Podstawowe pojęcia z zakresu czasu pracy

 

W przepisach kodeksu pracy dotyczących problematyki czasu pracy występuje szereg pojęć, nie zawsze wprost zdefiniowanych w kodeksie, których właściwe rozumienia znacznie ułatwia stosowanie tych przepisów. Oto najistotniejsze z nich:

 

Czas pracy (art. 128 par. 1) - jest to czas, w którym pracownik pozostaje w dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy.

 

Normy czasu pracy (art. 129 par. 1 i 131 par. 1) - to maksymalna liczba godzin, jaką pracownik może przepracować zgodnie z obowiązującymi go przepisami prawa pracy (zwłaszcza przepisami kodeksu pracy, ale także zgodnie z przepisami innych ustaw lub np. układów zbiorowych pracy). Obecnie w kodeksie pracy występują następujące normy czasu pracy:

•            dobowa, która nie powinna przekraczać 8 godzin,

•            średniotygodniowa, która nie powinna przekraczać w przyjętym okresie rozliczeniowym 40 godzin,

•            łączna tygodniowa, obejmująca pracę w normalnym czasie pracy i w godzinach nadliczbowych, która przeciętnie w tygodniu w przyjętym okresie rozliczeniowym nie powinna przekraczać 48 godzin.

 

Dobowy okres odpoczynku (art. 132) - to okres co najmniej 11 nieprzerwanych godzin w każdej dobie, które nie mogą być co do zasady „zagospodarowane” pracą i powinny być pozostawione do wyłącznej dyspozycji pracownika z przeznaczeniem na odpoczynek po pracy zawodowej. Zamiast regularnych dobowych okresów odpoczynku w niektórych sytuacjach przepisy zezwalają na ich zastępowanie tzw. równoważnymi okresami odpoczynku.

Dłuższy dobowy odpoczynek jest przewidziany dla pracownika młodocianego; wynosi on co najmniej 14 nieprzerwanych godzin i dodatkowo powinien obejmować porę nocną (art. 203 par. 2 k.p.).

 

Tygodniowy okres odpoczynku (art. 133) - to okres co najmniej 35 nieprzerwanych godzin w każdym tygodniu, które nie mogą być co do zasady „zagospodarowane pracą i powinny być pozostawione do wyłącznej dyspozycji pracownika z przeznaczeniem na odpoczynek po pracy zawodowej. Tygodniowy okres odpoczynku w niektórych przypadkach wskazanych w ustawie może być skrócony nie może jednak obejmować mniej niż 24 godziny.

Dłuższy tygodniowy odpoczynek przewidziano dla pracownika młodocianego; wynosi on co najmniej 48 nieprzerwanych godzin i powinien obejmować niedzielę (art. 203 par 3).

 

Wymiar czasu pracy, zwany też nominalnym czasem pracy (art. 130 i 138) - jest to liczba godzin, jaką pracownik powinien przepracować w danym okresie rozliczeniowym w normalnym czasie pracy, a więc uwzględniając normy czasu pracy (dobową i średniotygodniową) obowiązujące danego pracownika.

Pojęcie wymiaru czasu pracy jest używane także w dwóch innych znaczeniach. Po pierwsze mówimy, że pracownik jest zatrudniony w niepełnym wymiarze czasu pracy, czyli np. na pół etatu. W tym znaczeniu wymiar czasu pracy wskazuje, jaką liczbę godzin w stosunku do nominalnego czasu pracy ma do przepracowania pracownik, który nie jest zatrudniony „na całym etacie”. Po drugie mówimy, że dobowy wymiar czasu pracy jednego pracownika wynosi 8 godzin, a innego został przedłużony do 12 godzin. W tym znaczeniu wymiar czasu pracy oznacza liczbę godzin, jaką pracownik ma do przepracowania w danym dniu, zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy.

 

Okres rozliczeniowy czasu pracy (art. 129 par. 1) - jest to określony przedział czasu obejmujący najczęściej jeden miesiąc lub jego wielokrotność, w czasie którego pracownik ma przepracować określoną liczbę godzin, obliczoną zgodnie z obowiązującymi pracownika normami czasu pracy. Zatem w okresie rozliczeniowym ustalany jest wymiar czasu pracy. W okresie rozliczeniowym pracodawca organizuje pracę pracownikowi, określając dni robocze i liczbę godzin do przepracowania, a także dni wolne od pracy dla danego pracownika. Dopiero po zakończeniu okresu rozliczeniowego jest możliwe ustalenie, czy pracownik przepracował liczbę godzin dokładnie odpowiadającą wymiarowi czasu pracy, czy też wykonywał pracę ponad wymiar czasu pracy lub poniżej tego wymiaru, i jakie były tego przyczyny.

 

Przeciętnie pięciodniowy tydzień pracy (art. 129 par. 1) - oznacza, iż w okresie rozliczeniowym pracownik powinien mieć odpowiednią liczbę dni wolnych od pracy (przeciętnie jeden w każdym tygodniu), niezależnie od innych dni wolnych od pracy (np. niedziel czy świąt, dni wolnych za robocze niedziele lub święta, dni wolnych równoważących czas pracy). Dzień wolny od pracy z tytułu zasady przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy może przypadać w każdym roboczym kalendarzowo dniu tygodnia. Nie musi to być zatem zawsze sobota.

 

System czasu pracy - określony w przepisach prawa pracy zespół elementów organizacji czasu pracy obejmujący zwłaszcza przesłanki stosowania określonej organizacji pracy, dopuszczalne wydłużenia dobowego wymiaru czasu pracy, maksymalną długość okresu rozliczeniowego czasu pracy. W kodeksie pracy występują następujące systemy czasu pracy:

•            podstawowy,

•            równoważny czas pracy,

•            zadaniowy,

•            przerywany czas pracy,

•            w ruchu ciągłym,

•            skrócony tydzień pracy,

•            „praca weekendowa”.

U pracodawcy może być stosowany jeden lub kilka systemów czasu pracy.

W każdym systemie czasu pracy dopuszcza się wykonywanie pracy na zmiany (szczegółowo omawiamy je w dalszej części materiału).

 

Rozkład czasu pracy - to ustalenie dla danego pracownika lub grupy pracowników dni pracy i dni wolnych od pracy, liczby godzin pracy w dniu roboczym oraz godzin rozpoczynania i kończenia pracy - w ramach obowiązującego pracownika systemu czasu pracy. U danego pracodawcy mogą zatem obowiązywać różne rozkłady czasu pracy, ze względu na stosowanie różnych systemów czasu pracy, np. podstawowego systemu czasu pracy i systemu pracy weekendowej. Możliwe jest także stosowanie różnych rozkładów czasu pracy w ramach tego samego systemu, w którym praca jest wykonywana w dwóch różnych jednostkach organizacyjnych pracodawcy, np. system równoważnego czasu pracy stosowany w produkcji (praca do 12 godzin na dobę) i przy pilnowaniu mienia pracodawcy (praca 24-godzinna).

Doba (art. 128 par. 3 pkt 1) - to 24 kolejne godziny, poczynając od godziny, w której pracownik rozpoczyna pracę zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy. Tak rozumiana doba nie pokrywa się zatem z dobą astronomiczną (dniem kalendarzowym), obejmującą kolejne 24 godziny między godz. 0.00 i 24.00. Dla każdego pracownika lub grupy pracowników doba może obejmować inne 24 godziny, w zależności od rozkładu czasu pracy wprowadzonego przez pracodawcę.

 

Tydzień (art. 128 par. 3 pkt 2) - to 7 kolejnych dni kalendarzowych, poczynając od pierwszego dnia okresu rozliczeniowego. Tak rozumiany tydzień najczęściej nie pokrywa się z tygodniem kalendarzowym. Jeżeli bowiem okres rozliczeniowy obejmuje np. 1 miesiąc rozpoczynający się w środę, to środa będzie pierwszym dniem pierwszego tygodnia w takim okresie rozliczeniowym.

 

Praca zmianowa (art. 128 par. 2 pkt 1) - charakteryzuje się wykonywaniem pracy według ustalonego rozkładu czasu pracy przewidującego zmianę pory wykonywania pracy przez poszczególnych pracowników po upływie określonej liczby godzin, dni lub tygodni. Przykładowo pracownicy wykonują pracę na trzy zmiany w godzinach 6.00-14.00, 14.00-22.00, 22.00-6.00 i co dwa tygodnie następuje zmiana pory wykonywania pracy przez poszczególne grupy pracowników. Praca na zmiany jest niezbędnym elementem organizacji czasu pracy np. przy pracy w ruchu ciągłym; w innych przypadkach może być stosowana przez pracodawcę, mimo iż technologia produkcji lub rodzaj wykonywanej pracy obiektywnie nie wymaga, aby pracownicy wykonywali pracę na dwóch lub trzech zmianach.

 

Praca nadliczbowa (art. 151) - oznacza pracę ponad obowiązujące pracownika normy czasu pracy (ponad 8 godzin na dobę i ponad przeciętnie 40 godzin na tydzień), a także pracę wykonywaną ponad przedłużony dobowy wymiar czasu pracy, wynikający z obowiązującego pracownika rozkładu czasu pracy (np. pracę w 13 godzinie w danym dniu, w przypadku, gdy z harmonogramie przewidziano na ten dzień 12 godzin pracy) - polecaną przez pracodawcę w razie wystąpienia szczególnych okoliczności uzasadniających jej wykonywanie, wskazanych w kodeksie pracy.

 

Dyżur (art. 151⁵) - to czas, w którym pracownik na polecenie pracodawcy pozostaje poza normalnymi godzinami pracy w gotowości do wykonywania pracy wynikającej z umowy o pracę w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym przez pracodawcę. Czas dyżuru jest pośrednio limitowany, bowiem dyżur nie może pozbawić pracownika dobowego i tygodniowego okresu odpoczynku.

 

Pora nocna (art. 151⁷) - to 8 godzin pomiędzy godziną 21.00 a 7.00. Pora nocna powinna być określona w regulaminie pracy.

 

Pracujący w nocy (art. 151⁷) - takim mianem określono pracownika, którego rozkład czasu pracy obejmuje w każdej dobie co najmniej 3 godziny pracy w porze nocnej lub którego co najmniej ¼ czasu pracy w okresie rozliczeniowym przypada na porę nocną.

 

Pracownicy zarządzający w imieniu pracodawcy zakładem pracy (art. 128 par. 2 pkt 2) - to pracownicy kierujący jednoosobowo zakładem pracy i ich zastępcy, pracownicy wchodzący w skład kolegialnego organu zarządzającego zakładem pracy, a także główni księgowi.

 

 

---