1. PODSTAWOWE POJECIA PRAWNE

Prawo w ujęciu formalno-dogmatycznym to zespól norm ustanowionych, wyrażonych w odpowiedniej formule i opublikowanych.

Prawo w ujęciu socjologicznym to zespół reguł i zasad postępowania, ujawniających rzeczywiste istnienie systemów społecznych

Prawo w ujęciu psychologicznym przeżycia psychologiczne jednostki

Prawo w ujęciu aksjologicznym zespół norm zbudowanych na gruncie pewnych wartości, powszechnie uznanych, obowiązujących w danym społeczeństwie.

2. NORMA PRAWNA JEJ BUDOWA, HIPOTEZA, DYSPOZYCJA, SANKCJA.

Norma prawna jest to podstawowe pojecie nauk prawnych, termin ten

jest właściwy wyłącznie dla języka prawniczego. Ta reguła zachowania jest wyodrębniona

w tekście prawnym jako artykuł lub paragraf albo jako jeszcze mniejsza, mająca kształt zdania, wypowiedź wchodząca w skład artykułu bądź paragrafu. Można mówić o wykładni normy, o obowiązywaniu normy, i o stosowaniu norm prawnych. Norma prawna bywa traktowana jako wypowiedź konstruowana z przepisów prawa, gdzie przepis prawa jest rozumiany jako zwrot językowy zawarty w tekście prawnym. Stanowi część techniczną tego aktu, wyodrębnioną przez prawodawcę jako artykuł, paragraf lub inna jednostka redakcyjną Przez pojęcie norma prawna będziemy rozumieli znaczenie przepisów prawa. Można przyjąć, że norma prawna (reguła postępowania) stanowi treść prawa (przepisu prawnego), natomiast przepis prawny stanowi jego formę. Norma prawna może być określona jako logiczna jednostka aktu prawnego jest ona konstruowana na podstawie interpretacji, wykładni przepisów prawnych, która pozwala ujawnić logiczne części normy prawnej. Stanowi ona zarazem znaczenie zwrotów prawnych ją tworzących. Może być wyrażona nie tylko jednym przepisem prawnym, lecz także kilkoma przepisami, lub tylko pewną jego częścią. . Strukturę normy prawnej sprowadza się do schematu: hipoteza - dyspozycja - sankcja. Znalezienie przynajmniej dwu z nich jest konieczne: hipotezy i dyspozycji. Hipoteza jest to część normy określająca krąg adresatów, do których norma się odnosi i okoliczności w jakich ma zastosowanie, tj. określające warunki, których zaistnienie powoduje obowiązek zachowania się w sposób wskazany w normie. Wyodrębnia się w niej elementy podmiotowe i elementy przedmiotowe. Elementy podmiotowe wskazują adresata normy prawnej, oraz jego cechy (np. wiek, stan zdrowia określają cel działania podmiotu prawa (np. „...w celu osiągnięcia korzyści”), mogą opisywać sposób działania (np. „poprzez włamanie...”). Elementy przedmiotowe określają stany, zjawiska lub wydarzenia zewnętrzne w stosunku np.: pewne zachowanie ludzkie, działanie przyrody (huragan), funkcjonowanie gospodarki (zwyżka zniżka cen), miejsce działania, czas działania (po złożeniu zeznań przez oskarżonego Na ogół hipoteza stanowi najbardziej rozbudowany element normy prawnej. Czasem ujmowana jest skrótowo. Czasami trzeba się domyślać jej dokładnej treści, ponieważ pewne elementy hipotezy znajdują się w innych przepisach, a nawet w innym akcie prawnym. Dyspozycja normy jest to część normy wyznaczająca sposób postępowania w sytuacji, gdy spełnione zostały warunki przewidziane w hipotezie. Sprowadza się to bądź do zachowań będących obowiązkami podmiotów prawa, bądź też do zachowań stanowiących jej uprawnienia. Obowiązek prawny polega na tym, że norma prawna ustanawia dla danej klasy adresatów nakaz (poddania się szczepieniom w czasie epidemii). Powstrzymanie się od zachowania nakazanego dyspozycją normy prawnej nosi nazwę zaniechania i jest sankcjonowane. Sankcja wyraża konsekwencje prawne zachowania niezgodnego z obowiązkiem prawnym. Mówi o tym, jak zareaguje państwo na niezastosowanie się adresata do wskazań zawartych w dyspozycji, o ile zaistniały okoliczności przewidziane w hipotezie. Rozróżniamy następujące rodzaje sankcji prawnych: sankcja karna, sankcja egzekucyjna, sankcja nieważności czynności prawnej.

Sankcja karna (represyjna) polega na odpowiedniej dolegliwości za przekroczenie

normy prawa karnego. Celem tego typu sankcji może być.

- resocjalizacja przestępcy,

- prewencja szczególna - tj. odstraszenie danego przestępcy od popełnienia

w przyszłości czynów karalnych,

- prewencja ogólna - odstraszenie potencjalnych przestępców,

- izolacja od społeczeństwa,

- eliminacja ze społeczeństwa.

Sankcje karne dzieli się na:

- kary (art. 32 k.k.):

- grzywna,

- ograniczenie wolności,

- pozbawienie wolności,

- 25 lat pozbawienia wolności,

- dożywotnie pozbawienie wolności,

- kara śmierci (art. 30 k.k.).

- środki karne (art. 39 k.k.):

- pozbawienie praw publicznych,

- zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywanie określonego zawodu lub

prowadzenie określonej działalności gospodarczej,

- zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych,

- przepadek przedmiotów,

- obowiązek naprawienia szkody,

- nawiązka ,

- świadczenie pieniężne,

- podanie wyroku do publicznej wiadomości.

Sankcja egzekucyjna występuje w normach prawa administracyjnego i prawa cywilnego (np. eksmisja lokatora z lokalu bezprawnie zajętego, Sankcja nieważności czynności prawnej typowa jest dla norm prawa cywilnego i rodzinnego (np. nieważność czynności prawnej dokonanej z osobą ubezwłasnowolnioną. W nauce prawa spotyka się jednak wiele różnorodnych koncepcji dotyczących struktury normy prawnej. Wskazują one, które z elementów są niezbędne, a których brak nie pozbawia danej wypowiedzi cech normy prawnej. Rozpowszechnienie zyskały następujące schematy normy prawnej:

a) Norma prawna jako struktura jednoelementowa oznacza, iż dla uznania danej wypowiedzi za normę prawną niezbędne jest, żeby była ona regułą postępowania. Normą prawną jest zatem każda wypowiedź zaczerpnięta z tekstu prawnego, która wskazuje sposób powinnego zachowania się.

b) Norma prawna jako struktura dwuelementowa, każda wypowiedź języka prawnego, aby mieć cechy normy prawnej musi składać się z dwu elementów. Rozbieżność stanowisk zaznacza się w określeniu, jakie tu mają być elementy. Spotyka się pogląd, że konieczne jest określenie warunków, przy których zaistnieniu stosuje się dana normę i wskazanie reguły zachowania. Wyodrębniona musi być, w takim razie hipoteza i dyspozycja. Sankcja może występować, ale nie musi. Normy prawne powinny składać się albo z hipotezy i dyspozycji.

c) Norma prawna jako struktura trójelementowa jest dość powszechnie przyjmowana. Zgodnie z jej założeniami normę prawną stanowi reguła zachowania złożona z trzech elementów: hipotezy, dyspozycji i sankcji. Każdy z tych elementów jest traktowany jako konieczny składnik tej normy.

d) Normy prawne sprzężone - pojmowanie szeregu hipoteza - dyspozycja - sankcja jako trzech członów jednej normy jest błędne, gdyż sankcja jest normą odrębną. Całość tworzą dwie normy: norma sankcjonowana i norma sankcjonująca. Obie te normy składają się z dwóch elementów: hipotezy i dyspozycji.

Norma sankcjonowana jest normą pierwotną skierowaną do pewnej kategorii adresatów, określonych rodzajowo (adresat pierwotny). Adresat i warunki w jakich jest mu coś nakazane, dozwolone lub zakazane czynić określone są w hipotezie tej normy.

Hipoteza zawiera więc okoliczności, przy których spełnieniu stosuje się daną normę. Dyspozycja normy sankcjonowanej określa treść nakazu, zakazu lub dozwolenia, czyli formułuje regułę powinnego zachowania.

Norma sankcjonująca stanowi normę posiłkową. Skierowana jest zawsze do organów państwa (adresat wtórny). Uruchomiona zostaje tylko wtedy, gdy naruszona jest norma sankcjonowana. W braku takiego naruszenia nie znajduje on zastosowania. W hipotezie normy sankcjonującej określa się, iż w przypadku naruszenia normy sankcjonowanej zostanie zastosowana pewna sankcja. Dyspozycja tej normy przewiduje obowiązek poniesienia skutków naruszenia normy sankcjonowanej i upoważnienie (kompetencje) dla organów państwa do realizacji tych skutków. Powyższe przepisy są przykładem na to, iż sankcja danej normy może znajdować się w innym akcie prawnym. Stąd czasem wykładni przepisów należy dokonywać na gruncie całego sytemu prawa.

3. RODZAJE NORM PRAWNYCH - ze względu na specyficzne związki treściowe różnych elementów normy wyodrębnia się: normy ogólne /lex generalis/ i normy szczegółowe /lex specjalis/. Norma ogólna jest rozumiana jako reguła powszechna, która obejmuje szeroki zakres spraw i katalog adresatów. Norma szczególna jako reguła szczególna ustanawia wyjątki od postanowień reguły powszechnej. Kryterium odróżnienia obu tych norm jest wzajemny stosunek zakresu logicznego jednej normy od zakresu drugiej normy. Np. art. 148 §1 k.k. stanowiący, że ktokolwiek zabija człowieka podlega określonej karze jest normą ogólną w stosunku do postanowień art. 148 § 2k.k. określającego sankcje na zabójstwo pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami Bezwzględnie obowiązujące /ius cogens/ ustanawiają droga nakazu lub zakazu lub nakazu jeden rodzaj powinnego zachowania. Nie dopuszczają odmiennego postępowania podmiotów prawa, niż ten, który same wskazały. Podmioty prawa nie mają żadnej możliwości wyboru. Muszą pod rygorem poniesienia ujemnych skutków prawnych stosować się do dyspozycji. Np. art. 119 k.c. stanowi, że: Terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną. Normy względnie obowiązujące /ius dispositivum/ pozostawiają podmiotom prawa swobodę kształtowania własnego zachowania i wzajemnych stosunków. Stosowane są gdy strony same czegoś w danym zakresie nie postanowiły lub ich postanowienia maja tylko częściowy charakter także wtedy, gdy strony w danej kwestii nawet już po zawarciu umowy w drodze porozumienia nie zdołały osiągnąć zgody. Dopuszczają aby adresaci jeśli zechcą mogli zachować się w sposób odmienny wybrany przez siebie lub powstrzymać się do działania. Np. art. 642 § 1 k.c. dotyczący umowy o dzieło stanowi że „w braku odmiennej umowy przyjmującemu zamówienie należy się wynagrodzenie w chwili oddania dzieła”.

4. ŹRÓDŁA PRAWA

Państwo winno być rządzone przez prawo. Prawem są normy ogólne, abstrakcyjne, uchwalane w odpowiednim trybie przez organy państwowe. Te normy prawne zawarte są w określonych aktach prawnych tworzących pewna hierarchię: konstytucja, wydawane na jej podstawie ustawy, następnie wydawane na podstawie ustaw akty prawne rządu w postaci rozporządzeń lub uchwał, a następnie wydawane na podstawie aktów prawnych rządu zrządzenia odpowiednich ministrów. Te akty prawne stanowią źródła prawa, na podstawie, których rozstrzygane są sprawy indywidualne w procesie stanowienia prawa w postępowaniu sądowym bądź w postępowaniu administracyjnym. Źródłami prawa są również akty prawne wyższego stopnia dla aktów prawnych niższego stopnia, wydawanych na podstawie formalnego upoważnienia aktów wyższego stopnia. Jedynie ustawy są wydawane na podstawie generalnego upoważnienia konstytucji, upoważniającej parlament do zapoczątkowania regulacji prawnej wszelkiej materii spraw. Wszystkie powyższe akty prawne władz państwowych oraz lokalnych władz samorządowych są aktami stanowionymi w określonym trybie również przewidzianym przez inne normy prawne. Zawarte w aktach prawnych normy prawne tworzą system prawa stanowionego. W systemie prawa stanowionego sprawy indywidualne rozstrzygane są na podstawie norm ogólnych oraz również na podstawie tzw. norm pośrednich wywodzonych logicznie z norm bezpośrednio zawartych w aktach prawnych. Źródłami prawa w systemie prawa stanowionego tan materią prawną, na podstawie, której rozstrzyga się zagadnienia są więc bezpośrednie normy prawne oraz tzw normy pośrednie, które nie są normami prawnymi, gdyż dedukowane są przez dokonującego interpretacji prawa z norm prawnych, jako pewne wnioski logiczne, wyłącznie dla danej sprawy.

Omówione źródła prawa w systemie prawa stanowionego obowiązują w krajach Europy kontynentalnej, obowiązują również w Polsce.

Jednakże w innych systemach źródłami prawa mogą być również normy zwyczajowo-prawne oraz precedensy. W krajach anglosaskich mimo częściowego wyparcia przez ustawy prawo zwyczajowe pozostaje nadal źródłem prawa. Charakterystycznym przykładem jest tutaj Wielka Brytania gdzie prawo zwyczajowe wywodzone z tzw rodzimego prawa powszechnego zwyczajowego, czyli zwyczajów, jest nadal źródłem prawa mimo, że ustawy wyparły je w wielu gałęziach prawa.

W większości przypadków orzeczenia sądów nie stanowią samoistnego źródła prawa, gdyż powołują się na obowiązujące normy zwyczajowo prawne ewentualnie również na normy ustawowe. Jednakże w tych przypadkach gdy nie ma odpowiedniej normy ustawowej bądź normy powszechnego prawa zwyczajowego, bądź też istnieją wątpliwości co do zastosowania prawa zwyczajowego lub stanowionego - sędzia posiada samodzielność w rozstrzyganiu, wydaniu orzeczeń na zasadach słuszności. W ten sposób sędzia tworzy pewien precedens na przyszłość, dla podobnych przypadków. Precedens stanowi dla przyszłych podobnych przypadków normę do której sędziowie powinni się zastosować. Sędzia tworząc precedens jest zarazem w dużym stopniu twórca prawa.

Systemy prawne, w których źródłami prawa są normy prawno-zwyczajowe lub precedensy, są jednak systemami mieszanymi, gdzie obok tych źródeł prawa istnieje również prawo stanowione czyli ustawowe.

5. PRZEPIS PRAWNY. RODZAJE PRZEPISÓW PRAWNYCH - Przepis prawny jest zwrotem językowym zawartym w tekście prawnym. Stanowi on fragment aktu prawnego wyodrębniony ze względów technicznych przez normo dawcę w postaci artykułu, paragrafu, ustępu, czy punktu. Przepis prawny to termin występujący zarówno w języku prawnym, jak i prawniczym. Przepisy prawne są ustanowione mocą normatywnych aktów prawnych. Przepisy odsyłające - są ustanowione w celu uniknięcia w tekstach prawnych kilkakrotnego powtarzania tych samych postanowień. Odesłania mogą być kierowane do jednego tylko przepisu prawa, do całej grupy przepisów, do innego działu prawa. Przepisy takie nie formują postulowanego przez ustawodawcę postępowania, lecz odsyłają w tym zakresie do innych, już wydanych przepisów prawa. Przepis blankietowy - jest to przepis, który nie formułuje w sposób pełny i wyczerpujący postulowanego przez ustawodawcę postepowania, lecz upoważnia inny, hierarchicznie niższy organ państwa, do wydania przyszłości przepisu pełnego, konkretnego. Cechuje go to iż nie wyraża w pełni normy prawnej lecz tylko sygnalizuje ja w sposób ogólny zapowiadając jej uzupełnienie przez inny organ państwa. Przepisy przejściowe /intertemporalne/ stanowią, np. czy do faktów powstałych przed wejściem w życie nowego aktu prawnego ma mieć zastosowanie ten akt, czy prawo dotychczas obowiązujące Przepisy uchylające /derogacyjne/ określają, które z dotychczas obowiązujących aktów normatywnych lub poszczególnych przepisów wchodzących w skład tych aktów zostają uchylone wraz z wejściem w życie nowego aktu. Przepisy końcowe rozstrzygają moc swych postanowień kwestie związane z tzw. wejściem w życie nowo wydanego aktu prawnego. Decydują, kiedy zyskuje on moc obowiązującą Przepisy wprowadzające - są wydawane w formie ustawy z ustawami większych rozmiarów np. z kodeksem cywilnym gdzie normują szeroko kwestie wymagające rozstrzygnięcia.

6. SYSTEM PRAWA.

Ogół norm prawnych obowiązujących w państwie w określonym czasie tworzy system prawa. Stanowi on względnie jednolitą całość, której podstawą socjologiczną jest układ sił społeczno-politycznych. Formalnie jedność systemu prawa wyraża się w jego zupełności i wewnętrznej niesprzeczności. Zupełność polega na tym, że każde zagadnienie prawne można rozstrzygnąć na podstawie norm należących do tego systemu: naruszeniem zupełności systemu prawa są tzw. luki w prawie, których samo istnienie oraz właściwości są teoretycznie sporne. Pełna niesprzeczność systemu prawa nie jest w praktyce osiągalna. W każdym systemie można napotkać sprzeczne ze sobą normy określane jako kolizje, które, jeżeli powstały wskutek wad techniki prawodawczej, są usuwane w procesie stosowania prawa. Merytorycznie jedność systemu prawa wyraża się w istnieniu zasad tego systemu, którymi są normy prawne lub reguły z tych norm wynikające.

Normy z których składa się system prawa tworzą określoną hierarchię. Norma hierarchicznie wyższa z reguły stanowi podstawę obowiązywania normy niższej: jest tworzona przez hierarchicznie wyższy organ i może przesądzać treść normy niższej. Norma niższa natomiast nie może uchylać mocy obowiązującej normy wyższej (jest to określane mianem derogacji).

W zależności od sfery stosunków społecznych, jakie reguluje, oraz metody regulacji prawnej, system prawa dzieli się na gałęzie (działy, dziedziny). Podział systemu prawa na poszczególne gałęzie jest uzależniony od całokształtu stosunków społeczno-politycznych w danym państwie. Normy prawne należące do jednej gałęzi oparte są zazwyczaj na zasadach wspólnych, ściślej wiążą się ze sobą treściowo niż z normami należącymi do innej gałęzi oraz częstokroć mają wspólną terminologię. W skład systemu prawa wchodzą następujące podstawowe gałęzie: prawo konstytucyjne, prawo administracyjne, prawo finansowe, prawo karne, prawo cywilne, prawo pracy, prawo rodzinne, prawo handlowe. Normy systemu prawa dzielą się tradycyjnie na prawo publiczne i prawo prywatne, przy czym jako kryteria podziału w różnych doktrynach są najczęściej przyjmowane następujące okoliczności: czyim interesom prawo służy (publicznym czy prywatnym); jakie interesy chroni (majątkowe czy niemajątkowe); jakie stosunki reguluje (między podmiotami równoprawnymi czy nierównoprawnymi, pomiędzy obywatelami, między obywatelem i państwem czy pomiędzy organami państwa).

Prawo Konstytucyjne.

Prawo konstytucyjne jest to dział prawa regulujący podstawowe instytucje polityczne i społeczno-gospodarcze państwa. Prawo konstytucyjne normuje przede wszystkim panujące w państwie stosunki własnościowe, wskazuje podmiot władzy państwowej, reguluje stosunek państwa do obywatela (prawa i obowiązki obywateli), wreszcie - zasady systemu wyborczego, t.j. sposobu wyłaniania organów przedstawicielskich. W zakres przedmiotu prawa konstytucyjnego wchodzą więc zagadnienia o fundamentalnym znaczeniu dla całego życia społecznego i politycznego kraju. Treść norm prawa konstytucyjnego jest poniekąd przesłanką treści norm innych dziedzin prawa i wyznacza w ogólnym zarysie kierunek rozwoju i kształtowania się całego porządku prawnego w danym państwie. Na określenie omawianego działu prawa używa się także innych terminów, np.: prawo państwowe lub prawo polityczne. Termin ,,prawo konstytucyjne” występuje niekiedy również w szerszym znaczeniu, na określenie całokształtu norm prawnych obowiązujących w danym państwie; określenia tego używa się niekiedy jako alternatywnego do prawa międzynarodowego, czy też (w niektórych sytuacjach) prawa kościelnego (kanonicznego). Wyodrębnienie z całości porządku prawnego norm stanowiących przedmiot prawa konstytucyjnego zaznaczyło się już w państwach antycznych. Arystoteles definiował pojęcie ustroju politycznego oraz opisał ustroje polityczne ówczesnych znanych mu państw. W prawie rzymskim odróżniano prawotwórcze czynności mające na celu nadanie państwu ustroju politycznego od czynności dokonywanych w celu wydania zwykłej ustawy. Istotne cechy państwa i prawa feudalnego nie sprzyjały wyodrębnieniu z całości systemu prawa dziedziny prawa konstytucyjnego. Historyczną przesłanką wyodrębnienia się prawa konstytucyjnego jako odrębnej dziedziny prawa były podstawowe akty prawno-polityczne takie jak Deklaracja niepodległości Stanów Zjednoczonych oraz konstytucja Stanów Zjednoczonych. Prawo konstytucyjne nie stanowiło pierwotnie przedmiotu odrębnej nauki prawa, a jego elementy można było znaleźć w wykładach prawa naturalnego i etyki. Pierwsze katedry prawa konstytucyjnego powstały we Włoszech. W Polsce prawo konstytucyjne stanowi osobną dyscyplinę na wydziałach prawa wszystkich uniwersytetów; w okresie międzywojennym prawo konstytucyjne było nazywane także prawem politycznym.

Prawo Administracyjne.

Prawo administracyjne to dział prawa regulujący działalność organów w postaci administracji państwowej, a przede wszystkim te ich stosunki z obywatelami, w których organy administracji występują w charakterze reprezentantów władzy państwowej. Prawo administracyjne tworzy ogólne zasady zachowania się (np. postanowienie o prawostronnym ruchu na drogach publicznych) oraz reguluje najczęściej sytuacje, w których organ państwowy rozstrzyga konkretną sprawę w sposób jednostronny (władczy), np. wydając akt administracyjny - zakreśla ono równocześnie granice dopuszczalności takich rozstrzygnięć oraz określa tryb postępowania organu, ustanawiając tym samym gwarancje, że rozstrzyganie spraw będzie odbywało się w sytuacjach i w trybie zgodnym z przepisami prawa. Przepisy prawa administracyjnego określają również sytuację prawną organizacji społecznych, a zwłaszcza ich działalność wówczas, gdy wykonują one przekazane przez państwo zadania o charakterze administracyjnym (np. w zakresie ochrony ppoż, ochrony przyrody, pomocy i opieki społecznej).

W miarę rozrastania się poszczególnych działów administracji, zespoły przepisów prawnych dotyczące niektórych działów zaczęły się wyodrębniać z prawa administracyjnego tworząc nowe gałęzie prawa (np. prawo finansowe) lub wchodząc do osobnych gałęzi prawa (np. do prawa pracy, prawa rolnego). Zespół przepisów prawa administracyjnego reguluje działalność organów administracji państwowej, z wyjątkiem tych form działalności, które regulowane są przepisami innych działów prawa (np. prawa cywilnego).

Zespół ten obejmuje następujące grupy przepisów:

- Przepisy ustrojowe określające pozycję, strukturę i zakres działania organów administracji państwowej;

- Przepisy proceduralne (postępowanie administracyjne) regulujące tryb działania administracji (np. kodeks postępowania administracyjnego);

- Przepisy dotyczące kontroli nad działalnością administracji; przepisy szczególe regulujące działalność w różnych działach organów administracji (np. prawo wodne, prawo budowlane, prawo sanitarne).

Ponieważ przepisy prawa administracyjnego zawierają reguły mające na celu zabezpieczenie określonych zdobyczy rozwoju społecznego, przestrzeganie tych reguł może być wymuszone przez same organy administracji w trybie określonym przez ustawę (egzekucja administracyjna).

Prawo Finansowe.

Prawo finansowe to zespół norm prawnych regulujących tworzenie i wydatkowanie publicznych zasobów pieniężnych. W związku z rozwojem pieniężnych form dochodów publicznych (dochody państwowe) powstało najpierw prawo skarbowe, normujące gospodarkę pieniężnymi zasobami skarbu państwa (przede wszystkim zagadnienia budżetu i podatków), które w miarę rozwoju pozabudżetowych form publicznej gospodarki pieniężnej (finanse banków i przedsiębiorstw), zwłaszcza po II wojnie światowej rozszerzyło swój zakres, przekształcając się wprawo finansowe.

Zakres prawa finansowego obejmuje:

• prawo budżetowe (w tym prawo podatkowe)

• prawo finansowe jednostek pozabudżetowych (m.in. ubezpieczeń, organizacji społecznych)

• prawo finansowe banków i przedsiębiorstw

• międzynarodowe prawo finansowe

Do I wojny światowej funkcje praw finansowego ograniczały się w zasadzie do wąskich założeń fiskalnych i politycznych: miało ono zapewnić środki finansowe niezbędne do realizacji zadań państwa, a jednocześnie zagwarantować parlamentowi decyzję i kontrolę nad państwową gospodarką finansową, a także ochronę praw obywateli w tym zakresie.

Prawo Karne.

Prawo karne to zespół norm prawnych zakazujących pod groźbą kar popełnienia czynów, które jako niebezpieczne dla stosunków społecznych stanowią ustawowo popełnione przestępstwa. W stosunku do innych dziedzin prawa sfera prawa karnego jest szersza, gdyż dotyczy wszystkich ważnych stosunków społecznych, węższa, gdyż tych stosunków nie reguluje, ale je jedynie chroni przed bezpośrednimi zamachami. Centralnymi elementami prawa karnego są ustawowo określone przestępstwa oraz kary. Prawo karne jest integralnie związane z państwem. Z pomników prawa karnego wymienić należy:

• prawo sumeryjskie (okres niewolniczy)

• babiloński Kodeks Hammurabiego

• leges z okresu feudalnego

• kodeks karny Napoleona z 1810r.

Podstawowym źródłem polskiego prawa karnego (powszechnego) stał się kodeks karny z 1932r. Odznacza się on zwięzłym ujęciem, cechuje go subiektywizm i indywidualizm w ujęciu odpowiedzialności. Kodeks karny dzieli się na część ogólną oraz część szczególną. Pierwsza obejmuje oprócz norm kolizyjnych pojęcia i instytucje, dotyczące bądź wszystkich przestępstw, bądź ich wielkich grup, reguluje podstawowe kwestie odpowiedzialności oraz ustala katalog kar i dyrektywy ich stosowania. Część szczególna zawiera katalog przestępstw. W ramach części ogólnej wyodrębnia się prawo karne międzynarodowe, które reguluje zagadnienia związane ze zmianą ustawodawstwa karnego oraz odpowiedzialnością ze względu na obywatelstwo sprawcy i miejsce popełnionego przestępstwa (kolizja norm w czasie i miejscu). Termin ,,prawo karne międzynarodowe” używany jest także na określenie całokształtu zasad regulujących prawo karania, przysługujących państwu wobec jednostek dopuszczających się czynów zabronionych przez prawo międzynarodowe, a zwłaszcza zbrodni przeciwko pokojowi, zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości.

Prawo Cywilne

Prawo cywilne to zespół norm prawnych regulujących stosunki majątkowe między równorzędnymi podmiotami prawa oraz stosunki osobiste między obywatelami; w poszczególnych systemach prawa zakres stosunków społecznych regulowanych przez prawo cywilne jest różny, w związku z czym definicja prawa cywilnego nie jest we wszystkich państwach i okresach historycznych jednakowa. Prawo cywilne stanowi podstawową część prawa prywatnego, regulującego stosunki majątkowe i niemajątkowe osób fizycznych i prawnych, w których osoby te zajmują względem siebie pozycję równorzędną (w prawie publicznym jeden podmiot z reguły podporządkowany drugiemu).

Normy zaliczane współcześnie do prawa cywilnego występowały już w formacji niewolniczej, odzwierciedlając powstałą wówczas gospodarkę towarowo-pieniężną. Bardzo wysoki poziom osiągnęły w antycznym Rzymie. Prawo rzymskie, skodyfikowane w VI w. n.e. , uchodziło przez wieki za ratio scripta (mądrość spisaną) i wywarło olbrzymi wpływ na dalszy rozwój prawa cywilnego. W drugiej połowie XVIII w. rozpoczęła się, pod wpływem szkoły prawa natury, epoka kodyfikacji prawa cywilnego w państwach kapitalistycznych. Szczególną rolę odegrał kodeks cywilny Napoleona, który obowiązuje jeszcze we Francji, a w okresie zaborów i częściowo aż do końca 1946r. obowiązywał na centralnych ziemiach polskich. W 1964r. powstał kodeks cywilny. Kodeks ten oparty na zasadzie jedności prawa cywilnego reguluje stosunki cywilnoprawne między jednostkami gospodarki a osobami fizycznymi. Składa się z czterech ksiąg, które odpowiadają dość powszechnie przyjętej wewnętrznej systematyce prawa cywilnego:

• księga I - część ogólna, zawiera przepisy wspólne dla wszystkich działów tego prawa

• księga II - zawiera przepisy dotyczące własności i innych praw

• księga III - reguluje stosunki zobowiązań

• księga IV - dotyczy spadków

Kodeksem cywilny nie zostały objęte tzw. prawa na dobrach niematerialnych (prawo autorskie, wynalazcze), uważane za osobny dział prawa cywilnego. Kodeks cywilny nie wyczerpuje całości norm cywilnoprawnych, które zawarte są również w licznych, niekiedy bardzo obszernych aktach normatywnych (np. prawo wekslowe lub czekowe).

Nauka prawa cywilnego zajmowała się przez wiele wieków głównie prawem rzymskim (m.in. szkoła glosatorów, postglosatorów, humanistyczna, pandektowa).

Prawo Rodzinne

Prawo rodzinne to całokształt norm prawnych regulujących stosunki w rodzinie. Prawo rodzinne zajmuje się instytucją małżeństwa - jego powstaniem, ustaniem (przez śmierć, rozwód) i unieważnieniem, stosunkami prawnymi występującymi pomiędzy małżonkami, rodzicami i dziećmi (zwłaszcza władzą rodzicielską), przysposobieniem (tzw. prawo familijne) oraz instytucją opieki.

Celem prawa rodzinnego jest umocnienie małżeństwa i rodziny, opartych na całkowitym równouprawnieniu małżonków i rodziców oraz dzieci urodzonych w małżeństwie, jak i poza nim. Prawo rodzinne stanowi odrębną gałąź prawa, nie wchodzącą w zakres prawa cywilnego, co wynika z odmiennej treści stosunków rodzinnych, w których przeważają momenty osobiste, w porównaniu ze stosunkami cywilnymi, mającymi głównie charakter majątkowy. W Polsce prawo rodzinne zawarte jest w odrębnych kodeksach lub ustawach.

Prawo Pracy

Prawo pracy to ogół norm prawnych regulujących społeczne stosunki pracy podporządkowanej (określanej dawniej jako najemna lub zależna), a także niektóre inne stosunki społeczne z nimi ściśle związane. W okresie międzywojennym prawo pracy rozwijające się poprzednio w ramach prawa cywilnego i administracyjnego, stało się odrębną gałęzią prawa.

Współczesne prawa pracy obejmuje przepisy regulujące:

• zawieranie i rozwiązywanie umowy o pracę,

• pośrednictwo pracy,

• prawa i obowiązki pracownika i pracodawcy,

• czas pracy,

• urlopy wypoczynkowe,

• ochronę pracy,

• wynagrodzenie za pracę,

• dyscyplinę pracy,

• rozstrzyganie sporów wynikających ze stosunku pracy,

• regulaminy pracy,

• ubezpieczenia

Prawo pracy obejmuje nie tylko pracowników zatrudnionych na podstawie umowy o pracę, nominacji, wyboru i powołania, lecz także inne grupy osób (np. chałupników). Analizując wyodrębnione w ramach prawa publicznego i prywatnego gałęzie prawa, zaznaczyć trzeba, iż w ich obrębie dokonuje się także podziału na prawo materialne i formalne.

Prawo materialne określić można jako ogół norm regulujących merytoryczną część stosunków prawnych, uprawnienia i obowiązki podmiotów prawa oraz ewentualne za ich przekroczenie lub niedopełnienie. Normy prawa materialnego mają charakter pierwotny. Stanowią one istotę systemu prawa. Prawo formalne (procesowe) to ogół norm regulujących tryb postępowania przed organami państwa w związku z dochodzeniem uprawnień i obowiązków określonych w prawie materialnym. Normy prawa formalnego mają więc charakter wtórny. Spełniają one rolę służebną wobec norm prawa materialnego. Normy określające prawa wierzyciela wobec dłużnika należą do prawa materialnego. Natomiast normy wskazujące sposób dochodzenia należności przed sądem - to prawo formalne.

• gałęzie prawa publicznego (dotyczą stosunków państwo - obywatel)

1. prawo konstytucyjne

1. prawo administracyjne

1. prawo finansowe

1. prawo karne

• gałęzie prawa prywatnego (dotyczą stosunków indywidualnych)

2. prawo cywilne

2. prawo rodzinne

2. prawo handlowe

• prawo pracy (na styku tych dwóch grup).

7. ZASADY STANOWIENIA PRAWA - AKT PRAWNY - przepisy prawne są ustanowione mocą normatywnych aktów prawnych. Akt normatywny - to akt wydany przez upoważniony organ państwa, złożony z przepisów prawnych wyrażających normy prawne. Odznacza się on określoną strukturą wewnętrzną, wyodrębnia się w nim: nagłówek - jest to tytułowa część aktu normatywnego wymienia się tu nazwę rodzaju danego aktu /np. ustawa, zarządzenie/. Po nazwie podana jest data jego uchwalenia. Niżej znajduje się przedmiot unormowania czyli czego konkretnie akt dotyczy. Bezpośrednio po części tytułowej wskazana jest podstawa prawna, nie dotyczy to ustaw gdyż wydawane są one na mocy przepisów zawartych w konstytucji . Rozporządzenia i zarządzenia są wydawane na mocy wyraźnego upoważnienia ustawowego. Musza powoływać się na określona ustawę, która uprawnia do ich wydania. Niektóre akty prawne mogą zawierać wstęp zwany prambułą lub arengą /konstytucja/. Preambuła zostaje zamieszczona między częścią tytułową a częścią zasadniczą. Jej rola sprowadza się do podania ogólnego uzasadnienia wydawanego aktu prawnego. Typowe składniki treści takiego wstępu to: - określenie społeczne i polityczne genezy tekstu prawnego, - charakterystyka zasadniczej treści regulacji zawartej w tekście prawnym, - określenie celów, dla realizacji których wydany został dany akt. Z wypowiedz zawartych w preambule nie wynikają żadne obowiązki lub uprawnienia dla jakichś adresatów. Zasadnicza część aktu normatywnego. - składa się z przepisów opatrywanych kolejno po sobie następującymi numerami oznaczonymi za pomocą cyfr arabskich. Postanowienia ustaw są numerowane kolejno jak artykuły, a postanowienia rozporządzeń i zarządzeń jak paragrafy. Teksty obszerniejsze aktów normatywnych są dzielone: części, księgi, tytuły, działy, rozdziały, oddziały. Ostatnim elementem składowym jest podpis /podpisy/ kompetentnej osoby /Prezydent, właściwi ministrowie/

8. RODZAJE AKTÓW NORMATYWNYCH W POLSCE.

Akt normatywny jest wynikiem czynności stanowienia prawa, ma charakter generalny i abstrakcyjny, dotyczy generalnego adresata i abstrakcyjnej sytuacji. Jest czynnością jednostronną w tym sensie, że podmiot go wydający decyduje o treści akt.

Akt normatywny może być stosowany w strefach:

1. zewnętrznej czyli w sferze działań organizatorskich, kierowanych wobec obywateli i jednostek organizacyjnie nie podporządkowanych organowi, który realizuje dane działania organizatorskie;

1. wewnętrznej czyli w sferze działań kierowanych wobec obywateli i jednostek organizacyjnie podporządkowanych organowi, który realizuje dane działania organizatorskie.

Do aktów normatywnych w Polsce należą:

1. Konstytucja,

1. Ustawa,

1. Rozporządzenie,

1. Uchwała Rady Ministrów,

1. Zarządzenie.

Konstytucja (ustawa zasadnicza) jest źródłem prawa powszechnie obowiązującym i najwyższym aktem normatywnym. w sensie formalnym Konstytucję należy rozumieć jako akt normatywny o szczególnej mocy prawnej regulujący całokształt zagadnień ustrojowych.

Konstytucja spełnia wiele funkcji: prawną (normatywną), polityczną, społeczną, organizacyjną, integracyjną, programową i wychowawczą.

Funkcja prawna polega na tym, że Konstytucja jest aktem prawotwórczym o najwyższej mocy prawnej, składającym się z norm prawnych, które mają służyć jako kryteria oceny zachowań. Konstytucja reguluje stosunki polityczne, społeczne, gospodarcze a efektywność tej regulacji wspierana jest kontrolą konstytucyjności prawa.

Ustawa zasadnicza znajduje się więc w obrocie prawnym stanowiąc podstawę orzekania, jednak nie jest to szczególny obrót sądowy realizowany np.: w postępowaniu przed sądem konstytucyjnym, czy trybunałem stanu. W powszechnym obrocie sądowym konstytucja może znaleźć się za przyczyną np.: praw i wolności obywatelskich, które proklamuje, a które doznają ustawowej konkretyzacji i stanowią wyłączną podstawę roszczenia.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej składa się z trzynastu rozdziałów, z których:

1. Zawiera przepisy ogólne - Rzeczypospolita;

1. Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela, gdzie zawarte są przepisy dotyczące zasad ogólnych, wolności i praw osobistych, wolności i praw politycznych, wolności i praw ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych, środków ochrony praw oraz obowiązków;

1. Źródła prawa;

1. Sejm, Senat - gdzie zawarte są przepisy dotyczące wyborów, kadencji, posłów i senatorów, organizacji i działania oraz referendum;

1. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej;

1. Rada Ministrów i Administracja Rządowa;

1. Samorząd terytorialny;

1. Sądy i Trybunały, a w nim przepisy dotyczące Trybunału Konstytucyjnego i Trybunału Stanu;

1. Organy kontroli państwowej i ochrony prawa, a w nim przepisy dotyczące Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznika Praw Obywatelskich, Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji;

1. Finanse publiczne;

1. Stany nadzwyczajne;

1. Zmiany konstytucji;

1. Przepisy przejściowe i końcowe.

Konstytucja dominuje nad wszystkimi źródłami prawa, przesadza o treści aktów niższych i wpływa na ich podstawę prawną. Konstytucję można stosować bezpośrednio, a zasada jej bezpośredniości wynika z art. 8 ust. 2 „Przepisy konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba że konstytucja stanowi inaczej”. Istnieją sytuacje, gdy bezpośrednie stosowanie konstytucji nie wymaga wydania odrębnej ustawy. Konstytucja może określać granice korzystania z ujmowanego w niej prawa, np.: art. 78 - skarga konstytucyjna: „Każda ze stron ma prawo do zaskarżania orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji.....”. Konstytucja dopuszcza wydanie ustaw stwarzających wyjątki od jej regulacji np.: art. 37 ust. 2 - wyjątki odnoszące się do cudzoziemców.

Konstytucję uchwala parlament kwalifikowaną większością głosów 2/3 ogólnej liczby deputowanych. Uchwalenie konstytucji może uwzględnić jej przyjęcie w drodze referendum czyli głosowania ludowego, a skuteczność postępowania głosującego co do zasady wymaga bezwzględnej większości (50%+1) będących za przyjęciem konstytucji, aby mogła nabrać mocy obowiązującej. obowiązywanie formalne konstytucji związane jest z nabraniem przez nią mocy obowiązującej i poddanie promulgacji.Projekt o zmianie konstytucji może przedłożyć co najmniej 1/5 ustawowej liczby posłów, senat lub Prezydent Rzeczypospolitej. Zmiana konstytucji następuje w drodze ustawy uchwalonej w jednakowym brzmieniu przez Sejm i następnie w terminie nie dłuższym niż 60 dni przez Senat. Ustawę o zmianie konstytucji uchwala Sejm większością co najmniej 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów oraz Senat bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów.

Ustawa jest aktem normatywnym powszechnie obowiązującym o charakterze ogólnym. Ustawa zajmuje szczególne miejsce w systemie źródeł prawa i jest pierwsza po Konstytucji. Obowiązuje zasada prymatu ustawy, pozostałe akty prawne wydawane są na podstawie upoważnienia ustawowego, czyli wpływa na treść aktów niższych. Ustawa wyznacza również system i treść upoważnień prawodawczych, czyli aktów, które taką postawę mogą stanowić. Akt taki dopuszczany jest z woli ustawy ?????. Wszystkie ustawy mają jednakową moc, konstytucja nie określa, że kodeksy mają wyższą moc niż ustawy.

Uchylanie ustaw musi być zgodne z sądami techniki legislacyjnej (prawodawczej). Ustawy uchyla Sejm większością głosów w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów, chyba że ustawa konstytucyjna stanowi inaczej. Inicjatywa ustawodawcza przysługuje posłom, senatorom, Prezydentowi RP, Radzie Ministrów i 100 tys. obywateli z czynnym prawem wyborczym. Projekty ustaw mogą być wnoszone przez komisję sejmową lub co najmniej 15 posłom podpisujących projekt.

Projekt ustawy zgłasza się w formie pisemnej na ręce Marszałka Sejmu. Do projektu ustawy dołącza się uzasadnienie wyjaśniające potrzebę i cel wydania ustawy, wskazać różnicę pomiędzy dotychczasowym a projektowanym stanem prawnym, przedstawiającą przewidywane skutki społeczne, gospodarcze, finansowe i prawne. Wnioskodawcy przysługuje prawo wnoszenia poprawek do projektów ustaw w trakcie ich rozpatrywania. Marszałek Sejmu może odmówić poddanie pod głosowanie poprawki, która uprzednio nie była przedłożona komisji. Wnioskodawca może wycofać projekt ustawy w toku postępowania legislacyjnego w Sejmie do czasu zakończenia procedury czytania projektu. W postępowaniu w sprawie ustawy pilnej termin zajęcia stanowiska przez Senat co do uchwalonej przez Sejm ustawy ulega skrócenia z 30 do 7 dni. Marszałek Sejmu zarządza doręczenie projektu ustawy posłom oraz przesyła go Prezydentowi RP, Marszałkowi Senatu i Prezesowi Rady Ministrów. Rozpatrywanie projektów ustaw w Sejmie odbywa się w kilku czytaniach:

1. przeprowadza się na posiedzeniu Sejmu, obejmuje uzasadnienie projektu przez wnioskodawcę, pytania posłów i odpowiedzi wnioskodawcy oraz debatę; projekt kieruje się do komisji, które daja sprawozdanie;

1. czytanie obejmuje przedstawienie Sejmowi sprawozdania komisji o projekcie ustawy, przeprowadzenie debaty oraz zgłaszanie poprawek i wniosków;

1. czytanie może się odbyć niezwłocznie, jeśli w drugim czytaniu projekt nie został skierowany ponownie do komisji;

1. czytanie obejmuje przedstawienie dodatkowego sprawozdania komisji i głosowanie; głosuje się odrzucenie projektu ustawy w całości - jeśli taki wniosek został postawiony - a następnie - jeśli nie został odrzucony - poprawki poszczególnych artykułów, a w końcu w całości w brzmieniu zaproponowanym przez komisję.

Uchwaloną ustawę Marszałek Sejmu przekazuje Senatowi. W ciągu 30 dni Senat może ustawę przyjąć, wprowadzić poprawki lub odrzucić. Jeśli Senat w ciągu tego okresu od dnia przekazania mu ustawy nie podejmie stosownej uchwały, ustawę uważa się za przyjętą.

Jeśli Senat odrzuci ustawę bądź wprowadzi poprawki, ustawa wraca do Sejmu.

Przyjętą przez Sejm i Senat ustawę Marszałek Sejmu przedstawia Prezydentowi RP do podpisu, który gdy ją zatwierdzi w ciągu 30 dni, zostaje ogłoszona w Dzienniku Ustaw.

Ustawy podlegają kontroli:

1. wstępnej - dokonywanej przez Prezydenta

• poprzez prawo veta, które może zostać odrzucone większością 3/5 głosów i wtedy Prezydent musi podpisać w ciągu 7 dni ,

• Prezydent może skierować ustawę Trybunału Konstytucyjnego; jeśli Trybunał Konstytucyjny stwierdzi, że ustawa jest zgodna z Konstytucją to musi ją podpisać, jeśli zaś Trybunał Konstytucyjny stwierdzi, że ustawa jest niezgodna z Konstytucją to Prezydent może ją podpisać wyłączając przepisy odrzucone przez Trybunał Konstytucyjny lub może odmówić podpisania;

1. kontra abstrakcyjna dokonywana jest przez Trybunał Konstytucyjny na wniosek art. 191 konstytucji, jeśli Trybunał Konstytucyjny stwierdzi zgodność ustawy z Konstytucją to tym orzeczeniem wiąże wszystkie organy;

1. kontrola konkretna dokonywana jest przez sądy lub Trybunał Konstytucyjny wskutek wniesienia pytania prawnego (zgodnie z art. 193 Konstytucji tylko sąd może wnieść pytanie prawne o zgodność ustawy z Konstytucją do Trybunału Konstytucyjnego), każdy sąd ma prawo przy rozpatrywaniu konkretnej sprawy odmówić zastosowania ustawy niezgodnej z Konstytucją, lecz nie może jej uchwalić;

1. skarga konstytucyjna:

• Trybunał Konstytucyjny nie może działać z urzędu,

• skarga przysługuje każdemu (również cudzoziemcom), przy czym nie może być we wszystkich sytuacjach np.: nie można skarżyć bezczynności organów, na zaniechania ustawodawstwa.

Rozporządzenie jest aktem ogólnym normatywnym powszechnie obowiązującym, niższym od ustawy.

Jest zawsze aktem wykonawczym w stosunku do ustawy, co wynika z konstytucji, a najważniejszym warunkiem jego wydania jest wyraźnie upoważnienie ustawowe i formuł: „w celu wykonania ustaw i na podstawie udzielonych w nich upoważnień”. Upoważnienie do wydania rozporządzenia musi być wyraźne, musi określać organ upoważniony do wydania rozporządzenia, musi się mieścić w granicach udzielonego upoważenia, nie może naruszać ustawy upoważniającej i nie może być z nią sprzeczne. w razie wątpliwości co do treści rozporządzenia musi być stosowana wykładnia zawężająca (na korzyść upoważnienia). Nie ma możliwości generalnych odstępów od ustawy upoważniającej bez wskazania kierunków zmian.

Rozporządzenia mogą być wydawane przez organy monokratyczne jak i kolegialne. Rozporządzenie wydaje Prezydent RP, Rada Ministrów, Prezes Rady Ministrów i Ministrowie. Krąg organów upoważnionych do wydania rozporządzeń jest jednak szerszy, ponieważ mogą być wydawane również przez Terenowe Organy Administracji Rządowej Ogólnej - Wojewodę, który wydaje rozporządzenia wykonawcze i porządkowe na podstawie upoważnień udzielonych w ustawach szczególnych. Przy czym upoważnienia te powinny być udzielane jeśli przedmiotem regulacji mają być sprawy o charakterze techniczno - organizacyjnym lub sprawy, które swej istoty wymagają uwzględnienia warunków i potrzeb miejscowych lub częstych zmian w sposobie ich uregulowania. Istnieje możliwość wydania rozporządzenia z mocą ustawy na podstawie art. 234 Konstytucji: „Jeżeli w czasie trwania stanu wojennego Sejm nie może zebrać się na posiedzenie, Prezydent RP na wniosek Rady Ministrów wydaje rozporządzenie z mocą ustawy w zakresie i w granicach określonych w art. 228 ust. 3-5 Konstytucji....”

Do obowiązywania rozporządzenia potrzebna jest promulgacja.

Rozporządzenia podlegają kontroli legalności:

1. wewnątrzadministracyjnej, które sprawują Rada Ministrów i Prezes Rady Ministrów,

• moc prawną rozporządzenia Ministra może uchylić Rada Ministrów na wniosek jej Prezesa,

• Prezes Rady Ministrów może uchylić rozporządzenie Wojewody niezgodne z ustawami oraz aktami wydanymi w celu ich wykonania,

1. sądowej:

• rozporządzenie Prezydenta i naczelnych organów administracji mogą być poddane abstrakcyjnej kontroli Trybunału Konstytucyjnego;

• utrata mocy obowiązującej rozporządzenia następuje wówczas, gdy zostało uchylone

• rozporządzenia przestaje obowiązywać również wówczas, wtedy gdy przestaje obowiązywać ustawa zawierająca upoważnienie do wydania rozporządzenia.

Uchwała Rady Ministrów jest zawsze wynikiem aktu woli organu kolegialnego, jest źródłem prawa lecz nie powszechnie obowiązującym.

Uchwały Rady Ministrów nie mogą mieć charakteru wykonawczego ani też nie mogą regulować stosunków w sferze zewnętrznej. Rada Ministrów podejmuje uchwały w zakresie wykonywania swoich konstytucyjnych uprawnień. Podstawą wydania uchwały przez Radę Ministrów są normy kompetencyjne czyli normy określające zakres działania Rada Ministrów, zawarte w Konstytucji. mogą mieć jedynie charakter prawa wewnętrznego, adresowane są do podległych organów i innych podmiotów administracji i pracowników. Warunkiem ważności uchwały jest powołanie w uchwale podstawy jej wydania. Uchwały Rada Ministrów nie wymagają promulgacji, ogłasza się je w Dzienniku Urzędowym „Monitor Polski” tylko wówczas, gdy przepis szczególny lub gdy Rada Ministrów tak zadecyduje.

Zarządzenie wydawane jest przez organ monokratyczny, ma przeważnie charakter prawa wewnętrznego, tzn. adresowane jest do adresatów lub jednostek organizacyjnie podporządkowanych organom, które je wydaje. Występuje w stosunkach, gdzie jeden z organów jest nadrzędny a drugi podrzędny lub w ramach jednego organu: podwładny - przełożony. Zarządzenia wydawane są przez organy naczelne jak i organy terenowe.

Zarządzenie nie musi powoływać się na podstawę prawną, do jego wydania wystarczą ogólne normy kompetencyjne. Prezydent RP wydaje zarządzenia w celu wykonania ustaw i na podstawie udzielonych w nich upoważnień oraz w zakresie wykonywania swoich ustawowych uprawnień. Prezydent wydaje dwa rodzaje zarządzeń: wykonywane i samoistne, przy czym zarządzenia wykonawcze muszą być publikowane, gdyż dotyczą sfery zewnętrznej. Ministrowie wydają zarządzenia wykonawcze w celu wykonania ustaw i na podstawie udzielonych w nich uprawnień, przy czym mogą one być uchwalone przez Rada Ministrów na wniosek Prezesa Rady Ministrów. Premier w świetle konstytucji nie może wydawać zarządzeń choć istnieje stanowisko, że prawo Prezesa Rada Ministrów do wydawania zarządzeń wynika z faktu kierowania przez niego Radą Ministrów. Zarząd Gminy wydaje przepisy w formie zarządzenia, ale tylko wówczas, gdy nie może tego zrobić Rada Gminy, wtedy zrządzenia zastępczego i obowiązuje warunkowo do najbliższej sesji Rady Gminy. Zarządzenia wydają też inne organy, ale mają one charakter wewnętrznych aktów normatywnych.

9. WYKŁADNIA PRAWA - RODZAJE WYKŁADNI.

Wykładnia prawa jest to interpretacja tekstów prawnych mająca na celu ustalenie rzeczywistego znaczenia przepisów i sformułowanie na ich podstawie określonej normy postępowania.

Wykładnie prawa możemy podzielić na trzy rodzaje:

1. ze względu na podmiot, który jej dokonuje

1. autentyczna

1. legalna

1. praktyczna

1. doktrynalna

2. ze względu na sposób jej dokonywania

1. słowna ( gramatyczna, językowa, werbalna )

1. funkcjonalna

1. systemowa

1. porównawcza

3. ze względu na jej zakres

1. literalna ( dosłowna )

1. rozszerzająca

1. zwężająca ( ścieśniająca )

Wykładnia autentyczna - jest to wykładnia dokonana przez ten sam organ, który ustanowił daną normę np.: gdyby Sejm dokonał oficjalnej interpretacji ustanowionej przez siebie ustawy.

Wykładnia autentyczna ma moc prawną równa mocy prawnej aktu normatywnego, który został poddany interpretacji. W praktyce jednak z wykładnią tego rodzaju spotykamy się bardzo rzadko.

Wykładnia legalna - pojęcie tej wykładni jest wieloznaczne, najczęściej przyjmuje się, iż jest to wykładnia dokonywana nie przez organ, który ustanowił daną normę, ale przez organ upoważniony przez samo prawo do interpretacji określonych przepisów prawa.

Wykładnia legalna ma z zasady charakter abstrakcyjny, a zatem dokonuje się jej za pomocą uchwał lub wytycznych, podejmowanych zwykle na specjalnych posiedzeniach sądu lub innego organu stosującego sprawę, a nie w toku rozstrzygania konkretnych indywidualnych spraw.

Przykładem tej wykładni mogą być uchwały Trybunału Konstytucyjnego, powszechnie obowiązującą wykładnię ustaw. Uchwały tego rodzaju wiążą nie tylko organy państwowe, ale także wszystkich obywateli.

Wykładnia praktyczna - wykładni praktycznej dokonywać może każdy organ stosujący prawo nie będący prawodawcą przy rozstrzyganiu konkretnej sprawy np.: sąd, organ administracji państwowej, organ kontroli państwa, Trybunał Konstytucyjny. Omawiana wykładnia stosowana jest przy przepisach zupełnie odbiegających od rzeczywistości.

Wykładnia doktrynalna ( naukowa ) - jest to wykładnia dokonywana przez przedstawicieli doktryny prawniczej. Popularną formą tej wykładni jest wykładnia dokonywana w glosach do orzeczeń (najwyższych) instancji sądowych a także w komentarzach do tekstów prawnych i opracowań naukowych.

Współcześnie wykładnia ta nie ma mocy wiążącej, jednak jej wpływ na praktykę interpretacji przepisów prawa jest znaczny i stale rosnący.

Wykładnia słowna - polega na ustaleniu znaczenia przepisu ze względu na język, w którym został on sformułowany. Wykładnia słowna obejmuje następujące reguły:

• dążenie do ustalenia znaczenia zawartego w poszczególnych wyrazach, sformułowaniach, zwrotach normy prawa

• założenie, że identyczne zwroty zawarte w normach danego aktu prawnego (np.: ustawy) nie mogą posiadać różnych odmiennych znaczeń

• ustalenie ścisłości sformułowań i zwrotów zawartych w normie prawa mającej zastosowanie przy rozstrzyganiu konkretnej sprawy w określonej sytuacji.

• Respektowanie reguł semantyki, stylistyki i gramatyki właściwych dla danego języka literackiego

Wykładnia funkcjonalna - jest stosowana w sytuacji, gdy wobec

braku precyzyjne ustalonego znaczenia danego przepisu, po przeprowadzeniu wykładni językowej i wykładni systemowej należy wybrać jedno z kilku możliwych znaczeń.

Wyróżnia się dwa rodzaje wykładni funkcjonalnych: statyczną i dynamiczną

• wykładnia statyczna preferuje stałość znaczenia przepisów prawnych. Gwarantować ma to pewność i bezpieczeństwo prawne.

• wykładnia dynamiczna, podstawowym jej założeniem jest zapewnienie adekwatności prawa do zmieniających się stosunków społecznych, co może być osiągnięte w drodze zmiany znaczenia interpretowanych przepisów dokonywanej przez interpretatora, kieruje się on w takiej sytuacji aktualnie pojmowanymi względami celowości i słuszności.

Wykładnia systemowa - jej celem jest ustalenie znaczenia przepisu prawnego ze względu na miejsce jakie zajmuje on w systemie prawa. Podstawowe dyrektywy wykładni systemowej to:

• dyrektywa niesprzeczności, wskazuje ona, że należy w taki sposób ustalać znaczenie interpretowanej normy aby nie wystąpiła sprzeczność miedzy normą interpretowaną, a którąś z norm należących do tego samego systemu prawa, branych pod uwagę przy rozstrzyganiu jakiejś sprawy.

• dyrektywa priorytetu zasady prawa, jeżeli występuje sprzeczność sensu znaczeniowego interpretowanego przepisu z zasadą systemu prawa, to należy w taki sposób ustalić znaczenie przepisu by nie było ono sprzeczne z zasadą prawa.

• dyrektywa normatywności zasady prawa określa, że powoływana w procesie wykładni zasada prawa całego systemu prawa lub jego części powinna być określona przez wskazanie konkretnego przepisu lub grupy przepisów, z których jest ona wyprowadzana za pomocą przyjętych reguł interpretacyjnych.

• dyrektywa korelacji systemu prawa wskazuje, że jeżeli ustalone na podstawie dyrektyw wykładni językowej znaczenie przepisu budzi wątpliwość, należy wybrać takie ustalenie, które jest zgodne z zasadami systemu prawa, do którego należy interpretowany zwrot prawny.

• Dyrektywa systematyzacji wewnętrznej aktu prawnego nakazuje ustalenie znaczenia zwrotu prawnego przy uwzględnieniu systematyki wewnętrznej aktu, w którym mieści się ten zwrot.

Wykładnia porównawcza - polega na porównaniu z przepisami innych podobnych wykładni.

Wykładnia literalna ( dosłowna ) - ma miejsce wtedy, gdy pośród możliwych znaczeń przepisu, który otrzymaliśmy jako wynik przeprowadzania odmiennych wykładni, wybieramy znaczenie będące rezultatem zastosowania reguł znaczeniowych i składniowych języka.

Wykładnia rozszerzająca - ma miejsce wtedy, gdy pośród znaczeń przepisu powstałych po zastosowaniu różnych dyrektyw interpretacyjnych, wybieramy rozumienie wynikające z dyrektyw pozajęzykowych i jest ono szersze od rozumienia językowego.

Wykładnia zawężająca - polega na tym, że spośród różnych zakresów normy wybieramy rozumienie powstałe po zastosowaniu dyrektyw wykładni systemowej lub funkcjonalnej, które jest węższe od rozumienia językowego.

10. WNIOSKOWANIE (ZUPEŁNOŚĆ) W PROCESIE WYKŁADNI I STOSOWANIA PRAWA.

System prawa jest zupełny. Oznacza to nie tyle, że normodawca rzeczywiście przewidział unormowanie każdej sytuacji wymagającej rozstrzygnięcia na gruncie prawa. Oznacza to dyrektywę skierowaną do stosującego prawo, iż winien traktować system jako zupełny.

Pojęcie zupełności odnosić można do sfery stosowania prawa i sfery wykładni.

Zupełność systemu w sferze stosowania prawa oznacza, że dla każdego zagadnienia prawnego podmiot stosujący prawo musi znaleźć normę. Sąd np. ma obowiązek rozstrzygnąć przedstawioną mu sprawę i żadne okoliczności nie mogą go z tego obowiązku zwolnić.

Zupełność systemu prawa w sferze wykładni oznacza, że dla każdego stanu faktycznego rozpatrywanego na gruncie przepisów prawa, przepisy te przewidują pozytywne lub negatywne skutki prawne.

Skutki pozytywne wywoływane są przez normę bezpośrednią, tj. zamieszczoną w tekście prawnym. Skutki te zdefiniować można jako wynikające z normy bezpośredniej - dla konkretnego przypadku - uprawnienia lub obowiązki. Często jednak nie ma bezpośredniej regulacji określonego stanu rzeczy. Nie ma w systemie prawa normy, która wiązałaby z tym stanem uprawnienia lub obowiązki. Brak skutków pozytywnych określa się mianem skutków negatywnych. Jest to wskazówka dla organu dokonującego wykładni, że nie może on pozostawić takiej sytuacji. Musi doprowadzać do określenia skutków pozytywnych. Powinien mianowicie stworzyć normę pośrednią dla danej sytuacji. Norma taka powstaje przy pomocy norm prawnych. Jest wydedukowana na ich podstawie przy użyciu argumentacji prawniczej. Nie jest ona jednak normą prawną, jako że jest to norma indywidualna. Dzięki niej następuje zamiana skutków negatywnych na pozytywne.

a) Rozumowanie przez analogię (per analogiam) to wnioskowanie na podstawie podobieństwa. Znane są dwa rodzaje analogii :

- analogia legis (z ustawy),

- analogia iuris (z prawa).

Analogia legis (dosł. z ustawy) występuje wtedy, gdy do jakiegoś stanu faktycznego nieuregulowanego normą bezpośrednią stosuje się normy prawne, odnoszące się bezpośrednio do innego stanu. Istotnie jest przy tym podobieństwo obu tych stanów faktycznych. Z podobieństwa obydwu stanów wnioskuje się o podobieństwie skutków prawnych. Analogię legis stosuje się na gruncie danego aktu prawnego.

Analogia iuris (z prawa) ma nieco odmienny charakter. Istnieją luki w uregulowaniach prawnych dotyczących specyficznych spraw, ale sprawy te nie są podobne do żadnych innych unormowanych w danym akcie prawnym. Zastosowanie analogii legis nie jest wtedy możliwe. W takim przypadku można oprzeć rozstrzygnięcie na normie pośredniej dedukowanej z rozumowania analogicznego na gruncie systemu prawa.

Obowiązujące przepisy mogą zakazywać posługiwania się analogią. Zakaz stosowania analogii dotyczy prawa karnego. Ograniczenie dopuszczalności analogii wynika zwykle z chęci zabezpieczenia pewności prawa lub szczególnej ochrony niektórych wartości.

b) Rozumowanie a contrario (z przeciwieństwa) prowadzi do wniosków przeciwnych porównaniu z wnioskowaniem analogii. Jeśli pewien stan rzeczy spełnia określone przesłanki, to pociąga za sobą określone konsekwencje prawne. Przeciwnie zaś, jeśli dany stan rzeczy nie spełnia takich przesłanek, to nie pociąga także konsekwencji. Wnioskowanie a contrario stosowane jest wyłącznie w wypadku istnienia odpowiedniego przepisu. Zwykle przepis upoważniający do rozumowania tego typu zawiera takie zwroty jak : „tylko”, „jedynie”, „wyłącznie”, etc.. Przykładem może być art.143 k.r. i o.: „Jeżeli ojcostwo mężczyzny , który nie jest mężem matki nie zostało ustalone, zarówno dziecko, jak i matka dochodzić mogą roszczeń majątkowych związanych z ojcostwem tylko jednocześnie z dochodzeniem ojcostwa...”. Rozumowanie a contrario na podstawie tego przepisu prowadzi do wniosku, iż nie można dochodzić roszczeń majątkowych, jeżeli nie dochodzi się jednocześnie ustalenia ojcostwa.

c) Wnioskowanie a fortiori przyjmować może dwie formy :

- wnioskowanie a maiori ad minus,

- wnioskowanie a minori ad maius.

A maiori ad minus to wnioskowanie z uzasadnienia silniejszego na słabsze. Jego podstawą jest przepis prawa o charakterze uprawniającym lub nakazującym. Jeżeli ktoś jest uprawniony lub zobowiązany co czynienia „więcej” - czyli jeśli przysługuje mu większy zakres uprawnień lub zobowiązań - to tym samym jest on także uprawniony do czynienia „mniej”. Popatrzmy na kilka przykładów. Skoro sąd jest uprawniony do pozbawienia kogoś władzy rodzicielskiej, to tym bardziej może tę władzę ograniczyć. Ten, kto ma obowiązek utrzymania dziecka, ma tym samym obowiązek zaopatrzenia go w ubranie. Jeśli jest obowiązkiem udostępnić właścicielowi sąsiedniego gruntu wejście na nasz grunt w celu zebrania owoców zwisających z gałęzi jego drzewa , to tym bardziej obowiązkiem jest umożliwienie sięgania po te owoce z sąsiedniego gruntu, etc...

A minori ad maius to wnioskowanie z uzasadnienia słabszego na silniejsze. Jego podstawą jest przepis o charakterze zakazującym. Jeżeli nie wolno czynić mniej, to tym bardziej nie wolno czynić więcej. Jeśli zakazane jest naruszenie jakiegoś dobra w mniejszym stopniu, to tym samym zakazane jest jego naruszanie w większym stopniu. Skoro np. po drodze rowerowej nie może jechać obok siebie dwóch rowerzystów, to tym bardziej nie może trzech.

Można też, chociaż z dużą ostrożnością, stosować tzw. wnioskowanie z celu na środki. Opiera się ono na założeniu, że jeżeli prawo dozwala lub nakazuje osiągnięcie jakiegoś celu, to jednocześnie dozwala na skorzystanie ze środków prowadzących do realizacji tego celu. Oczywiście chodzi o środki niesprzeczne z obowiązującym prawem. Przykładem tego rodzaju rozumowania może być jeden z wyroków Sądu Najwyższego, w którym stwierdza się : „Pracownik, który działając w interesie zakładu pracy poświęca mniejsze dobro dla ratowania większego nie ponosi odpowiedzialności za zniszczenie dobra mniejszej wartości” (Orzecznictwo Sądu Najwyższego CP Nr 2-3/82, poz.43). Pamiętać jednak należy o dużym ryzyku wiążącym się z posługiwaniem tego typu argumentacją.

4

---