ogóle , w okamgnieniu , w przeddzień ,
w przód (= do przodu), w dwójnasób , w poprzek , w prawo , w koło (= w kółko);
we we czwartek , we Włodawie , we wtorek , we wrzątku ;
z z rosyjska , z chłopska , z cicha , z grubsza , z lekka , z rzadka , z wolna , z dala , z
daleka , z wysoka , z przeciwka , z pomocą , z rana ;
za za mąż , za granicą , za półdarmo , za darmo , za dnia , za młodu , za mało , za wiele , za
pan brat , za pomocą , za pięć złotych , za co , za to , za nic ;
ze ze wszech miar , ze skutkiem , ze spodu , ze mną , ze wszystkim , ze świadomością ;
znad znad stawu , znad morza ;
Pisownię łączną mają dawne połączenia przyimkowe , które we współczesnej polszczyźnie są zrostami , np.:
dlaboga , dlaczego , dlatego , dokoła , dookoła , donikąd , dopóki , dopóty , doprawdy , dotąd , dotychczas , nadal , nadaremnie , nadto , nadzwyczaj (= wyjątkowo), naonczas , naówczas , naprawdę , naprędce , naprzeciwko , naprzód , naraz , nareszcie , nasamprzód , natenczas , natomiast , natychmiast , naumyślnie , nawet , nawzajem , nazbyt , nieomal , niespełna , niezadługo (= wkrótce), omal , oto , otóż , podówczas , pojutrze , pokrótce , pomału , pomaleńku , pomalutku , ponadto , poniewczasie , popojutrze , pospołu , pośrodku , potem (= później), powoli , powolutku , przedtem (= dawniej , wcześniej), przedwczoraj , przeto , wbrew , wcale , wkoło , wniwecz , wonczas , wówczas , wpław , wpośród , wprawdzie , wprost , wprzód (= najpierw), wprzódy , wraz , wręcz , wspak , wstecz , wszerz , wtem (= nagle), wtenczas , wzdłuż , wzwyż , zadość , zaiste , zaledwie , zanadto , zapewne , zanim , zaraz , zaprawdę (= istotnie), zarazem , zarówno , zatem , zawczasu , zazwyczaj , zgoła , znienacka , znowu , znów , zrazu , zresztą.
PISOWNIA PRZYIMKÓW ZŁOŻONYCH
Przyimki złożone z samych przyimków pisze się łącznie , np.:
ponad , popod , poprzez , spomiędzy , spod , sponad ( Sponad gór świeciło słońce.), spoza , sprzed , znad, zza ,
ale: Z ponad (= z więcej niż) stu dwudziestu kandydatek do konkursu Miss Polonia tylko dziesięć przeszło do finału.
PISOWNIA WYRAŻEŃ TYPU ręka w rękę , sam na sam , od deski do deski
Pisownia członów tego typu wyrażeń jest rozdzielna , np.
łeb w łeb , oko w oko , raz w raz (= raz za razem), ręka w rękę , sam na sam , słowo po słowie , wet za wet, ziarnko do ziarnka , od deski do deski , z miesiąca na miesiąc , z roku na rok.
Rozdzielnie pisze się też wyrażenie w tę i we w tę : Dźwig miarowo poruszał się w tę i we w tę stronę. Dopuszczalna jest pisownia wyrażenia potocznego wte i wewte . Kręciła się bezmyślnie wte i wewte.
PISOWNIA FORMY ZAIMKOWEJ -ń Z PRZYIMKAMI
Forma zaimkowa -ń nie stanowi samodzielnej sylaby. Z przyimkami pisze się ją łącznie , np.
nań = na niego,
nadeń = nad niego,
przedeń = przed niego,
przezeń = przez niego,
weń = w niego,
zeń = z niego.
UWAGA: Powyższe formy dopuszczalne są tylko w rodzaju męskim.
PISOWNIA WYRAZÓW Z PRZEDROSTKAMI
W języku polskim wszystkie przedrostki - rodzime i obce - pisze się łącznie z wyrazami pospolitymi , np.:
a- anormalny , apolityczny , aspołeczny , ateizm ;
anty- antyfeminista, antynarkotyczny , antynikotynowy , ale: anty-Platon ;
archi- achidiakon , archikatedralny ;
arcy- arcybanalny , arcybiskupstwo , arcyksiążęcy , ale: arcy-Polak ;
bez- bezpłatnie , bezpretensjonalny , bezradność , bezsenność , beztroska , bezzwłoczny ;
beze- bezecnie , bezecny ;
do- dobrnąć , docelowy , dogłębny , dokładka , dokształcić , dorzecze ;
eks- ekskierowniczka , eksmąż , eksminister , eksprzewodniczący , ale: eks-Polak ;
ekstra- ekstraklasa , ekstranowoczesny ;
hiper- hiperdźwiękowy , hiperinflacja , hiperpoprawność ;
infra- infradźwiękowy , infrastruktura ;
kontr- kontrreformacyjny , kontrtytuł ;
maksi- maksispódnica , maksisukienka ;
midi- midipłaszczyk , midispódnica ;
między - międzyludzki , międzyzwiązkowy , międzyżebrze ;
mini- miniparasol , minirecenzja , minirozmówki , minispódniczka
na- napisać , naprzeciw , naskórek , nastrojowy , nastawka ;
nad- nadgniły , nadodrzański , nadsztygar , nadużywać , nadżerka , nadżółkły ;
nade- nadebrać , nadedrzeć , naderwać , naderżnąć ;
o- ochłodzenie , ochrypnąć , ochrzczony , okruszyna ;
od- odbiorca , odgrodzić , odpłatność , odpowiedzialny , odseparowany , odświętny ;
ode- odebrać , odedrzeć , odegrać , odetkać , odezwać się ;
około- okołoksiężycowy , okołosłoneczny , okołoziemski ;
pan- panamerykański , paneuropejski , panslawizm ;
po- pobernardyński , pobłądzenie , pobratymiec , pociąć , pochwalić , pogrobowiec , pokątnie ;
pod- podbramkowy , podchodzić , podchorąży , podchwytliwie ;
pode- podebrać , podeschnięcie , poderwać , podetrzeć ;
ponad- ponadczasowo , ponaddźwiękowy , ponadetatowy , ponadpaństwowy , ponadplanowo ,
ponadplemienny , ponadto , ponadtysiącletni ;
post- postimpresjonizm , postkolonialny , postkomunistyczny , postpenitencjarny ,
ale: post-Jugosłowianin ;
poza- pozabiblijny , pozakulisowy , pozaksięgowy ;
przeciw- przeciwciało , przeciwdziałać , przeciwuczuleniowy , przeciwwaga , przeciwzawałowy ;
przed- przedhistoryczny , przedmałżeński , przedmecz , przedzamcze , przedzawałowy , w przeddzień ;
przede- w przededniu ;
przy- przyrumienić , przysłówek , przystrzyc , przyśpiewka , przyziemnie ;
pseudo- pseudoartysta , pseudoarystokrata , pseudofilozoficzny , ale: pseudo-Rosjanin ;
super- superarbiter , superczuły , superforteca , ale: super-Europejczyk ;
śród- śródlądowy , śródpiętro , śródskórnie , śródtytuł , śródziemnie ;
u- ukłuć , ukrwienie , ukwiecony , umniejszać , upiłować , urwać , uśmiech ;
ultra- ultrafiolet , ultrakrótki , ultraradykalny , ale: ultra-Azjata ;
w- wciągnąć , wcierać , wgniecenie ;
we- wemknąć się , wepchnięcie , wewnętrznie , wewnętrzny , wezwać ;
wice- wicekanclerz , wicekonsul , wicekrólestwo , wiceprezydent , wiceprzewodnicząca ;
wokoło- wokołoziemski , wokołomarsjański , wokołosłoneczny ;
wokół- wokółksiężycowy , wokółziemski ;
z- zgasić , zgwałcić , znormalizowany , zwapnienie ;
za- zabłądzić , zabudować , zaczarowany , zaćmienie , zatwierdzający , zatrzaska , zażądać ;
ze- zeschły , zespolić , zeszlachetnieć , ześlizg ,zewsząd.
UWAGA: Łączna pisownia przedrostka eks- (= były) została niedawno wprowadzona przez komisję Kultury Języka .
PISOWNIA WYRAŻEŃ ZAIMKOWYCH
Połączenie zaimka i następującej po nim innej części mowy to wyrażenia zaimkowe. Pisze się je rozdzielnie , np.:
co chwila , co tydzień , co rok , co roku , co dzień , co godzina , co miesiąc , co wieczór , co niedziela ;
co gorsza , co gorsze , co prędzej , co najmniej , co tchu , czym prędzej , co do (tego), co za (przygoda), kto zacz , tym bardziej , tym gorzej , tym lepiej.
WYJĄTKI: Odstępstwem od tej zasady jest pisownia łączna wyrażeń zaimkowych będących zrostami : coraz , toteż (= więc), tymczasem oraz złożeniami : cotygodniowy , comiesięczny , cogodzinny , coroczny, codziennie , cotygodniowo .
PISOWNIA ZAIMKÓW ZŁOŻONYCH TYPU ten sam , taki sam
Pisownia zaimków złożonych , np. ten sam , ta sama , to samo , tym samym (autobusem) i tym samym (= przez to samo , wobec tego , np. tym samym muszę z tego zrezygnować); taki sam , takie samo , tak samo , tyle samo ; jaki taki , jaka taka , jakie takie , jako tako jest rozdzielna.
WYJĄTKI : tamten , tamtędy (zrosty).
PISOWNIA WYRAZU jak
Wyraz jak , towarzyszący przymiotnikom i przysłówkom w stopniu najwyższym , pisze się rozdzielnie , np.:
jak najlepszy
jak najdłuższy
jak najkorzystniejszy
jak najlepiej
jak najdłużej
jak najkorzystniej
Również osobno pisze się wyrażenie jak gdyby.
PISOWNIA WYRAZU indziej
Wyraz indziej występuje tylko w połączeniach : gdzie indziej , kiedy indziej , nigdzie indziej , wszędzie indziej. Ich pisownia jest rozdzielna.
PISOWNIA PARTYKUŁ bądź , bodaj , byle , chyba , ci , co , lada , niech , niechaj , no , oby , tak , tam , też , to , tu
Pisownia wyżej wymienionych partykuł jest rozdzielna :
bądź bądź co bądź , Co bądź mi daj do jedzenia.
bodaj Bodaj go licho wzięło!
byle Byle do jutra! byle kto , byle co , byle gdzie , byle jak , byle kiedy ;
chyba Chyba nie przyjdę , Chyba to się nie uda , Ma chyba ze sto lat.
ci Masz ci los! A to ci heca!
co Zatrzymywał się co krok , Co ona taka dziś zdenerwowana?
lada lada chwila , lada moment , nie lada sztuka , lada kto , lada co (ale: ladaco = nicpoń), lada
kiedy ;
niech Niech już zacznie czytać , Niech wysprząta ten pokój , Niech mi wolno będzie powitać
szanownych gości.
niechaj Niechaj żyje nam!
no Cicho no bądźcie! Daj no ;
oby Oby się nie spóźnili , Oby przepadł!
tak tak dalece , że tak powiem , tak sobie , tak jakoś ;
tam tam do licha , On ma już jakieś tam patenty.
też Też mi odpowiedź , Włada biegle angielskim i niemieckim, a zna też fiński.
to Kogo to ja spotykam! Co to była za piękna gra! Co to za jeden?
tu Co tu robić? Co tu gadać?
PISOWNIA PARTYKUŁ -że , -ż , -li
Pisownia partykuł -że , -ż jest łączna : chodźże , wracajże , chodźmyż , wracajmyż , gdzież , pókiż , jakaż , któż , kiedyż , czemuż , ten że , tamże.
Pisownia partykuły -li (= czy) jest łączna : Znaszli ten kraj , gdzie cytryna dojrzewa?
Li (= wyłącznie , jedynie , tylko , też) w połączeniu: li tylko pisze się osobno: Nazwiska jego pozwoliłem sobie użyć (...) li tylko dla reklamy niniejszego felietonu (Kisiel).
PISOWNIA SPÓJNIKA że
Pisownia spójnika że jest rozdzielna: bodaj że , tak że (ale: także = również), mimo że , pomimo że , prawie że , tylko że , właśnie że.
PISOWNIA CZĄSTEK WYRAZÓW -ąd , -ędy , -dziesiąt , -dziesty , -dzieści , -inąd , -kolwiek , -kroć , -krotny , -krotnie , -mość , -nasty , -naście , -set
Pisownia tych cząstek jest zawsze łączna:
-ąd dokąd , odkąd , skąd , znikąd ;
-ędy którędy , owędy , tędy , wszędy ;
-dziesiąt sześćdziesiąt , dziewięćdziesiąt ;
-dziesty dwudziesty , trzydziesty ;
-dzieści trzydzieści , czterdzieści ;
-inąd skądinąd , znikądinąd ;
-kolwiek aczkolwiek , cokolwiek , czegokolwiek , gdziekolwiek , jakikolwiek , jakkolwiek ,
kiedykolwiek , którykolwiek ;
-kroć częstokroć , pięciokroć , stokroć , tysiąckroć , wielokroć ;
-krotny dwukrotny , dwudziestokrotny , pięciokrotny , trzykrotny ;
-krotnie czterokrotnie , stokrotnie , wielokrotnie ;
-mość jegomość , jejmość , waszmość ;
-nasty dwunasty , jedenasty , szesnasty ;
-naście czternaście , dwanaście , szesnaście ;
-set osiemset , sześćset ;
PISOWNIA KOŃCÓWEK -(e)m , -(e)ś , -(e)śmy , -(e)ście
Bez względu na to , po jakiej części mowy występują końcówki -(e)m , -(e)ś , -(e)śmy , -(e)ście , pisze się je zasadniczo łącznie:
pisałam , nauczyłeś się , zatrzymaliśmy się ;
Dawnośmy nie byli w Gdańsku.
W Gdańskuśmy dawno nie byli.
Ręcznikam zapomniał.
Kiedyście tam byli?
Kiedy tameście byli?
PISOWNIA ŁĄCZNA CZĄSTEK -bym , -byś , -by , -byśmy , -byście
Cząstki -bym , -byś , -by , -byśmy , -byście pisze się łącznie z następującymi kategoriami wyrazów:
Z osobowymi formami czasowników:
robiłbym , posprzątałbyś , upiekłby , zapaliłybyśmy , zrzeszylibyście się.
Z osobowymi formami czasowników, użytymi w funkcji bezosobowej:
należałoby go odwiedzić ; wypadałoby złożyć życzenia ; wydawałoby się , że zda ten egzamin ; malowałoby mu się dobrze w plenerze.
Z partykułami:
ani anibym , anibyś , aniby , anibyśmy , anibyście ;
bodaj bodajbym , bodajbyś , bodajby , bodajbyśmy , bodajbyście ;
czy czybym , czybyś , czyby , czybyśmy , czybyście ;
czyż czyżbym , czyżbyś , czyżby , czyżbyśmy , czyżbyście ;
gdzież gdzieżbym , gdzieżbyś , gdzieżby , gdzieżbyśmy , gdzieżbyście ;
niech niechbym , niechbyś , niechby , niechbyśmy , niechbyście ;
niechaj niechajbym , niechajbyś , niechajby , niechajbyśmy , niechajbyście ;
nuż nużbym , nużbyś , nużby , nużbyśmy , nużbyście ;
oby obym , obyś , oby , obyśmy , obyście .
Z niektórymi spójnikami , a zwłaszcza z następującymi:
aby abym , abyś , aby , abyśmy , abyście ;
aczkolwiek aczkolwiekbym , aczkolwiekbyś , aczkolwiekby , aczkolwiekbyśmy ,
aczkolwiekbyście ;
albo albobym , albobyś , alboby , albobyśmy , albobyście ;
albowiem albowiembym, albowiembyś, albowiemby, albowiembyśmy, albowiembyście;
alboż albożbym , albożbyś , albożby , albożbyśmy , albożbyście ;
ale alebym , alebyś , aleby , alebyśmy , alebyście ;
ani anibym , anibyś , aniby , anibyśmy , anibyście ;
aż ażbym , ażbyś , ażby , ażbyśmy , ażbyście ;
ażeby ażebym, ażebyś , ażeby , ażebyśmy , ażebyście ;
bo bobym , bobyś , boby , bobyśmy , bobyście ;
byle bylebym , bylebyś , byleby , bylebyśmy , bylebyście ;
chociaż chociażbym , chociażbyś , chociażby , chociażbyśmy , chociażbyście ;
choć choćbym , choćbyś , choćby , choćbyśmy , choćbyście ;
czyli czylibym , czylibyś , czyliby , czylibyśmy , czylibyście ;
gdy gdybym , gdybyś , gdyby , gdybyśmy , gdybyście ;
gdyż gdyżbym , gdyżbyś , gdyżby , gdyżbyśmy , gdyżbyście ;
iż iżbym , iżbyś , iżby , iżbyśmy , iżbyście ;
jak (= jeśli , gdy) jakbym , jakbyś , jakby , jakbyśmy , jakbyście ;
jakkolwiek jakkolwiekbym , jakkolwiekbyś , jakkolwiekby , jakkolwiekbyśmy ,
jakkolwiekbyście ;
jako jakobym , jakobys , jakoby , jakobyśmy , jakobyście ;
jednak jednakbym , jednakbyś , jednakby , jednakbyśmy , jednakbyście ;
jednakże jednakżebym , jednakżebyś , jednakżeby , jednakżebyśmy , jednakżebyście ;
jeśli jeślibym , jeślibyś , jeśliby , jeślibyśmy , jeślibyście ;
jeżeli jeżelibym , jeżelibyś , jeżeliby , jeżelibyśmy , jeżelibyście ;
lecz leczbym , leczbyś , leczby , leczbyśmy , leczbyście ;
nim nimbym , nimbyś , nimby , nimbyśmy , nimbyście ;
niż niżbym , niżbyś , niżby , niżbyśmy , niżbyście ;
ponieważ ponieważbym , ponieważbyś , ponieważby, ponieważbyśmy , ponieważbyście ;
przecież przecieżbym , przecieżbyś , przecieżby , przecieżbyśmy , przecieżbyście ;
skoro skorobym , skorobys , skoroby , skorobyśmy , skorobyście ;
tedy tedybym , tedybyś , tedyby , tedybyśmy , tedybyście ;
to (= więc) tobym , tobyś , toby , tobyśmy , tobyście ;
więc więcbym , więcbyś , więcby , więcbyśmy , więcbyście ;
zanim zanimbym , zanimbyś , zanimby , zanimbyśmy , zanimbyście ;
zatem (= więc) zatembym , zatembyś , zatemby , zatembyśmy , zatembyście ;
zaś zaśbym , zaśbyś , zaśby , zaśbyśmy , zaśbyście ;
że żebym , żebyś , żeby , żebyśmy , żebyście ;
W wyrazach porównawczych:
jakby Wyglądała jakby była przestraszona.
jakoby Śpiewała jakoby jakaś profesjonalna śpiewaczka.
niby Pasierbica jest dla niej niby córka.
PISOWNIA ROZDZIELNA CZĄSTEK bym , byś , by , byśmy , byście
Cząstki bym , byś , by , byśmy , byście pisze się rozdzielnie z następującymi kategoriami wyrazów:
Po nieosobowych formach czasownika:
po bezokolicznikach , np.
Skończyć by już warto tę budowę.
Pożyczyć byśmy mogli jacht.
po wyrazach o funkcji czasownikowej : można , niepodobna , trzeba , warto , wolno , np.
Można by to kupić.
Niepodobna by było go nie zaprosić.
Trzeba by pójść wreszcie do kina.
Wolno by było tam wejść.
Warto by było wybrać się na jakąś wycieczkę.
po formach bezosobowych zakończonych na -no , -to , np.
Zbrodnię odkryto by później.
Zamknięto by okna.
Zrobiono by to wcześniej.
Zastąpiono by dyżurnych.
po wyrazach : winien , powinien , np.
Dawno już winien byś przeprosić mamę.
Powinni byście mu pomóc.
Powinna byś już wyjechać na wakacje.
Po zaimkach przysłownych , pytajnych i względnych , jak i odpowiadających im wskazujących:
dlaczego Dlaczego byśmy nie mieli tam pójść?
dlatego Jest senny , dlatego by było dobrze wracać już do domu.
dokąd Zawsze to samo pytanie , dokąd by jechać na wakacje.
dopóki Dopóki by on został z nami , dopóty by nie było kłótni.
dopóty Dopóty byśmy mogli pozostać w Pradze , dopóki starczyłoby nam
pieniędzy.
dotąd Dotąd by ten przedpokój należał do nas , reszta do was.
gdzie Zastanawiam się , gdzie by wysłać dzieci na zimowisko.
jak (= w jaki sposób) Tłumaczył cierpliwie , jak by należało poprawić tę pracę.
kiedy Kiedy byś mógł przyjść do nas?
którędy Zastanawiała się , którędy by przejść , nie mocząc nóg.
odkąd Nie wiedział , odkąd by rozpocząć powtórkę materiału.
odtąd Gdybym mógł , odtąd bym jeździł tam zawsze.
skąd Skąd by miał takie wiadomości?
stąd Stąd bym już mogła pójść sama.
stamtąd Gdyby się nie zgubili , stamtąd by łatwo dotarli do wioski.
tak (= w taki sposób) Jak by zrobił , tak by miał.
tam Tam by można powiesić ten obraz.
tamtędy Tamtędy by było lepiej iść.
wtedy Gdybym przeszedł w eliminacjach , wtedy bym się cieszył.
UWAGA: Jeśli ten sam wyraz w jednym kontekście pełni funkcję zaimka przysłownego , a w innym jest spójnikiem albo partykułą , to stosujemy odpowiednie rozróżnienie w pisowni , np.
gdzież by (= w którym miejscu? - zaimek pytajny), np. Gdzież by można było upchać te roczniki
gazet?
gdzieżby (= wcale nie - w znaczeniu partykuły retorycznopytajnej - czyżby?), np. Gdzieżby ona
ci pomogła?
jak by (= w jaki sposób?), np. Jak by to zrobić , żeby się wszystkim podobało?
jakbyśmy (= jeślibyśmy , gdybyśmy , jeżelibyśmy - w znaczeniu warunkowym), np. Jakbyśmy
byli we Wrocławiu , to was odwiedzimy.
jakby (= niby , jak gdyby - w znaczeniu porównawczym), np. Twarz jej była jakby maska.
jakkolwiek byś (= w jakikolwiek sposób byś - zaimek względny), np. Jakkolwiek byś teraz
postąpiła , będzie źle.
jakkolwiekby (= chociażbyś - spójnik przyzwolenia), np. Jakkolwiekbyś nie miała czasu , zawsze
odwiedź chorą koleżankę.
Cząstki bym , byś , by , byśmy , byście występują także jako połączenie spójnika by z końcówkami -(e)m , -(e)ś , -(e)śmy , -(e)ście . Spójnik by jest równoważny spójnikom aby , ażeby , żeby , np.
Zaprosił go , by wystąpił z odczytem (= aby wystąpił z odczytem).
Zadzwoniła z prośbą , bym do niej przyjechała (= żebym do niej przyjechała).
Chcą , byśmy się tu zatrzymali (= żebyśmy się tu zatrzymali).
By jako samodzielny spójnik może wystąpić po innych spójnikach. Jego pisownia jest wtedy
rozdzielna:
Podróżny dotarł do hotelu , ale by mógł zająć pokój , musiał wypełnić kwestionariusze.
Aby upewnić się co do spójnikowej funkcji by w powyższym zdaniu , należy to zdanie
przekształcić w ten sposób , żeby każde podrzędne zdanie wprowadzone zostało oddzielnie
własnym spójnikiem:
Podróżny dotarł do hotelu , ale musiał wypełnić kwestionariusze , by mógł zająć pokój.
Spójnik ale wprowadza zdanie musiał wypełnić kwestionariusze , spójnik by - mógł zająć pokój.
Spójnik by możemy też wymienić na spójniki aby , ażeby , żeby. Wtedy przekształcone zdanie
będzie miało postać:
Podróżny dotarł do hotelu , ale żeby mógł zająć pokój , musiał wypełnić kwestionariusze.
PISOWNIA ŁĄCZNA PARTYKUŁY nie
Partykułę nie jako wykładnik zaprzeczenia piszemy łącznie z następującymi kategoriami wyrazów:
Z rzeczownikami:
niebezpieczeństwo , niechrześcijanin , niecierpliwość , niedopuszczenie , niedyskrecja , niefizyk , niekapitalista , nienaturalność , niepokój , nieszczęście , niezdyscyplinowanie , nieziemskość , niezorganizowanie , nieżyciowość ,
ale: nie-Polak , nie-Aleksandrostwo , nie-Europejczycy , nie-Nigeryjka
ale: nie chrześcijanin , ale muzułmanin
Z przymiotnikami:
nieagresywny , niebiedny , niedrogi , niehałaśliwy , niekrakowski , niemiłosierny , nieodmienny , nieprzytulny , niesłony , nietykalny ,
ale: nie-Szekspirowski (dramat)
ale: nie krakowski , ale warszawski
ale: nie gorszy
Z imiesłowami przymiotnikowymi (czynnymi i biernymi), niezależnie od tego , czy użyte są w znaczeniu przymiotnikowym (zob. przykłady oznaczone literą a) , czy czasownikowym (zob. przykłady oznaczone literą b), np.
nieoceniony pracownik (= bezcenny , zasługujący na najwyższą ocenę), ale także
obraz nieoceniony jeszcze przez jury konkursu (= taki , którego nie oceniono);
(a) nieopisane trudności (= nie dające się opisać), ale także
(b) kraje nieopisane w podręczniku (= takie , których nie opisano);
(a) Matka Boska Nieustającej Pomocy , ale także
(b) W Tatrach padał śnieg nieustający od tygodnia;
(a) Przyśnił mi się mój nieżyjący ojciec , ale także
(b) Człowiek nieżyjący obecnie w Japonii nie zna grozy trzęsień ziemi.
Gdy imiesłów użyty jest w znaczeniu czasownikowym , dopuszczalne jest jednak stosowanie
pisowni rozdzielnej.
WYJĄTKI: Zawsze stosuje się pisownię rozdzielną w wyraźnych przeciwstawieniach , np. nie
leżący , ale siedzący oraz w konstrukcjach , których ośrodkiem jest spójnik ani lub ni (np. nie
piszący ani nie czytający), czasem powtórzony (np. ani nie piszący , ani nie czytający).
UWAGA: Podane zasady dotyczące pisowni zaprzeczonych imiesłowów przymiotnikowych są
nowością w polskiej ortografii. Oparte są na uchwale Rady Języka Polskiego przy Prezydium
PAN z dnia 9 grudnia 1997 r. Dotychczasowe przepisy kazały pisać rozdzielnie imiesłowy użyte
czasownikowo , a łącznie imiesłowy użyte przymiotnikowo.
Z przysłówkami utworzonymi od przymiotników:
niedrogo , niejasno , niemile , nietrudno, są to przysłówki utworzone od przymiotników niedrogi , niejasny , niemiły , nietrudny.
Bez względu na to , jaką rolę pełnią te przysłówki w zdaniu , piszemy je łącznie: Niemile mnie zaskoczył (niemile - okolicznik). Tu jest niedrogo (niedrogo - orzecznik) , ale: nie drożej.
PISOWNIA ROZDZIELNA PARTYKUŁY nie
Partykułę nie jako wykładnik zaprzeczenia piszemy rozdzielnie z następującymi kategoriami wyrazów:
Przed czasownikami:
nie chcieć , nie odbyć , nie zrywać , nie jestem , nie jedzie , nie telefonowałem , nie zawiadomiła , nie świeciło , nie świeciłabym , nie zaskoczyłby, nie przeszkadzaj , nie roznoś, niech nie krzyczy , Janka nie ma w domu , Janek nie ma tej książki , nie wypadało się śmiać.
Ta reguła odnosi się również do czasowników, które bez przeczenia nie mają inne znaczenie:
nie dojadać (= głodować , oszczędzać na jedzeniu); dojadać (= kończyć jedzenie)
nie dopisywać (np. o apetycie); dopisywać (od: pisać)
nie dostawać (= nie otrzymywać , brakować); dostawać (= otrzymywać)
nie dosypiać (= spać krócej , niż się powinno); dosypiać (= śpiąc dotrwać do pewnego czasu).
Reguła odnosi się również do czasownika nie omieszkać:
Nie omieszkaj (= nie zaniedbaj) iść do lekarza.
a także do używanego w środowisku prawniczym nie omieszkać stawiennictwa (= nie stawić się
gdzieś).
WYJĄTKI: Czasowniki utworzone od rzeczowników z przedrostkowym nie , np. niepokoić (od:
niepokój), niewolić (od: niewola), a także czasowniki niedomagać , niedowidzieć , nienawidzić.
Pisownia niedosłyszeć lub nie dosłyszeć zależy od znaczenia:
Mój ojciec od kilku lat niedosłyszy (= słabo słyszy).
Stenotypistka nie dosłyszała (= nie usłyszała) ostatniego słowa.
UWAGA: Rozdzielna pisownia wyrazu nie dostawać (= brakować) została wprowadzona przez
Komisję Kultury Języka PAN.
Przed wyrazami brak , można , potrzeba , trzeba , wiadomo , warto , wolno , które mają znaczenie czasownikowe , np.
nie brak , nie można , nie potrzeba , nie trzeba , nie wiadomo , nie warto , nie wolno ,
ale: Niepodobna tego odczytać. Wyraz niepodobna (= jest trudno , nie można) wyjątkowo pisze się łącznie.
Przed wyrazami takimi , jak wstyd , grzech , żal , strach , szkoda , sposób użytymi w funkcji orzeczenia:
Nie grzech tak dokuczać?
Nie wstyd ci tak bałaganić?
Nie żal mu opuszczonych dzieci.
Nie strach ci opuścić Polskę?
Nie szkoda ci tego wyjazdu?
Nie sposób ich do tego namówić.
Przed imiesłowami przysłówkowymi zakończonymi na -łszy , -wszy i -ąc oraz formami nieosobowymi zakończonymi na -no , -to :
nie zdając sobie sprawy ; nie będąc na przyjęciu ; nie załatwiwszy sprawy do końca ; nie zjadłszy obiadu ; nie znaleziono niczego ; nie wykryto bandy złodziei.
Przed liczebnikami:
nie trzy ; nie dwanaście ; nie pierwszy ; nie dwunasty ; nie dwoje dzieci , ale troje ; nie jeden milion pochłonął mu hazard ,
ale wyjątkowo: niejeden (= wielu , ten i ów), niejedno , niewiele , niewielu.
Przed zaimkami:
nie my to zrobiliśmy ; nie każdy to potrafi ; nie swój majątek przegrał ; nie nasze auto ; nie ten autobus ; nie to zagadnienie ,
ale wyjątkowo: nieco , niecoś , niejaki , niektórzy , poniektórzy , nieswój (= niezdrów).
Przed wyrażeniami przyimkowymi:
nie dla nas ; nie z nim ; nie przez każdego ; nie o Marysi ; nie w szkole ; nie za długo ; nie na czasie ,
ale: niezadługo (= wkrótce) dotrze do nas.
Przed partykułami : nie byle , nie lada :
Jedziecie nie byle gdzie.
Nie lada opinię sobie wyrobił.
Nie byle kto nas odwiedził.
To była nie lada propozycja.
Przed przysłówkami nie pochodzącymi od przymiotników:
nie bardzo; nie dosyć; nie całkiem; nie dziś; nie tylko; nie teraz; nie wszędzie; nie tu; nie tutaj ; nie tam ; nie wczoraj ; nie zaraz ; nie wnet ,
ale wyjątkowo: niezbyt , nieraz (= często , ale: nie raz , ale wiele razy), niebawem.
Przed przymiotnikami i przysłówkami w stopniu wyższym i najwyższym:
nie lepszy , nie najlepszy ;
nie łatwiejszy , nie najłatwiejszy ;
nie gorszy , nie najgorszy ;
nie lepiej , nie najlepiej ;
nie łatwiej , nie najłatwiej ;
nie gorzej , nie najgorzej.
Przed przysłówkami wtedy , gdy partykuła nie jest nie tylko zaprzeczeniem , ale i przeciwstawieniem:
nie dobrze , ale wspaniale ;
nie źle , lecz dobrze ;
nie mądrze , tylko głupio.
Przed rzeczownikami wtedy , kiedy partykuła nie jest nie tylko zaprzeczeniem , ale i przeciwstawieniem:
to nie matka , ale teściowa ;
nie przyjaciel , ale twój wróg ;
nie las , tylko puszcza.
Przed rzeczownikami użytymi w funkcji orzecznika:
nie sztuka gniewać się (= nie jest sztuką);
nie koniec jeszcze tych nowin (= nie jest koniec).
Przed przymiotnikami i imiesłowami przymiotnikowymi wtedy , kiedy partykuła nie jest nie tylko zaprzeczeniem , ale i przeciwstawieniem:
nie czarne , ale białe ;
nie dobry wybieg , lecz wprost idealny ;
nie rozpiłowany , tylko rozcięty ;
mocno poturbowany , ale nie pokonany.