Podstawowe pojęcia prawne
Prawo-całokształt ogólnych norm postępowania ustanowionych lub uznanych przez państwo, które stoi na straży ich przestrzegania.
Norma - wzorzec, według którego należy postępować, może nakazywać zakazywać bądź sugerować sposób postępowania. Normy prawne tworzy się z przepisów prawnych.
Przepis prawny - to wypowiedź stanowiąca całość gramatyczną, zawartą w tekście aktu normatywnego i wyodrębniona jako artykuł, paragraf, ustęp, punkt danego tekstu.
Elementy normy prawnej:
Norma jest regułą zachowania, która daje odpowiedź na pytania.:
- kto i w jakich okolicznościach ma się zachować w określony sposób,
- jak ma się zachować adresat normy znajdujący się w określonych okolicznościach, - jak zareaguje państwo i jego organy, jeśli adresat nie zachowa się w sposób wskazany w normie.
Struktura normy prawnej:
Wskazuje się 3 CZĘŚCI normy prawnej:
1. hipoteza - wskazuje adresatów normy i okoliczności, którzy mają zachować się w
określony sposób.
2. dyspozycja - wskazuje, w jaki sposób adresat normy ma się zachować aby postępować zgodnie z normą.
3. sankcja - jak państwo zareaguje, jeśli adresat normy nie zastosuje się do wskazań zawartych w dyspozycji normy o ile wystąpiły tezy zawarte w hipotezie normy.
Przykłady:
§ 1. Kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.
§ 1. Funkcjonariusz publiczny, który, przekraczając swoje uprawnienia lub nie dopełniając obowiązków, działa na szkodę interesu publicznego lub prywatnego, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
§ 1. Funkcjonariusz publiczny lub inna osoba uprawniona do wystawienia dokumentu, która poświadcza w nim nieprawdę co do okoliczności mającej znaczenie prawne, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§ 1. Kto zabiera w celu przywłaszczenia cudzą rzecz ruchomą, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
Hipoteza - kolor zielony
Dyspozycja - kolor niebieski
Sankcja - kolor czerwony
Rodzaje norm prawnych
Ze względu na adresata:
a) ogólna - skierowana do pewnej kategorii adresatów nie zaś do adresata wskazanego co do tożsamości. Wskazanie adresatów następuje przez powołanie się na ich cechy rodzajowe(np. obywatele, żołnierze, studenci) a gdy dotyczy wszystkich ludzi znajdujących się na obszarze obowiązywania danego prawa, wówczas wskazanie adresata następuje przez użycie słowa: „kto”, „ktokolwiek”, „każdy”.
b) indywidualna - konkretne określenie adresata. Imiennie oznaczonemu adresatowi wskazują jednorazowy sposób zachowania się. Przepisy takie zawarte są w wyrokach sądowych i decyzjach administracyjnych, pisma urzędowe np. Jacek Kowalski dnia tego a tego powinien stawić się przed tą a tą wojskową komisją poborową.
Ze względu na charakter obowiązywania:
a) Bezwzględnie obowiązujące ius cogens - norma bezwzględna polega na tym że w każdym przypadku, przewidzianym przez dany przepis, mają znaleźć zastosowanie jego postanowienia , nie dopuszcza bowiem możliwości odmiennego zachowania podmiotów prawa od tego, jakie sama wskazuje. Podmioty prawa nie mają żadnej możliwości wyboru sposobu zachowania się, muszą zachować się tak, jak przepisy te postanawiają pod rygorem poniesienia ujemnych skutków prawnych. Nie pozostawia podmiotom żadnej swobody w ustalaniu ich wzajemnych stosunków.
Np. art.13§1 k.r. i o.: „Nie może zawrzeć małżeństwa, kto już pozostaje w związku małżeńskim”
b) Względnie obowiązujące ius dispositivi - pozostawia podmiotom prawa swobodę kształtowania własnego zachowania i wzajemnych stosunków. Normy te mają zastosowanie dopiero wówczas, gdy dany podmiot albo strony stosunku prawnego same czegoś w danym zakresie nie postanowią. Np. art. 642§1 k.c. „W braku odmiennej umowy przyjmującemu zamówienie należy się wynagrodzenie w chwili oddania dzieła.”
c) Semiimperatywne - normy te mogą być zmienione w drodze umowy między stronami ale tylko na korzyść osoby słabszej np. na korzyść pracownika w prawie pracy czy konsumenta w prawie cywilnym. Nie można ich zmieniać na korzyść podmiotu silniejszego, albo gdy podmioty, które łączy stosunek prawny są podmiotami o podobnym charakterze (np. obie strony są przedsiębiorcami).
Można też wyróżnić normy:
a) nakazujące
b) zakazujące
c) uprawniające
Ze względu na odniesienie do innych aktów normatywnych:
a) odsyłające - są ustanowione w celu uniknięcia w tekstach prawnych dwukrotnego czy kilkukrotnego powtarzania tych samych postanowień. Odesłanie może być systemowe - tj. wtedy gdy przepis odsyła do innego przepisu prawnego czy też normy natomiast pozasystemowe gdy nakazuje kierować się jakimiś pozaprawnymi ocenami np. zasadami współżycia społecznego; słusznością itp.
b)blankietowe - odsyłają do przepisów które mają być dopiero wydane, np. w ustawach jest mnóstwo sformułowań o tym, że dana kwestia dany problem zostanie unormowany rozporządzeniem przez odpowiedniego ministra; np. art.97§4 Minister Pracy i Polityki Socjalnej określi, w drodze rozporządzenia, szczegółową treść świadectwa pracy oraz sposób i tryb jego wydawania i prostowania.
Obowiązywanie prawa
Zagadnienie obowiązywania prawa obejmuje swym zakresem wiele problemów. Jednak podstawową jego treścią jest odpowiedz na pytanie: Co to znaczy, że dany przepis prawa, dany akt normatywny czy dana norma obowiązuje? W tak postawionym pytaniu chodzi o ustalenie prawnych konsekwencji obowiązywania danego aktu normatywnego czy też normy.
Zakres obowiązywania prawa
Każda norma prawna (akt prawny, przepis prawa) obowiązuje: w określonym czasie, określone podmioty i na określonym terytorium. W związku z tym mówi się o terytorialnym (przestrzennym), osobowym (personalnym) i czasowym (temporalnym) zakresie obowiązywania prawa.
Terytorialny zakres obowiązywania
Świadomość, że prawo obowiązuje na określonym terytorium ukształtowała się już dawno.
Terytorium państwa stanowi zarówno przedmiot władzy państwowej, jak i przestrzeń, w której granicach państwo sprawuje ją w sposób wyłączny w stosunku do osób, rzeczy i zdarzeń.
W skład terytorium państwowego wchodzą:
1 Obszar lądowy
2 Morskie wody przybrzeżne (morze terytorialne i morskie wody wewnętrzne
3 Wnętrze ziemi ( zarówno pod terytorium lądowym i morskim)
4 Przestrzeń powietrzna
Zasięg władzy państwowej jest ograniczony wyłącznie możliwościami technicznymi.
Zasadą jest, że, akty normatywne wydane przez organy centralne obowiązują na całym terytorium danego państwa, chyba że same stanowią inaczej. Od zasady tej istnieją wyjątki:
Wyjątek rozszerzający- obowiązują również na pokładach statków morskich, powietrznych, kosmicznych podnoszących banderę lub mających znak danego państwa.
Wyjątek ograniczający - nie obowiązuje na terenie placówek dyplomatycznych państw obcych, znajdujących się na terytorium tego państwa. Pewne ograniczenia związane są również z pobytem obcych sił zbrojnych.
Akty normatywne organów terenowych obowiązują na terytorium, na którego obszarze organ ten sprawuje władzę. Np. akt władz wojewódzkich nie obowiązuje poza granicami danego województwa, a akt władz gminnych - poza obszarem tej gminy.
Personalny zakres obowiązywania praw
Chodzi tu o odpowiedź na pytanie, kogo obowiązuje prawo danego państwa. Ustalenie kategorii osób, które obowiązywać będzie dany porządek prawny.
Prawo danego państwa samo decyduje, kogo ono obowiązuje. Zasadą jest, że obowiązuje wszystkie osoby, które znajdują się na jego terytorium, bez względu na ich przynależność państwową.
Wyjątek In minus dotyczy przedstawicieli państw obcych, akredytowanych w danym państwie, którzy korzystają z przywilejów dyplomatycznych, dzięki czemu są wyłączeni spod jurysdykcji państwa przyjmującego. Wyłączenie to dotyczy członków obcych sił zbrojnych stacjonujących na terytorium danego państwa.
Wyjątek In plus a więc rozszerzenie zasady związane jest z tym, że prawo danego państwa obowiązuje wszystkich jego obywateli bez względu na miejsce ich pobytu.
Temporalny zakres obowiązywania
Czasowe określenie od kiedy i do kiedy obowiązuje dany akt prawny.
Nabycie mocy obowiązującej
Warunkiem początku obowiązywania każdego aktu prawnego jest jego opublikowanie.
Można wyróżnić dwa sposoby określania przez prawo początkowego momentu, od którego dany akt prawny obowiązuje.
1. Generalną zasadą przyjętą przez współczesne prawoznawstwo jest, że norma obowiązuje od momentu, który wyznaczy ustawodawca, nie wcześniej jednak niż od dnia opublikowania. Według obecnie obowiązującego ustawodawstwa polskiego „akty prawne ogłoszone w Dzienniku Ustaw wchodzą w życie po upływie 14 dni od dnia ich ogłoszenia, jeśli same nie stanowią inaczej.
vacatio legis - okres od ogłoszenia (opublikowania) do wejścia w życie.
V.L. nie ma gdy ustawa wchodzi w życie z dniem ogłoszenia.
2. Rozwiązanie drugie polega na tym, że każdy akt normatywny mocą własnych postanowień sam może określać, od kiedy będzie obowiązywać; ostatni lub jeden z ostatnich artykułów bądź paragrafów danego aktu prawnego zawiera postanowienie wskazujące chwilę jego wejścia w życie.
Gdy wydawany jest akt prawny dużych rozmiarów, taki jak kodeks karny czy kodeks cywilny przyjmuje się, że równocześnie z owym aktem prawnym wydawany jest drugi o nazwie „Przepisy wprowadzające kodeks…”, który obok innych postanowień ustala chwilę uzyskania mocy obowiązującej przez ów kodeks.
Retroakcja - zdarza się, że ustawodawca wiąże określone skutki prawne ze zdarzeniami lub zachowaniami ludzi, które zaistniały przed dniem opublikowania aktu normatywnego, wówczas mówimy o retroakcji, czyli o działaniu prawa wstecz. Powinno być to jednak działanie zupełnie wyjątkowe i podejmowane wyłącznie na korzyść obywatela, w celu zwolnienia go z pewnych obowiązków, czy uchylenia grożących mu negatywnych konsekwencji, ponieważ sprzeczne jest z jedną z fundamentalnych zasad systemu prawa tj. z zasadą nie działania prawa wstecz.
Nie działanie prawa wstecz ma tak istotne znaczenie, gdyż wynika z istoty norm prawnych, jako reguł określających wzory zachowania. Najpierw trzeba znać wzór (musi zostać coś unormowane), aby wiedzieć jak się prawidłowo zachować.
Utrata mocy obowiązującej
Większość aktów prawnych nie zawiera postanowień, do kiedy obowiązują. Obowiązują dopóty, dopóki nie zostaną uchylone mocą później wydanych aktów normatywnych (następuje derogacja - czyli uchylenie).
Technicznie jest to rozwiązane w ten sposób, że nowo wydany akt normatywny zawiera postanowienia nazywane klauzulami derogacyjnymi, uchylającymi przepisy prawa dotychczas obowiązujące w danej dziedzinie. A zatem norma późniejsza uchyla normę wcześniejszą.
Wyjątkiem od tej zasady jest inna reguła, która przewiduje, że norma późniejsza ogólna nie uchyla normy wcześniejszej szczególnej (zgodnie z wyjaśnieniem na wykładzie).
Derogacja
a) wyraźna - w postanowieniach przepisów prawa wyraźne wskazanie, wyliczenie, całych aktów normatywnych lub poszczególnych przepisów, które tracą moc obowiązywania z dniem wejścia w życie nowego aktu prawnego.
b) milcząca - dokładnie nie wskazują aktów normatywnych tracących moc obowiązywania, w bardzo ogólny sposób postanawiają, że z dniem wejścia w życie nowego aktu prawnego moc obowiązywania tracą wszystkie przepisy dotyczące kwestii unormowanych w tym akcie.
Należy też zaznaczyć, że bywa i tak, że mocą odpowiednich klauzul derogacyjnych zostają uchylone dotychczas obowiązujące przepisy, a nawet całe akta prawne, w ich miejsce zaś nowe przepisy prawa nie są ustanawiane. Mamy wówczas do czynienia z rezygnacją z unormowania zachowań, które dotychczas był normowane przez prawo.
Są też takie akty prawne, które od początku zawierają postanowienia stanowiące o tym, do kiedy będą owe przepisy obowiązywać - są to tzw. akty prawne czasowe, np.. ustawa budżetowa.
System Prawa
- jest to zbiór powiązanych i uporządkowanych generalnych i abstrakcyjnych norm zawartych w przepisach i obowiązujących w danym państwie w określonym czasie.
System prawa charakteryzuje:
1. hierarchiczność - system prawa ma strukturę hierarchiczną znaczy to, że każdy rodzaj generalnych aktów normatywnych ma swoje miejsce w strukturze prawa obowiązującego w danym państwie. Najwyższe miejsce w hierarchii przypada Konstytucji,
2. niesprzeczność
Ze sprzecznością mamy do czynienia gdy:
a) jedna norma nakazuje lub zakazuje a druga zezwala; gdy jedna norma zakazuje a druga nakazuje. - sprzeczność logiczna
b) nie możliwe jest w pewnych okolicznościach wykonanie dwóch norm jednocześnie.- przeciwieństwa logiczne( np. bądź jutro cały dzień w Szczecinie; przyjedź jutro do Rzeszowa)
c) realizacja jednej normy unicestwia skutki realizacji drugiej - normy niezgodne prakseologicznie (np. otwórz drzwi jeżeli są zamknięte; zamknij drzwi jeżeli są otwarte.)
3 zupełność (pozbawiony luk prawnych)
System prawny jest to inaczej systematyzacja prawa pionowa i pozioma
1. pionowa - usystematyzowanie od aktu o największej mocy do aktu normatywnego o niższej (hierarchia aktów prawnych);
2. systematyzacja pozioma - prawo jest podzielone na działy, które obejmują kompleksy norm regulujące stosunki społeczne tego samego rodzaju. Te działy nazywane są gałęziami prawa.
W obowiązującym prawie polskim wyróżnia się następujące działy tj. gałęzie prawa: prawo państwowe, administracyjne, finansowe, karne materialne, cywilne, rodzinne, prawo pracy, prawo rolne, procesowe karne cywilne, prawo międzynarodowe prywatne i publiczne. Dzielenie się prawa na gałęzie jest wielowiekowym procesem postępującym wraz z rozwojem cywilizacji i rozszerzeniem się zakresu bezpośredniego oddziaływania państwa na stosunki społeczne. Pierwotnie prawo dzieliło się na: publiczne i prywatne
Hierarchia aktów prawa powszechnie obowiązującego:
konstytucja - określa ustrój państwa, miejsce władzy wykonawczej, porządkuje kwestie związane z usytuowaniem administracji rządowej i samorządu terytorialnego, określa kompetencje prezydenta, premiera, rządu, sejmu, senatu, sądów i jednostek samorządu terytorialnego, prawa, wolności i obowiązki obywatela. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej jest na najwyższym miejscu w hierarchii aktów normatywnych. Jest ona ustawą zasadniczą, zbiorem norm, zasad, który tworzy trzon ładu w Państwie ( art.8 Konstytucji R. P.). Weszła w życie 17 października 1997 r. Jest ona najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej. Wyróżnia ją fakt, że jej uchwalenie oraz wprowadzenie zmian wymaga 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Dla jej ważności i obowiązywania wymagane było jej przyjęcie przez naród w drodze ogólnokrajowego referendum. Obowiązuje we wszystkich rodzajach norm prawnych.
umowy międzynarodowe ratyfikowane w drodze procedury ustawodawczej - to najważniejsze, najbardziej znaczące dla naszego porządku prawnego umowy międzynarodowe;
ustawy - stanowią podstawę kształtowania całego systemu prawnego. Ustawa uchwalana jest przez Sejm i zatwierdzana przez Senat. Wymaga też podpisu Prezydenta. Jest ona aktem ogólnym. Ustawą mogą być uregulowane wszystkie sprawy, których nie normuje Konstytucja. Niektóre sprawy natomiast muszą znaleźć uregulowania ustawowe albowiem Konstytucja odsyła do regulacji ich w ustawach np.: ograniczenie wolności ( art. 57 Konstytucji R. P.) [w tej kategorii mogą pojawić się rozporządzenia z mocą ustawy, wydawane w latach 30-tych przez Prezydenta Mościckiego, ale proszę nie mylić ich z rozporządzeniami zwykłymi, będzie o nich mowa wyłącznie na wykładzie];
umowy międzynarodowe ratyfikowane w formie innej niż ustawowa - większość umów międzynarodowych nie wymaga ratyfikacji w formie ustawowej, jest w hierarchii źródeł prawa poniżej ustaw. Umowa międzynarodowa jest głównym źródłem prawa międzynarodowego. Stronami umowy są państwa a także organizacje międzynarodowe.
Dzielą się na:
· Dwustronne
· Wielostronne ( otwarte, zamknięte)
Noszą one różne nazwy: traktat, układ, konwencja. Do orzekania ich zgodności z ustawą zasadniczą uprawniony został Trybunał Konstytucyjny.
Treść ich ogłaszana jest w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.
Stanowią one część krajowego porządku prawnego i są bezpośrednio stosowane.
Umowy międzynarodowe dzielą się na:
1) wymagające uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie (Kon. Art. 89)
2) nie wymagające zgody wyrażonej w ustawie (Prezes RM tylko zawiadamia Sejm)
3) zgoda na ratyfikację uchwalona w drodze referendum ogólnokrajowym lub przez Sejm i Senat większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby osób.(Konstytucja art.90)
Ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw RP, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana. Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową.
Kontrola zgodności ustawy z umową w ramach konstytucyjności należy do Trybunału
Konstytucyjnego. Określają one zadania organów w każdej gałęzi prawa. Są to np.: sprawy z zakresu spraw celnych, wizowych, kontroli granicznej, prawa pocztowego, telekomunikacji, ochrony środowiska, służby zdrowia. Mogą też dotyczyć współpracy regionalnych gmin nadgranicznych.
5. rozporządzenia zwykłe - akty prawa powszechnie obowiązującego, wydawane przez wskazane w Konstytucji organy władzy wykonawczej, wyłącznie na podstawie ustaw i normujące zagadnienia wskazane w ustawach, rozwijają postanowienia ustaw. Może tu wystąpić upoważnienie obligatoryjne (organ wykonawczy musi wydać rozporządzenie) lub upoważnienie fakultatywne (nie musi);
Rozporządzenia rozwijają postanowienia ustawy. Wydawane są przez organy władzy wykonawczej wyraźnie wskazane w Konstytucji. Organy uprawnione do wydawania rozporządzeń to:
Prezydent;
Rada Ministrów;
Prezes Rady Ministrów;
Minister (lub kilku ministrów wspólnie);
Wojewoda;
Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji.
Rozporządzenia wiążą się z konkretną ustawą pod względem kryterium formalnego i materialnego. Oznacza to że ustawa wyraźnie wskazuje jaki organ musi lub może wydać rozporządzenie i jaka materia ma być tam uregulowana. Mamy zatem do czynienia z upoważnieniem obligatoryjnym, gdy wskazany jest organ, np. minister i musi on wydać rozporządzenie oraz upoważnieniem fakultatywnym, kiedy minister może ale nie musi wydać rozporządzenia. Ustawa wskazuje kwestie, które mają być doprecyzowane w rozporządzeniu, pozostawia organowi wykonawczemu zadanie jak regulować te kwestie. Organ upoważniony nie może przekazać swych kompetencji innemu organowi ani zaniechać wydania. Badanie konstytucyjności i legalności rozporządzeń należy do Trybunału Konstytucyjnego. Rozporządzenia regulują tylko te kwestie, które ściśle wynikają z upoważnienia ustawowego. Jest ono ściśle związane z ustawą.
Rozporządzenia do ustaw wydawane przez Prezydenta muszą być kontrasygnowane (podpisane obok podpisu Prezydenta) przez Prezesa Rady Ministrów lub właściwego ministra.
6. akty prawa miejscowego - lokalne, obowiązujące na pewnym terytorium (wydają je: organy samorządu terytorialnego - rada gminy, rada powiatu, sejmik województwa, wojewodowie). Wydają je ponieważ:
# - lokalne organy dostosowują normy prawne do miejscowych uwarunkowań,
# - rozstrzygają istotne elementy życia na danym terytorium,
# - działają samodzielnie w sytuacjach kryzysowych bez poleceń władzy centralnej.
Podział źródeł prawa miejscowego:
przepisy wykonawcze - wydają je jednostki samorządu terytorialnego:
uchwały: rada gminy, rada powiatu i sejmik województwa (np. uchwała o podatkach czy opłatach lokalnych);
rozporządzenia wykonawcze - przedstawiciel rządowej administracji ogólnej w terenie, czyli wojewoda np. na podstawie ustawy o klęsce żywiołowej,
przepisy porządkowe wydawane na podstawie upoważnień generalnych:
w formie zarządzeń porządkowych - jednostki wykonawcze samorządu terytorialnego tzn. wójt, burmistrz, prezydent oraz zarząd powiatu,
w formie rozporządzeń porządkowych - wojewoda (np. dotyczące zakazu sprzedaży alkoholu w dniach jakichś uroczystości)
Wszystkie akty porządkowe muszą być opublikowane w wojewódzkich dziennikach urzędowych a także w zwyczajowo przyjętych miejscach, np. tablice ogłoszeń a także w miejscach, których dotyczą.
Akty te mogą zawierać sankcje przymuszenia do pewnego zachowania, czyli kary i grzywny.
Nie są aktami prawa powszechnie obowiązującego:
akty prawa wewnętrznego,
akty wydawane przez organy samorządów zawodowych np. lekarskich,
akty wydawane przez centralne organy administracji np. Wyższy Urząd Górniczy
Prawo wewnętrznie obowiązujące (źródła, terminologia, cechy charakterystyczne, podstawa wydania, sposób publikacji)
Cechy charakterystyczne :
nie mogą stanowić podstawy decyzji wobec obywateli,
wydawane są na podstawie ogólnego upoważnienia do kierowania danymi strukturami administracyjnymi, czy jednostką, np. w resorcie zdrowia, obrony, edukacji itp.
obowiązują podmioty w sposób szczególny podległe organowi je wydającemu, np. pracowników urzędu, organy niższego stopnia w hierarchii organów administracyjnych (w strukturze resortu), podmioty podległe funkcjonalnie (np. banki podlegają NBP w sposób wyłącznie funkcjonalny)
Do prawa wewnętrznie obowiązującego zaliczamy (zgodnie z art. 93 konstytucji):
a) Uchwały Rady Ministrów
b) Zarządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej
c) Zarządzenia Prezesa Rady Ministrów
d) Zarządzenia Ministrów
e) Niektóre uchwały Sejmu i Senatu
f) Regulamin Zgromadzenia Narodowego
g) Niektóre innych centralnych organów państwowych
h) Statuty;
i) Regulaminy;
j) Instrukcje i inne (duża różnorodność nazw, jednak nie można użyć nazwy zastrzeżonej dla aktu prawa powszechnie obowiązującego - jak rozporządzenie itp.)
Akty te publikowane są m.in. w Monitorze Polskim, w wojewódzkich dziennikach urzędowych, urzędowych dziennikach resortowych.
Akty normatywne ( prawodawcze, prawotwórcze) są źródłem prawa, czyli tworzą system formalnie obowiązujących powszechnych zasad, nakazów, zakazów dla wszystkich kategorii podmiotów na terytorium państwa. Są powszechnie obowiązujące mające moc wiążącą w stosunku do wszystkich podmiotów prawa (są generalne i abstrakcyjne) muszą być oficjalnie ogłoszone.
Źródła prawa
- w sensie formalnym - akty normatywne, zwane także aktami prawotwórczymi, które zawierają przepisy dające podstawę do konstruowania norm danej gałęzi prawa
- w sensie materialnym - ogół okoliczności o ekonomicznym, kulturowym, politycznym, społecznym, a niekiedy religijnym charakterze, których oddziaływanie wpłynęło na treść i formę obowiązującego w danym państwie prawa
- w znaczeniu instytucjonalnym - organa władzy (parlament, rząd, sąd), których decyzja przesądziła o treści i obowiązywaniu danych norm prawnych.
Od źródeł prawa należy odróżnić źródła poznania prawa, do których zaliczmy: dokumenty, publikacje, inskrypcje zawierające informacje prawne lub z których zaczerpnąć można wiadomości o prawie współcześnie lub niegdyś obowiązującym.
Typy systemów prawnych
1. kontynentalny - civil law (Europa Kontynentalna i Ameryka Południowa)
cechy:
hierarchia aktów normatywnych
za najwyższą ustawę uważa się konstytucję
kodeksy - akty prawa z reguły rzędu ustawowego zawierające podstawowe dla danej gałęzi prawa, zasady i normy prawne
oddzielenie tworzenia prawa od stosowania prawa (zakaz tworzenia prawa przez sądy)
historycznym źródłem jest prawo rzymskie
mocno osadzony trój podział władzy Monteskiusza na: ustawodawczą, wykonawczą sądowniczą
2. anglosaski - common law
cechy:
zasadą jest prymat ustawy (podstawowym aktem są ustawy)
brak rozdziału na stanowienie i tworzenie prawa
źródłem historycznym jest prawo zwyczajowe i rodzinne
ustawa może uchylić każdy precedens, ale żaden precedens nie może uchylić ustawy
sądy stosują a także tworzą prawo za pomocą precedensu.
Precedens- decyzja sądu, która tworzy prawo, nie jest to wyrok, ale pewna reguła na której opiera się rozstrzygnięcie,.
Promulgacja i publikacja aktów prawnych.
Publikacja przepisów prawa służy rozpowszechnianiu go a także poddaje to prawo kontroli społecznej. Poprzez ogłoszenie zostaje uwiarygodniona fikcja powszechnej znajomości prawa.
Promulgacja - odnosi się do procedury prawotwórczej i oznacza urzędowe stwierdzenie, że akt doszedł do skutku. Jednocześnie łac. promulgo - ogłaszam, obwieszczam. A zatem promulgację można utożsamić z ogłoszeniem aktu prawnego.
Publikacja jest ostatnim elementem instytucji promulgacji, niezbędnym do tego aby podjęty akt normatywny nabrał mocy prawnej. W przypadku kiedy nie istnieje instytucja promulgacji, publikacja jest tylko urzędowym ogłoszeniem treści normy prawnej
Ustawa z 20 lipca 2000 r o ogłoszeniu aktów normatywnych i innych aktów prawnych weszła w życie 1 stycznia 2001 r. Określiła ona zamknięty katalog dzienników, w których ogłasza się akty normatywne tzw. organy promulgacyjne:
- Dziennik Ustaw RP - publikuje się konstytucję, ustawy, rozporządzenia, orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego dotyczące aktów ogłoszonych w dzienniku ustaw, sprostowania oraz teksty jednolite tych aktów,
Monitor Polski - akty wewnętrzne konstytucyjnych centralnych organów władzy publicznej, uchwały sejmu, senatu, a także obwieszczenia i komunikaty organów centralnych,
Monitor Polski „B” - sprawozdania finansowe przewidziane w ustawie o rachunkowości, różne ogłoszenia przedsiębiorców. Te trzy dzienniki wydaje Kancelaria Prezesa Rady Ministrów,
Monitor Sądowy i Gospodarczy - ogłoszenia osób prywatnych oraz obwieszczenia sądów, których wydanie jest wymagane przez procedury sądowe; ogłoszenia za opłatą,
Dzienniki Urzędowe Ministerstw i niektórych Urzędów Centralnych - publikowane w nich są akty prawa wewnętrznego, akty prawa miejscowego, dotyczące danego resortu lub urzędu, a także dotyczące ich orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego i wyroki NSA.
wojewódzkie dzienniki urzędowe - publikowane w nich są źródła prawa lokalnego, akty premiera uchylające źródła prawa miejscowego.
Marszałek Sejmu może wydać tekst jednolity danej ustawy czy też innego aktu prawnego, jeżeli jej stosowanie jest wybitnie utrudnione. Jest to oficjalny tekst aktu prawnego po zmianach, a więc zmiany są wprowadzane do ustawy i publikowany jest jeden tekst oficjalny.
Należy go odróżnić od tekstu ujednoliconego, który również jest tekstem aktu prawnego po zmianach, jednak nie jest opublikowany w Dzienniku Ustaw i nie jest źródłem obowiązującego prawa (ma charakter nieoficjalny). Stworzyć go można we własnym zakresie na podstawie ustawy pierwotnej i ustaw zmieniających. Teksty takie tworzą wydawnictwa prawnicze, ale też kancelaria Sejmu na stronach internetowych. Teksty te stanowią najbardziej aktualne wersje aktów prawnych, ale nie są obowiązującym prawem.
Budowa tekstu prawnego
I. część nieartykułowana:
a) nagłówek (część obligatoryjna):
- określenie rodzaju aktu prawnego: ustawa, rozporządzenie, itp.;
- data wydania: z dnia np. 10 lipca 1998 r. (przy ustawie to data głosowania w sejmie ukończonego projektu ustawy po 3 czytaniu - ostatnie głosowanie w sejmie);
- tytuł: np. Kodeks pracy; o pracownikach samorządowych \;
- rodzaj dziennika promulgacyjnego: Dz. U. z 1998 r. - Nr 21, poz. 94; itd.
Przykład:
USTAWA
z dnia 6 czerwca 1997 r.
Kodeks karny
(Dz. U. Nr 88, poz. 553 z dnia 2 sierpnia 1997 r.; sprostowanie: z 1997 r. Dz. U. Nr 128, poz. 840; zm.: z 1999 r. Nr 64, poz. 729 i Nr 83, poz. 931, z 2000 r. Nr 48, poz. 548 i Nr 93, poz. 1027)
Jak czytać oznaczenia wskazujące numer i pozycję w publikatorze.
Np. (Dz.U. 21; 94) albo: (Dz.U. 1998 nr 21, poz 94) oznacza Dziennik Ustaw numer 21 (numer kolejny dziennika od początku roku) pozycja 94 (kolejna pozycja w całym roczniku dziennika ustaw). W oznaczeniu nie ma roku, a zatem dziennik wydano w roku, który wskazuje data ustawy. W przypadku, gdy jest podany rok dziennika ustaw, oznacza to że jest to zwykle rok inny niż uchwalenia ustawy.
b) Podstawa prawna - występuje w aktach wykonawczych min. w rozporządzeniach.
c) Wstęp - preambuła lub arenga nie jest obligatoryjna; podkreśla cele, założenia zadania jakie ma spełnić. np: Karta Narodów Zjednoczonych, Konstytucja RP, ustawa o języku polskim
II. Część artykułowana - przepisy prawne
1. przepisy ogólne
- określają zakres przedmiotowy i podmiotowy;
- określają elementy wspólne dla przepisów merytorycznych;
- określają zasady prawa;
- zawierają objaśnienia określeń, skrótów zawartych w tekście (słowniczek);
2. przepisy szczegółowe:
- katalog podstawowych instytucji regulowanych w danym akcie prawnym np. w kodeksie karnym - katalog przestępstw.
3. przepisy przejściowe i dostosowujące: - określają wpływ nowego prawa na stosunki powstałe pod działaniem prawa dotychczasowego.
4. przepisy końcowe:
- przepisy uchylające (klauzule derogacyjne);
- przepisy o wejściu w życie ustawy (vacatio legis);
- przepisy o wygaśnięciu mocy (gdy mamy do czynienia z aktem czasowo obowiązującym).
4