WYKŁADY - EKOLOGIA LĄDOWA

WYKŁAD 1

Temat: WYBRANE ZAGADNIENIA Z EKOLOGII ORGANIZMÓW.

Osobnik ma pewne wymagania.

Istnieją dwa skupienia:

1. Komponenty materiałowe:
   - niewyczerpywalne (przestrzeń, terytorium) każdy gatunek ma terytorium, wymiar przestrzenny, może się ona kurczyć bądź powiększać, następuje zmiana dysponentów (osobniki umierają i tworzą się- następuje `zmiana warty')
   - pokarm - jest wyczerpywany, ale odnawialny (dzięki procesowi rozmnażania)

2. komponenty niemateriałowe: czynniki ekologiczne warunkujące życie, decydują o rozwoju, wzroście, bytowaniu (np. temperatura powietrza, gleby, wody; zasolenie wody - woda słodka, słona; natężenie światła; zawartość wody, jony wodorowe; natężenie tych czynników decyduje o istnieniu organizmów).

1. GRANICE TOLERANCJI DLA ORGANIZMÓW
   Schemat stosunków biol. w obrębie strefy tolerancji ekologicznej.
   Strefa tolerancji = strefa pozytywna, strefa letalna - strefa śmierci organizmu, nie może żyć poza punktem krytycznym; OPTIMUM - organizmy rozwijają się najlepiej, PEJUS - strefa warunków krytycznych, organizm nie może żyć; HABITAT - strefa najkorzystniejszych warunków rozwoju organizmów.
   Badania poznawcze:
   Lebiega - zajmował się głównie dolnymi punktami krytycznymi.
   Shelford - zajmował się górnymi punktami krytycznymi.
   Czynniki znajdujące się w minimum decydują o rozwoju gatunku - PRAWO MINIMUM.
   Czynnik ekologiczny to taki, gdy reaguje na niego organizm (gdy ma wpływ na organizm).
   PRAWO MAKSIMUM - I prawo Shelforda - czynnik, który znajduje się w nadmiarze działa ograniczająco na organizm.
   II prawo Shelforda - zarówno nadmiar jak i niedobór będzie ograniczający dla rozwoju organizmu. Shelford stworzył granicę tolerancji w oparciu o prawo II.

2. ZASADA TOLERANCJI EKOLOGICZNEJ ORGANIZMU
   określa, że każdy żywy organizm ma określoną tolerancję względem czynników warunkujących środowiska, jego szanse przeżycia i rozrodu zależą od tego w jakim stopniu warunki występują w danym miejscu pokrywają się z zakresem adaptacji tolerancyjnej, szerokość stref tolerancji jest wyrazem stopnia specjalizacji organizmu. Tolerancja może być przy tym duża w przypadku jednego czynnika, a mała względem drugiego. O możliwościach i szansach organizmu decyduje więc całość jego adaptacji tolerancyjnej.

3. STREFY TOLERANCJI EKOLOGICZNEJ
   Wykres. Stosunek stref tolerancji ekologicznej względem zmienności czynników środowiska:
   a - eurybionty
   b-c- stenobionty (steno - wąski)
   b - oligobionty (oligo - mały)
   c - polibionty (poli - dużo)
   d - mezobionty

4. KRYTERIA KLASYFIKACJI EKOLOGICZNEJ ORGANIZMU (2 kryteria)
   1. zakres tolerancji gatunku (eurybionty, stenobionty, polibionty, oligobionty).
   2. czynnik względem którego ta klasyfikacja jest prowadzona, nazwa tego czynnika: temperatura - eurytermiczne, mezotermiczne, politermiczne, oligotermiczne, stenotermiczne)
   Ekologiczne grupy gatunków roślin (tabela)
   a. tolerancja termiczna np. rośliny eurytermiczne, stenotermiczne
   b. tolerancja na światło np. euryfotyczne, stenofotyczne
   c. tolerancja na wilgotność np. hydrofity
   d. tolerancja na zasobność gleby, np. rośliny eutroficzne, mezotroficzne, oligotroficzne.
   Organizmy stenotopowe - wąski obszar występowania; Organizmy eurytopowe - szeroki obszar wystepowania.
   rys. Przemieszczanie się martwej i żywej materii między ekosystemami. Procesy na zboczu: erozja; żyzność, rodzaje gatunków.

WYKŁAD 2, WYKŁAD 3

WSKAŹNIKI EKOLOGICZNE (BIOINDYKATORY)

Bio - życie; indykator - wskaźnik.

Stenobiont jest wskaźnikiem ekologicznym (wąski zakres tolerancji ekologicznej). Eurybiont nie będzie wskaźnikiem ekologicznym.

Mszaki służą do wykrycia metali ciężkich, wykazują ich obecność.

OGRANICZENIA ZASADY TOLERANCJI EKOL. ORGANIZMU:

1. szereg gatunków, które są eurybiontami w pewnym czasie stają się stenobiontami (w fazie rozrodu, w fazie wegetatywnego rozwoju), np. szprot bałtycki ma szeroki zakres tolerancji w przeżywaniu od zera do kilkunastu stopni, natomiast tarło w temperaturze od zera do 4 stopni Celsjusza. (rysunek)

2. wiek i płeć gatunku - inne granice tolerancji mają osobniki młode, w średnim wieku i stare. (rysunek)

3. wybiórczość osobnicza w obrębie gatunku gatunku. Wszystkie gatunki nie mają takich samych granic tolerancji (rysunek)

4. granice tolerancji określane są nie dla gat. biol., tylko dla jego populacji geograficznej (ekotypy). Ekotypy przystosowują się do warunków, w których żyją. (rysunek)

5. granice tolerancji mogą być zmienione przez oddziaływanie innego czynnika ekologicznego (mogą się zawężać, rozszerzać) (rysunek)

6. występowanie zjawisk biotycznych - gdzie ograniczeniem tolerancji jest organizm żywy i ograniczeniem jest zjawisko - konkurencja międzygatunkowa. (rysunek)

Temat: WYBRANE ZAGADNIENIA Z POPULACJI EKOLOGII.

1. INFORMACJE OGÓLNE
   Gatunek reprezentowany jest przez populację. Osobnik jest przedstawicielem populacji. Populacja jest to zbiór osobników tego samego gatunku. (tabela)

2. LICZEBNOŚĆ I ZAGĘSZCZENIE POPULACJI
   Liczebność - liczba gatunków na określonym obszarze w określonym czasie. Stosujemy, gdy możemy policzyć osobniki i gatunek ma określony obszar zasięgu. Gatunek jest łatwy do policzenia. Stosujemy dla gatunków ważnych gospodarczo, rzadkich, podlegających ochronie rezerwatowej, zagrożone wyginięciem. Liczenie mówi czy ubywa czy przybywa osobników.
   Zagęszczenie - używamy wtedy, kiedy nie jesteśmy w stanie obliczyć wszystkich osobników. Badania są prowadzone w odniesieniu do jednostki (ile osobników na m², ha), do jednostek masy (g, kg), objętości (cm³). Aby określić zagęszczenie trzeba wiedzieć, gdzie dany gatunek występuje. (3 rysunki, tabela)

3. KATEGORIE POPULACJI WG BEKLEMISHEVA
   Kryteria, którymi kierował się Beklemishev:
   1. zdolności i możliwości rozrodcze populacji - zdolność propagacyjna
   2. zmiana liczebności populacji w czasie.
   Kategorie wg Beklemisheva:
   1. Populacje niezależne - posiadają sprawne możliwości rozrodcze, wszystkie ubytki są uzupełniane, nie musi być dopływ organizmów z innych populacji; są niezależne od innych populacji.
   2. Populacje półzależne - posiadają sprawne mechanizmy rozrodcze, ale w sytuacjach stresowych rozród jest ograniczony, pożądany był dopływ organizmów z innych populacji. Na ogół dają sobie radę.
   3. Populacje zależne - nie posiadają takich wydolnych mocy reprodukcyjnych, ciągle są zagrożone, mogą wyginąć, stan niezagęszczenia. Musi być import osobników z innych populacji.
   4. Populacje okresowe - każdy gatunek ma swoje zasięgi występowania, te gatunki lokalizują się tam, gdzie występują korzystne warunki. Ten zasięg może mieć różny kształt. Rozszerzają te zasięgi/ granice. Jest to populacja okresowa, ponieważ warunki się zmieniają, szukają korzystnych warunków. W tym zasięgu mają się rozmnażać, przetwarzać biomasę (np. komar).
   5. Pseudopopulacje - zasiedlają pewne obszary, ale nie mogą się rozmnażać (nie są spełnione warunki do tego rozwoju). Wytwarzają i przetwarzają biomasę (np. miejsca, gdzie wody słodkie mieszają się z wodami słonymi). Nibypopulacje.
   6. Hemipopulacja - związana z populacją , biologią gatunku, jest specyficzna, część stadium rozwojowego jest związana ze środowiskiem wodnym, druga z lądowym, np. płazy (żaby) - możliwość złożenia skrzeku w wodzie.

4. Populacje przystosowane, nieprzystosowane do środowiska
   (rysunek)

5. STRUKTURA PRZESTRZENNA POZIOMA I PIONOWA POPULACJI
   1. POZIOMA:
   poziome rozmieszczenie osobników:
   - gatunki występują pojedynczo, np. skowronek, dzik (samiec) - samotniczy tryb; zbliża się do partnerki w czasie rozrodu
   - stada, kilkadziesiąt osobników, stada osobników roślinożerców na sawannie, renifery występują w stadach, drapieżniki
   - ugrupowania ptaków w okresie przelotu np. żurawie, dzikie gęsi, bociany
   - ptaki krukowate tworzą wspólne gniazda
   - skupienia typu troficznego (pokarmowego)
   (rysunek)
   2. PIONOWA
   (tabela)

6. STRUKTURA PŁCI
   - samce, osobniki męskie
   - samice, osobniki żeńskie
   Wyróżniamy kategorie:
   1. populacje jednopłciowe stałe - gatunek, populacja posiada tylko osobniki żeńskie, obszary tropikalne, środowisko wodne, rzadko spotykane, rozmnażanie w systemie partenogenetycznym.
   2. populacje jednopłciowe czasowe - może się rozmnażać płciowo, partenogenetycznie np. mszyce, związane także z behawioryzmem zwierząt, np. u sikory, najpierw przylatuje samica, samiec po ok. miesiącu.
   3.populacje obupłciowe - występują samce i samice, krzyżowanie daje potomstwo, zapłodnienie wewnętrzne, zewnętrzne.
   Podział wg Monastylskiego:
   1. populacje monocykliczne - rozmnażające się tylko raz w życiu, rośliny jednoroczne, np. agawa, bezkręgowce, większość owadów zyje 1 sezon; są bardzo niestabilne, jeśli chodzi o liczebność, występują wahania.
   2. populacje policykliczne z krótkim okresem życia gatunku - np. byliny, kłącza, rozłogi, ptaki fruwające, płazy, gryzonie (nornik, chomik), które żyją 2 - 4 lata, rozmnażają się kilka razy w życiu, są bardziej stabilne, bardziej wyrównany poziom liczebności.
   3. populacje policykliczne z długim okresem życia np. kręgowce, które mogą rozmnażać się kilkadziesiąt razy w życiu, są ustabilizowane.

7. STRUKTURA WIEKU
   Cecha, która dotyczy tylko populacji. Można podzielić na stadia rozwojowe.
   (Tabela. Rozwój osobniczy z uwzględnieniem stadiów rozwojowych)
   Piramidy wieku (rysunek) dla populacji rozwijającej się (a), ustabilizowanej (b), wymierającej (c).
   a. piramida płaska - najwięcej przedrozrodczym, w rozrodczym, zwiększa w krótkim czasie swoją liczebność.
   b. piramida typu dzwon
   c. piramida typu urny - osobników młodych jest najmniej.

WYKŁAD 4

1. ROZRODCZOŚĆ POPULACJI
   Rozrodczość - przyrost osobników populacji w pewnym przedziale czasu i na określonej powierzchni, terenie.
   Rozrodczość:
   - maksymalna, jest to rozrodczość teoretyczna, mogłaby zaistnieć, wtedy gdy wszystkie osobniki mogłyby mieć potomstwo i nie byłoby żadnych ograniczeń - rozrodczość absolutna (zdolne do rozrodu). Rozród jest ograniczony brakiem pokarmu, warunkami środowiska, brak mikroelementów i, pasożytnictwo, konkurencja - opór środowiska.
   Rozrodczość maksymalna (teoretyczna) ^{opórśrodowiska} rozrodczość rzeczywista (ekologiczna)
   Wskaźnik surowych urodzeń: R = b/N
   N = (Nt +No)/2
   b - liczba osobników, która pojawia się w pewnym przedziale czasowym i określonej przestrzeni
   N - średnia liczebność osobników
   Nt - liczba osobników na starcie badań
   No - liczba osobników na końcu badań
   Wady: wliczane są wszystkie osobniki: niepłodne, niedojrzałe, stare.

2. ŚMIERTELNOŚĆ POPULACJI
   Wskaźnik śmiertelności (umieralności): U = a/N
   a - liczba osobników, która odeszła w określonym czasie i w przestrzeni
   N - średnia liczebność osobników
   śmiertelność minimalna (teoretyczna) ^{opórśrodowiska} śmiertelność rzeczywista (ekologiczna)
   Śmiertelność minimalna jest to umieralność teoretyczna, mogłaby zaistnieć, gdyby umieranie pojawiałoby się tylko ze starości; brak czynników, które przyspieszają umieranie, idealne warunki do życia, gdy umierają osobniki najstarsze.
   Przyczyny śmiertelności:
   - środowiskowe: brak lub wyczerpywanie się pokarmu
   - osobnicze: choroby, starzenie się i śmierć, specyficzne wymagania
   - populacyjne: konkurencja między osobnikami, antybioza
   - biocenotyczne: wpływ innych populacji, starzenie się biocenozy, zakłócenie równowagi w układzie, działanie drapieżców, pasożytów, organizmów chorobotwórczych.
   Przyczyny te stanowią OPÓR ŚRODOWISKA.

3. KRZYWE PRZEŻYWANIA
   Krzywe przeżywania - różne gatunki w różny sposób przeżywają, rozwijają się. Niektóre gatunki już na starcie tracą większość osobników. Wyrażają w jaki sposób gatunek realizuje swoje życie.
   Podstawowe rodzaje krzywych przeżywania (rysunek)
   a. wypukła - do 10 lat prawie się nie zmienia, na początku mała śmiertelność, gatunki długo żyjące - nosorożce, słonie, ludzie.
   b. wklęsła - na początku dużo umiera osobników, ok. 80%; długo żyje bardzo mało osobników, ponieważ występuje brak opieki, np. ryby, płazy, owady, niektóre gryzonie; większa wrażliwość na zmianę warunków środowiska.
   c. esowata - ma kształt „s”, 3 obszary, 1 - największa śmiertelność w pierwszych latach życia, 2 - kto przeżyje, to żyje długo, 3 - śmierć z powodu starości; np. człowiek do XIX w., ptaki (śpiewające), gryzonie, drobne ssaki.
   d. schodkowata - system „schodkowaty”, składa się ze stopni, np. bezkręgowce (owady, które mają specyficzny rozwój -> różne stadia: jajo -> gąsienica -> poczwarka -> owad dorosły -> rozmnaża się -> ginie). Krótko żyjące organizmy.
   e. krzywa teoretyczna
   ----- jednostajnie nachylona - teoretyczna
   np. Hydra morska, populacja `kurczy się' w sposób ustabilizowany.
   (Rozrodczość maksymalna ^{opórśrodowiska} rozrodczość rzeczywista (ekol.) + I) - (śmiertelność min. ^{opórśrodowiska} Śmiertelność rzeczywista (ekol.) + E) = LICZEBNOŚĆ POPULACJI; I - imigracja, E - emigracja.

4. DYNAMIKA LICZEBNOŚCI POPULACJI
   rys. Czynniki w największym stopniu działające na dynamikę populacji:
   reprodukcja, imigracja, emigracja, śmiertelność.
   Dynamika - zmiany (szybka, bardzo szybka, wolna, bardzo wolna)
   Fazy populacyjne:
   a. faza wzrostu
   b. szczyt liczebności
   c. faza spadku
   d. faza równowagi
   e. fluktuacje - gwałtowane zmiany liczebności w krótkim przedziale czasu
   f. oscylacje - amplitudy wahań powyżej lub poniżej, amplituda wahań jest wartością stałą, okres wahań tez jest wartością stałą.
   Oscylacje na wykresie w kształcie sinusoidy.
   Faza równowagi - rozważanie bardziej teoretyczne.

5. TYPY DYNAMIKI LICZEBNOŚCI POPULACJI
   1. Typ wykładniczy - np. renifer, owad; rys. typ wykładniczy zmian liczebności - początkowy przyrost osobników jest niewielki w czasie; gwałtowny przyrost - geometryczny, osiąga szczyt liczebności i spada. Litera „J” położona - o takim typie decydują cechy biol. gatunku.
   2. Typ logistyczny - przypomina literę `s', charakterystyczny dla gatunków, które opanowują.
   3. Typ cykliczny - czynniki, które go kształtują niezrównoważone warunki ekologiczne i stosunki biocenotyczne (rozregulowane stosunki powodowane niezrównoważonymi warunkami ekologii)
   (rys. typ cykliczny zmian liczebności)
   4. Typ ustabilizowany - zachodzi w ustabilizowanych względnie jednorodnych warunkach ekologicznych w czasie. Te warunki mają utrzymywać populację na równym poziomie; dostępność pokarmu (np. trawa dla owiec); brak drapieżników, konkurencji.
   (rys. typ ustabilizowany)

WYKŁAD 5

1. JAK SIĘ KSZTAŁTUJE LICZEBNOŚĆ POPULACJI W CZASIE ZALEŻNOŚCI OD REKWIZYTÓW NIEWYCZERPYWALNYCH I WYCZERPYWALNYCH?
   Rekwizyty niewyczerpywalne - przestrzenie, terytoria, areały, są niewyczerpywalne, zasiedlane przez osobniki, luki się zapełniają - brak miejsca a nowe gatunki -> rekwizyty wypełnione -> wypełnienie środowiska
   rys. wpływ wypełnienia środowiska na przebieg zmian liczebności w populacji
   Migranty wewnątrzpopulacyjne - osobniki, które są na granicach występowania i czekają na wolne miejsce (często na liście rezerwowej). Często pożerane przez drapieżników.
   Rekwizyty wyczerpywane - jest to pokarm wyczerpywany, ale odnawialny. Wszystko się odradza na drodze rozmnażania - wyczerpywanie środowiska.
   rys. wpływ wyczerpywania środowiska - póki jest pokarm, to liczba osobników przybywa.
   Jak kształtuje się liczebność populacji w czasie w środowisku homo (jednorodny) i heterogenicznym (mozaikowy, różnorodny) w obecności drapieżników lub pasożytów przy dostępności pokarmu i przestrzeni?
   rys. wpływ opanowywania populacji przez drapieżniki i pasożyty.
   a. gdy rekwizyty są dostępne, to liczba osobników może wzrastać, jednak gdy pojawia się drapieżnik, to nie ma gdzie się schronić i jest spożywany przez drapieżnika - zredukowana liczebność osobników (redukcja) (środowisko homogeniczne)
   b. proces limitowania osobników. Dopóki nie było drapieżników to liczebność osobników wzrastała, mają gdzie się ukryć, lecz nie wszystkie - liczebność nie wzrasta, mimo dostępnych rekwizytów - regulacja.

2. JAK KSZTAŁTUJE SIĘ LICZEBNOŚĆ POPULACJI W CZASIE W ZALEŻNOŚCI OD CZASU ROZRODU GATUNKU?
   Trzy długości rozrodu:
   - krótki
   - długi
   - stały
   rys. wpływ krótkiego okresu; charakterystyczny dla gatunków krótko żyjących (jednorocznych), typ wykładniczy, b. szybki wzrost liczebności, po osiągnięciu szczytu, potem wymieranie osobników. Bezkręgowce, owady, rośliny jednoroczne.
   rys. wpływ długiego okresu; nie ma wierzchołka liczebności, jest spłaszczona, wzrasta liczebność, ale po osiągnięciu największej liczebności spada. Charakterystyczny dla gatunków krótko żyjących, ale dłużej niż rok.
   rys. wpływ stałego okresu; pokolenie A wzrasta, rozmnaża się, dając pokolenie B, pokolenie B rozmnaża dając pokolenie C itd.

3. CZYNNIKI NIEZALEŻNE (`RZĄDZĄCE ZAGĘSZCZENIEM') OD ZAGĘSZCZENIA POPULACJI A LICZEBNOŚĆ POPULACJI.
   Czynniki niezależne od zagęszczenia: działają niezależnie od zagęszczenia, `rządzą' zagęszczeniem. To takie, które działają tak samo na 1 lub tys. osobników (w jednakowym stopniu odczuwają); - pokrywa śnieżna - czynniki abiotyczne (temperatura, ogień, opady), czasami mogą być czynniki biotyczne, czyli głównie drapieżnika, czasem pasożyta.

4. CZYNNIKI, KTÓRE DZIAŁAJĄ I SĄ ZALEŻNE (`RZĄDZONE PRZEZ ZAGĘSZCZENIE').
   Im jest większe zagęszczenie, tym aktywność czynników jest wyższa. Im więcej ofiar, tym wzrasta liczba osobników. Zagęszczenie rządzi czynnikami. Są to czynniki biotyczne: drapieżnik, pasożyt, bakteria chorobotwórcza.
   ZASADA ALLE'GO: zarówno niedogęszczenie jak i zagęszczenie populacji prowadzi do jej zaniku (wyginięcia).

5. GRANICE TOLERANCJI DLA POPULACJI.
   Czynnik ekologiczny - natężenie czynnika warunkującego życie <- dla organizmów
   Dolny punkt krytyczny - poniżej tego punktu znajduje się strefa niedogęszcznie.
   Górny punkt krytyczny - powyżej tego punktu znajduje się strefa zagęszczenia.
   Pomiędzy tymi punktami - strefa tolerancji. O granicach tolerancji decyduje liczebność!!! (czynnik)
   (rys. strefa tolerancji w populacji)

Temat: INTERAKCJE MIEDZYGATUNKOWE BIOCENOZY.

1. INFROMACJE OGÓLNE
   rys. analiza interakcji populacji dwu gat.
   rys. współzależności między populacjami 2 gat.

WYKŁAD 6

2. KONKURENCJA
   1. kONKURENCJA WEWNĄTRZGATUNKOWA
   2. KONKURENCJA MIĘDZYGATUNKOWA
   
   ad. 1. Bardziej groźna, nietolerancyjna, antagonistyczna
   (rys. tabelka z definicjami KONKURENCJA)
   Konkurencja jest to interakcja między dwoma osobnikami, która osłabia kondycję jednego z nich. Konkurencja jest to tendencja sąsiadujących roślin do korzystania z tej samej porcji wody i przestrzeni.
   Na przykładzie Tribolium (chrząszcze mączne) - Triforium (koniczyna) została wyjaśniona istota konkurencji;

3. zasada Gausa, to zasada konkurencyjnego wykluczania się gatunków lub zasada seperacji ekologicznej. Brzmi, że w jednej niszy ekologicznej może przebywać jeden gatunek. Im więcej niż ekologicznych, tym biocenoza jest bogatsza.
   rys. graficzne przedstawienie ekologicznej niszczy przystosowawczej
   a. dwa gatunki, nie zachodzą na siebie ich nisze.
   b. przestrzeń o którą walczą; dwa gatunki, ich nisze nachodzą na siebie.
   MODEL TRIBOLIUM
   rys. przykład konkurencyjnego wykluczania się populacji chrząszczy mącznych.
   Mąka jest siedliskiem, a zarówno pokarmem dla chrząszczy mącznych. Czynniki: klimat (sprzyja), gatunek, wilgotność.
   Przykład jak gatunek likwiduje drugi gatunek.
   MODEL TRIFOLIUM
   rys. przykład łącznego występowania populacji dwóch gat. koniczyny.
   Wykres pokazuje wzrost populacji dwóch gatunków. Odmienne są krzywe wzrostu. Osiągają dojrzałość w różnym czasie, mimo tych samym warunków. Oba te gatunki źle wpływają na siebie. Szybciej wzrasta koniczyna biała, ok. 15 tyg. traci liście, natomiast w tym czasie u koniczyny długoogonkowej wzrasta ulistnienie. Różnice biologii rozwoju: 3 tygodnie.
   rys. schemat powiązań konkurencyjnych między populacjami (A-E), których nisze składają się z elementów (a-d). Można oczekiwać, ze jedna z populacji (C lub D) konkurujących z największą liczbą innych populacji o największą liczbę elementów - zostanie wyeliminowana.
   rys. wpływ konkurencji na rozmieszczenie ptaków. Gdy przeważa konkurencja wewnątrzgatunkowa, to gatunek rozprzestrzenia się i zajmuje mniej korzystne, skrajne obszary. Gdy jest intensywna konkurencja międzygatunkowa, to gatunek zajmuje mniejszy obszar, w którym występują optymalne warunki.

4. DRAPIEŻNICTWO (+ DRAPIEŻNIK - OFIARA)
   Każdy gatunek ma swoje ofiary, które zjada i swoich wrogów, które go zjadają.
   1. INFORMACJE OGÓLNE
   - drapieżnictwo właściwe - gatunki, które posługują się schematem: wykryć ofiarę, zdobyć ją, zagryźć i zjeść. Ofiara musi być zabita. Łowca, myśliwy -> polowanie.
   - roślinożerstwo - ich ofiarami są rośliny, nie zabija ofiary, zjada to, co go interesuje np. owoce, liście -> osłabia roślinę, może tak osłabić, że roślina zginie.
   - pasożyty - wśród nich bakterie chorobotwórcze, charakter pasożytniczy.
   Jedna ze strategii drapieżnictwa - aktywne działanie, zasada: wszystko albo nic.
   Druga ze strategii - siedzenie, czekanie na ofiarę, nie traci energii, kcal, bierne działanie. Jest to wygodna forma dla „łowcy”, jednak musi wykazywać się cierpliwością. Jest to polowanie nocą. Pająki zostawiają „pułapki” dzień i noc. Metoda „wabików”, wabiąca. Ptaki drapieżne mają swoje terytoria łowcze, drapieżnicy kalkulują czy warto zdobywać ofiarę, czy wtedy zyskają więcej energii (czyli czy spożycie ofiary dostarczy odpowiednią ilość energii) niż stracą (za zdobywanie ofiary).
   2. BEHAWIORYZM DRAPIEŻCY (ZACHOWANIE)
   Obserwacje Voltery:
   - niszczy populację najliczniejszą
   - wybiera osobniki dorosłe, młode `oszczędza'
   - są takie gatunki, które nazywa się `drapieżnicy generaliści' - zjada wszystko, co napotka
   - `drapieżnicy specjaliści' - mają jedną upatrzoną ofiarę, ich życie zależy od penetracji (monofagi, miś panda, koala)
   - ewolucyjny charakter przystosowania się drapieżcy i ofiary do istnienia - mają coraz lepsze metody, coraz szybciej biegają, lepsze systemy.

WYKŁAD 7

1. EWOLUCYJNY PROCES ZACHODZĄCY W OBRĘBIE POPULACJI DRAPIEŻNIKA I JEGO OFIAR.
   Drapieżnik doskonali swoje mechanizmy dotyczące ataku. Ofiara doskonali swoje mechanizmy obronne. Odbywa się to na drodze doboru naturalnego i selekcji w obrębie populacji, które mają zróżnicowaną dyspozycję. `Wyścig o przeżycie' między ofiarą i drapieżnikiem - dobór naturalny. Przykład: róża ma kolce w celu obrony; pokrzywa ma kwas mrówkowy, który parzy, jego celem jest odstraszanie, funkcja obronna przez zniszczeniem.

2. KRZYWE VOLTERA.
   rys. krzywe oscylacyjne dla gatunków pozostających w związkach eksploatacyjnych: a. gatunek eksploatowany, b. gatunek drapieżcy.
   Jak ofiara zwiększa liczebność, to wtedy następuje optymalna sytuacja dla drapieżnika. Drapieżnik jest dobrym regulatorem.

3. SPOSOBY OBRONY OFIARY PRZED DRAPIEŻNIKAMI.
   Jej prędkość, czyli ucieczka; broni się refugiami, czyli elementami środowiska (gałęzie, drzewa, nory, jamy); wykorzystując pewne substancje chemiczne (np. skunks), substancje maskujące, substancje chemiczne takie jak np. jad pszczoły, osy, węży jadowitych; wykorzystują elementy mechaniczne np. jeż ma kolce; rogi, kopyta. Niektóre zwierzęta zwiększają swoją objętość, mają skłonność do `nadymania się', mają pewne elementy na ciele, np. ubarwienie (niektóre ryby mają `paszczę' w celu kamuflażu), dopasowywanie się do podłoża. Patyczaki przekształcają się, wyglądają jak gałęzie (kamuflaż, dopasowanie się do otoczenia).
   rys. oscylacje liczebności w hodowlach mieszanych: a. w jednorodnych kulturach bez możliwości schronienia dla ofiary, b. w siedlisku mozaikowym z możliwością ukrycia ofiary, c. w siedlisku jednorodnym ze stałą imigracją obu gatunków.

Temat: PASOŻYTNICTWO (+ PASOŻYT, - ŻYWICIEL).

Pasożyt atakując żywiciela również ginie. Pasożyty dzielimy na:
- zewnętrzne (stałe, okresowe) - na ogół okresowe, np. pijawki, komar, kleszcz, pchły, wszy, wszoły, pluskwy;
- wewnętrzne - wnikają do organizmów, penetrują układ nerwowy, pokarmowy, opanowują różne organy, występują prawie na stałe; przywry: motylica wątrobowa, bąblowiec, tasiemiec uzbrojony, glista ludzka, owsiki} `robaki pasożytnicze' mają cechy przystosowawcze, nie mają układu pokarmowego, nie mają organu ruchu - posiadają haczyki, którymi przyczepiają się do ścian.
Do pasożytów zaliczamy również bakterie chorobotwórcze i grzyby pasożytnicze (np. drożdżaki, prątki gruźlicy), pierwotniaki chorobotwórcze (ameba atakuje szczególnie wątrobę, pełzak czerwonki). Pasożyty atakują również rośliny (mątwik, węgorek).
Pasożytnictwo socjalne (gniazdowe); np. kukułka podrzuca jaja do innych gniazd, by nie wysiadywać i nie karmić; musi podrzucać do takich gniazd, w których jej jaja nie róznią się wielkością i ubarwieniem (trzcinniczek i strzyżyk).
Pasożyty dzielimy na:
- mikropasożyty - występują na zewnątrz i wewnątrz organizmu, mogą się rozmnażać na zewnątrz i wewnątrz.
- makropasożyty - występują tylko wewnątrz organizmu, ale nie mogą się rozmnażać; muszą mieć swojego pośredniego żywiciela.

1. sposoby infekowania pasożytów.
   - horyzontalna (pozioma) transmisja - kiedy pasożyt przenosi się z 1 do 2 osobnika, może być pośrednia (musi być wektor, np. malaria) lub bezpośrednia (kichnięcie, zarażenie np. grypą)
   -transmisja pionowa (wertykalna) - kiedy pasożyt przedostaje się z matki na potomstwo (np. w okresie ciaży, gdy matka ma wirusia HIV, to dziecko je odziedziczy; żółtaczka - może zainfekować potomstwo).

2. metody obrony przed infekcją.
   - metody behawiorystyczne: lis `ulepił' sobie kuleczkę z mchu, wziął ją w pysk, moczy się w wodzie od tyłu, czeka, w pewnym momencie wyrzuca kuleczkę; pchły szły w stronę pyska w poszukiwaniu tlenu.
   - zwiększa się liczba leukocytów (limfocyty r) - obrona organizmu, są w stanie pokonać `wroga' - pasożyta; limfocyty B - takie elementy, które wytwarzają substancje odpornościowe - przeciwciała; odporność na infekcję wtórną np. szczepienia.
   
   PARAZYTOIDY - polega na tym, że większość owadów to pasożyty. Składają jaja do innych owadów. Wylęgają się larwy, które pożerając, uśmiercają go. Specyficzny rodzaj pasożytowania.
   
   rys. Układ gospodarz - pasożyt.

WYKŁAD 8

1. INTERAKCJE `+' (NIEANTAGONISTYCZNE)
   Komensalizm + 0 - jeden gatunek korzysta z rekwizytów drugiego, a ten gatunek eksploatowany nie jest zainteresowany, np. hiena i lew.
   Protokooperacja + + - `prosta współpraca', jeżeli gatunki podejmują się współpracy, to przynoszą dla siebie korzyści, ale mogą bez tego żyć (bez siebie).
   Mutualizm ++ - symbioza obligatoryjna, gatunki są od siebie zależne, przynoszą sobie korzyści, np. flora jelitowa, która ułatwia ludziom trawienie; wiciowce i termity - wiciowce wydzielają enzymy trawienne, dzięki którym termity mogą trawić, Rhizobium, rośliny motylkowate.

2. INTERAKCJE `-' (WYSTĘPUJĄCE POZA TABELĄ)
   Antybioza (przeciw życiu) - niektóre gatunki dla własnych korzyści uśmiercają inne gatunki, np. antybiotyki - penicylina; streptomycyna z rodziny streptomyces.
   Fitoncydy - roślina uśmierca bakterie. Wytwarza związki (alkaloidy), które uśmiercają bakterie np. czosnek, cebula (zawiera aliacynę), chrzan.
   Koliny - są to substancje chemiczne wydzielane przez rośliny, które zwalczają inne rośliny ALLELOPATIA. Allelozwiązki, allelochemikalia: alkaloidy, olejki eteryczne; np. tytoń zawiera nikotynę, konopie wydzielają kalinę; przykład konkurencji, orzech włoski.
   rys. wpływy dodatnie - stymulujące i ujemne - ograniczające.

Temat: EKOLOGIA BIOCENOZY
Biocenoza (wszystkie elementy żywe) = fitocenoza (skupienie roślin) + zoocenoza (populacje wszystkich zwierząt) + mikrobocenoza
Biotop - miejsce występowania biocenozy np. gleba, woda. `Jak biocenoza zagra, tak organizm będzie tańczył'.
Wyróżniamy:
1. biocenozy małe - brakuje jej producentów czy konsumentów, nie jest samowystarczalna, nie ma samoregulacji, nie jest wydolna, ponieważ brakuje konsumentów.
2. biocenozy duże - samowystarczalna, niezależna od innych biocenoz, proces tworzenia i przetwarzania biomasy jest niezależny, wewnętrzną sprawą populacji, wszystkie gatunki wystarczają, by populacja mogła funkcjonować.
A. RÓŻNORODNOŚĆ EKOLOGCZNA W BIOCENOZIE.
- agrobiocenoza, biocenoza lasu, łąki, jeziora.
1. Biocenoza leśna - występują gatunki dominujące (najliczniejsze).
Współczynnik znaczenia - liczba osobników; sosna - dominant na poziomie producenta, czasami występuje współdominant - sosna z dębem.
Gatunki mniej liczne - np. trawy, krzewinki (borówka, wrzos, żurawina) mniejsza liczba osobników - gatunki towarzyszące czynią różnorodność w fitocenozie.
Przy uwzględnianiu różnorodności, uwzględnia się także produkcję biomasy (wielkość) oraz tempo wytwarzania i przetwarzania materii.
Dominacja na poziomie makrokonsumenta (II poziom troficzny):
- określamy liczbę osobników, produkują biomasę
- zwierzęta
Dominacja na poziomie mikrokonsumenta:
- mikroorganizmy
- różne biocenozy - różny udział dominantów
rys. pastwisko; taki taksonomiczny spis nie daje jeszcze dobrego obrazu pastwiska.
2. Dominant ekologiczny w biocenozie - gatunek dominujący na każdym poziomie troficznym w jej biocenozie (na poziomie makro, mikrokonsumentów i producentów), o jego dominacji decyduje współczynnik znaczenia, liczba osobników, ich biomasa oraz tempo wytwarzania tej biomasy. (cecha biologiczna charakterystyczna dla danego gatunku)

B. RÓŻNORODNOŚĆ BIOLOGICZNA W BIOCENOZIE.
rys. ogólna zależność między liczbą gatunków a liczbą osobników w danym gatunku.
1. W biocenozie mamy gatunki dominujące, duża liczba gatunków o małej liczbie osobników, mała liczba gatunków o dużej liczbie osobników - dominujące. Te gatunki kształtują różnorodność gatunkową w biocenozie.

- biocenozy zdrowe naturalne
--- biocenozy przekształcone przez człowieka; mała liczba gatunków.
2. Czynniki stresujące -> giną gatunki wrażliwe -> przestrzeń przyrodniczą wypełniają gatunki odporne - PROCES KOMPENSACJI EKOLOGICZNEJ. (Gatunki wrażliwe są zastępowane przez gatunki odporne, dominant też może być wrażliwy i wyginie; inny gatunek będzie dominantem).
rys. Cztery ogólne podstawowe właściwości biocenoz:
współzależność gatunkowa, tworzenie zorganizowanej całości - scalenie biocenozy, zmienność; samowystarczalność - względna niezależność od innych biocenoz.

c. EKOTON I EFEKT STYKU.
Ekoton - strefa styku, przenikania.
Biocenozy łączą się ze sobą, stykają, bo muszą. Ta przestrzeń może być duża. Pas przenikania np. pola w las (obszar wzajemnego przenikania, strefa styku - ekoton - obszar zetknięcia się z ekosystemami). Gatunki z pola wchodzą do lasu i łąki i odwrotnie. Ekoton nie może być szerszy niż biocenoza.


Ekoton - najwięcej gatunków, bo przechodzą z dwóch stron (ma gatunki lasu, łąki); liczba osobników gatunków też może być większa.
Efekt styku - rezultat przemieszczania się.

wYKŁAD 9

1. KRYTERIA WYRÓŻNIANIA BIOCENOZ.
   Jest ich 4. Muszą być spełnione te kryteria:
   1. Charakterystyczny skład gatunkowy biocenozy
   (biocenoza lasu, jeziora, łąki, mogą być duże obszarowo lub małe); jest skorelowany z biotopem; biocenoza drzewostanu, jeśli dotyczy lasu, możemy wyróżnić różna warstwy np. podszytu, runa leśnego.
   *gatunki, które mają różną rangę. Występowanie dominantów, wygląd biocenozy będą kształtowały dominanty i współdominanty na poziomie fitocenozy i zoocenozy
   *gatunki związane z warunkami siedliskowymi biocenozy, mogą występować gatunki cieniolubne, termofilne - stenobionty.
   *gatunki, które zasiedlają wszystkie miejsca - eurybionty (szeroko rozprzestrzenione)
   Między gatunkami roślin i zwierząt występują zależności pokarmowe (biocenotyczne), wpływa na specyficzny charakter biocenozy, np. stonka ziemniaczana, spotykamy ją w ziemniakach, miś koala tam, gdzie lasy eukaliptusowe.
   To są gatunki dominujące, związane ze środowiskiem występowania, związane z zależnościami pokarmowymi.
   2. Pełność składu gatunkowego biocenozy
   muszą zachodzić procesy tworzenia i przetwarzania biomasy; pełny skład, gdy są rośliny, zwierzęta, mikroorganizmy, ale są takie miejsca jak np. jaskinie, grota, gdzie brakuje producentów, nie ma słońca. Musi być obrót, synteza materii, co zostało zabrane, musi wrócić.
   3. Obszar i granice
   Biocenozą może być kilkanaście m², km² - powierzchnia bardzo zróżnicowana - biocenoza mszaków. Granice biocenoz mogą być naturalne lub tworzone przez człowieka. Naturalna - od wody do brzegu -> granicą jest linia brzegowa. Między lasem a łąka jest również naturalna granica, ale może być też utworzona przez człowieka, gdy ingeruje w środowisko, np. wycinanie drzew -> tworzy się łąka. Powinna być określona granica i obszar biocenozy.
   4. Wiek, czyli trwałość biocenozy w czasie.
   Biocenozy mogą być bardzo stare, stare, średniostare, młode.
   Najmłodsze tworzone są przez człowieka. Rozpoczyna się sukcesja ekologiczna, pojawiają się rośliny pionierskie, gdy pojawia się materia organiczna, to pojawiają mikroorganizmy. Nie ma cech biocenozy naturalnej, jest to biocenoza formująca się.
   Najstarsze biocenozy to występujące na równiku, powierzchnie są naturalne, wiek epokowy geologiczny, między zwrotnikami a równikiem. W kierunku północy coraz młodsze biocenozy. Najmłodsze biocenozy to tundra - ubóstwo roślin i zwierząt.
   Z północy w kierunku równika pojawiają się warunki, czyli biocenoza jest bogatsza.
   Wiek jest bardzo zróżnicowany. Mogą być naturalne i mogą być ubogie.
   Jeśli są spełnione te kryteria, to wtedy tworzy się biocenoza.

2. ZASADY BIOCENOTYCZNE.
   1. jedność biotopu i biocenozy - monizm biocenotyczny
   Biocenoza i biotop tworzą całość, są od siebie uzależnione, kształtują swoje warunki wzajemnie, biotop decyduje o tym, jaka jest biocenoza, biocenoza zmienia biotop na korzyść lub nie. (warunki glebowe, zasobność w składniki pokarmowe, badania w zakresie biotopu). Pełne badanie, gdy zarówno zajmujemy się biocenozą i biotopem. Gdy nie zajmujemy się biocenozą, a tylko biotopem, to badania są niepełne. Biocenoza kształtuje biotop. Musimy uwzględniać biotop.
   2. zasada organizacji biocenozy
   biocenoza posiada swoją strukturę (dobór gatunków roślin i zwierząt). Biocenoza pola ma swoją strukturę, odrębną od struktury biocenozy lasu. O strukturze decydują stosunki ilościowe (ilość osobników gat.). Określenie składu i ilościowości gatunku to organizacja biocenozy (jakości i ilości). Zależność pokarmowa - każdy gatunek ma swojego żywiciela, struktura biocenozy uwzględnia zależności pokarmowe. Konkurencja przemawia za organizacją biocenozy (między-, wewnątrzgatunkowa).
   3. zasada świadcząca o samodzielności i o odrębności biocenozy - AUTONOMIA BIOCENOZY.
   Struktura biocenozy decyduje o jej niezależności (autonomii).
   4. zasada równowagi ekologicznej
   Homeostaza - w biocenozach naturalnych równowaga jest sprowadzana do uśrednienia. Skład gatunkowy jest zależny od parametrów średnich, np. gdy jest susza, to powinny pojawiać się gatunki sucholubne, jednak tak się nie dzieje, ponieważ określa się parametry średnie, np. temperatura, opady (wielolecie). Nie ucieka żadna roślina, żadne zwierzę - migracje świadczące o przystosowaniu do warunków.
   Równowaga - przystosowanie się gatunków do warunków przeciętnych.
   5. zasada sukcesji ekologicznej
   Przyroda jest układem dynamicznym, w którym zachodzą ciągłe zmiany. Gdy biocenoza oddaje coś drugiej biocenozie jest to sukcesja ekologiczna - otrzymywanie w spadku. Jeden zbiór roślin, zwierząt zasiedla miejsce, tak ją zmieniają, że pojawiają się nowe gatunki - sukcesja ekologiczna naturalna.
   Wyróżniamy sukcesję pierwotną i wtórną.
   Sukcesja pierwotna - gdzie nie było życia na tych powierzchniach, obszar dziewiczy, dopiero zaczynają się pojawiać podłoże nie posiada warunków, dlatego muszą pojawiać się rośliny pionierskie (mszaki), które znoszą niekorzystne warunki. Wytworzenie kilku cm miąższości próchnicy może trwać nawet do 100 lat, trwa to bardzo długo. Musi być wytworzony potencjał, aby pojawiły się rośliny, zwierzęta, mikroorganizmy. Od biocenoz pierwotnych do klimaksowych ok. 900 lat, np. wydmy, zwałowiska, które stworzył człowiek, na rzekach woda tworzy wyspy tzw. Łachy.
   Sukcesja wtórna - tam życie było i jest, poziom próchniczny jest wytworzony, zmienia się tylko biocenoza. Jednoroczne rośliny wyginęły, bo byliny (wieloletnie) zaczęły dominować; po kilkunastu latach pojawiają się dzika róża, głóg, nalot brzozy, sosny - zbiorowiska naroślowe, potem leśne. Gdzie uprawiane było zboże, teraz jest las brzozowy (nastąpiło to w przeciągu 30 lat, stało się to szybko, ponieważ był `start' - PRÓCHNICA, gdy nie ma próchnicy musi być wszystko odbudowane).
   KLIMAKS - ostatnie stadium ewolucji, sukcesji, np. w Polsce biocenozami klimaksowymi są biocenozy biomu lasów liściastych klimatu umiarkowanego, bory szpilkowe klimatu umiarkowanego; pod warunkiem, że człowiek nie będzie w tym uczestniczył, ingerował, czyli w warunkach naturalnych.
   Przechodzenie od biocenoz wtórnych do klimaksowych trwa ok. 250 do 300 lat.

3. STADIA SUKCESJI PIERWOTNEJ.
   1. stadium pionierskie
   jest powierzchnia, zaczyna się jej zasiedlanie, nie ma próchnicy, np. mszaki i porosty rozpoczynają rozbudowę życia, akceptują niekorzystne warunki, pojawia się niewielka ilość roślin naczyniowych (piaskownica nadmorska - gatunek wydma biała -> wydma szara)
   2. stadium migracji
   niektóre zwierzęta zdecydują się pozostać, ale większość odchodzi, znów przychodzi i odchodzi.
   3. stadium zasiedlające
   coraz lepsze warunki, nie ma jeszcze konkurencji, jest coraz więcej gatunków, coraz mniej miejsc do zasiedlenia.
   4. stadium konkurencyjności
   nie ma już przestrzeni do zasiedlania, walka rozpoczyna się o miejsce, ponieważ są bardzo dobre warunki życia.
   5. klimaks
   (rys. Etapy sukcesji jeziora.)
   Procesy sukcesyjne są prowadzone w medycynie sądowej (rozkład materii). Lekarz medycyny sądowej jest w stanie określić, kiedy nastąpił zgon - pobieranie próbki i skład gatunkowy mikroorganizmów określa ile czasu upłynęło od śmierci.
   (rys. Sukcesja w zbiorniku wodnym)
   Sukcesja autotroficzna i heterotroficzna (rys. podział ekosystemów); R - respiracja, P - produkcja pierwotna.
   Sukcesja autotroficzna zawsze kończy się klimaksem.
   Estuaria - wody słodkie mieszają się z wodami słonymi.
   Kończy się rozkładem - sukcesja heterotroficzna.
   W toku sukcesji ma miejsce ciągła wymiana gatunków roślin i zwierząt; gatunki, które miały ogromne znaczenie na początku, Tracją ją w klimaksum, następuje wzrost biomasy, tendencja do zwiększania różnorodności gatunkowej, stabilizacja ekosystemu, ekosystem ma większe możliwości buforowania, czyli neutralizowania czynników abiotycznych.
   Nie wszystkie szeregi przemian gatunków stanowią wyraz szeregu sukcesyjnego. Nie ma takiego charakteru sukcesja heterotroficzna, np. zmiana gatunków zwierząt na `trupa'. Nie prowadzą do żadnego układu stabilizacji.
   Autroficzny charakter sukcesji- produkcja pierwotna brutto (P) jest większa od zużycia energii na utrzymanie całego układu. Trwa ona dopóki wartość przyrostu biomasy autotrofów przeważa nad kosztami oddychania (respiracji) całego układu. Po osiągnięciu stadium klimaksowego P/R= 1.
   Heterotroficzny charakter sukcesji- zachodzi gdy niemożliwa jest aktywność autotrofów. P jest mniejsze od R i układy uzależnione są od dostaw materii i energii z zewnątrz, np. w jaskiniach.
   Parasukcesja [gr.-łac.], ekol. powstawanie szeregów rozwojowych biocenoz (tzw. szeregów parasukcesyjnych), które nie kończą się uformowaniem stabilnego ekosystemu.
   

WYKŁAD 10

1. STRUKTURA TROFICZNA BIOCENOZY.
   Struktura troficzna biocenozy = struktura pierwszego rzędu, jest ważna, bo od niej zależy produktywność, ukazuje przepływ energii zawartych w materii. Oparta jest na koakcjach (wpływanie 1 osobnika na drugiego). Koakcja typu eksploatacyjnego, dzięki tym koakcjom następuje przepływ energii.
   Struktura troficzna konkurencyjna = drugiego stopnia, występuje w obrębie struktury zasadniczej i zachodzi w niej, dotyczy gatunków, które mają zbliżone wymagania.
   Struktura paratroficzna (nibytroficzna) = nie uszczupla zasobów pokarmowych i energetycznych.
   Struktura troficzna zasadnicza = można ją poznać poprzez analizę poziomów troficznych, analizę piramid troficznych, analizę łańcuchów pokarmowych, analizę sieci zależności pokarmowych.
   Poziom troficzny tworzą organizmy, które spełniają podobną funkcję w wymiarze energetycznym: 1 pozycja: producenci - rośliny zdolne do procesu fotosyntezy, wytwarzanie fitomasy P.
   2 pozycja: roślinożercy - heterotrofy H, konsumenci pierwszego rzędu.
   3 pozycja: wszystkożercy - konsumenci drugiego rzędu.
   4 pozycja: drapieżnicy małych rozmiarów C₁
   5 pozycja: drapieżnicy dużych rozmiarów - nie mają swoich wrogów w przyrodzie, nie są zagrożone atakiem.
   6 pozycja: destruenci D, mikrokonsumenci, odżywiają się martwą materią.
   Analiza: ile osobników, wydajność, analiza ta pozwala poznać strukturę troficzną.
   Piramidy troficzne wyrażają strukturę troficzną graficznie
   1. piramida troficzna liczb - wyraża ilość osobników danego gatunku
   2. piramida troficzna biomasy - wyraża masę, ile waży
   3. piramida troficzna energii - wyraża ile energii było potrzebnej do produkcji.
   (rys. trzy typy piramidy ekologicznej)
   (rys. uproszczona piramida troficzna liczb)
   (rys. piramidy liczb: a. organizm małych rozmiarów, b. organizm dużych rozmiarów, c. piramida troficzna roślina - pasożyt)
   (rys. ogólny schemat piramidy liczby i biomas -> kształt klasyczny, odwrócony, częściowo zmodyfikowany)
   Łańcuch pokarmowy składa się z ogniw (poziom troficzny), zaczyna się od poziomów producentów. Jest to przenoszenie energii z 1 poziomu do drugiego przez eksploatację. Każdy ma swoje ofiary, które zjada i wrogów, których żywi. Przepływ energii, który odbywa się przez zjadanie.
   (rys. podstawowe poziomy troficzne w łańcuchu)
   (rys. przykłady łańcuchów troficznych i sieci zależności pokarmowych)
   Sieci zależności pokarmowych są to wzajemne, przeplatające się łańcuchy pokarmowe.

2. STRUKTURA TROFICZNA PIERWOTNA I WTÓRNA W BIOCENOZIE.
   Struktura wtórna - rośliny pionierskie rozpoczynają sukcesję, nieliczne gatunki, ale duża liczba osobników.
   (rys. schemat struktury troficznej wtórnej)
   (rys. przekroczenie zakresu tolerancji zespołu konkurencyjnego jako przyczyna wypadnięcia ogniwa struktury troficznej)

3. STRUKTURA KONKURENCYJNA.
   Struktura konkurencyjna - zespoły konkurencyjne ze sobą w procesie tworzenia biomasy (struktury troficznej).
   (rys. struktura dominacji zespołu konkurencyjnego)
   (rys. struktura dominacji zespołu - histogram)
   (tab. Grupy gatunków wyróżnione w zespole konkurencyjnym: dominant, subdominant, influent, gat. akcesoryczny)

---