Higiena powietrza.

Pyłowe i gazowe zanieczyszczenia powietrza. Metody pomiaru. Szkodliwość palenia tytoniu. Globalne zmiany klimatyczne. Zanieczyszczenia powietrza w Polsce. Wentylacja.

dr hab. n. med. Barbara Nieradko-Iwanicka

Katedra i Zakład Higieny Uniwersytetu Medycznego w Lublinie

Skład powietrza atmosferycznego

Powietrze to mieszanina jednorodna gazów stanowiąca atmosferę ziemską. Zawartość głównych składników powietrza nie zmienia się, zwane są one składnikami stałymi, zawartość niektórych składników zmienia się, zwane są one składnikami zmiennymi.

Składniki stałe:

1. 78,09% azot

2. 20,91% tlen

3. 1% argon, neon, hel, metan, krypton, wodór i inne

Składniki zmienne: (różne, w zależności od położenia geograficznego lub też sytuacji, np. erupcji wulkanu)

1. para wodna (ok. 0-4%)

2. dwutlenek węgla (ok. 0,02-0,20%)

3. dwutlenek siarki

4. dwutlenek azotu

5. ozon (ok. 0,000001 części atmosfery)

6. składniki mineralne: pył, sadza

7. składniki organiczne: drobnoustroje, zarodniki roślin

Suche powietrze posiada średnią masę molową 29 g/mol ( dokładnie : 28,84).

Wymiana gazowa

Głównym zadaniem płuc jest zapewnienie odpowiedniej do zapotrzebowania metabolicznego wymiany gazów oddechowych. Podczas jednego wdechu wciągamy do płuc około 500 ml powietrza (objętość oddechowa). Wentylacja płuc zdrowego człowieka, przy częstotliwości oddychania 16 oddechów/minutę i objętości oddechowej około 500 ml wynosi w spoczynku ok. 8 litrów/minutę. Zawartość dwutlenku węgla w powietrzu wydychanym jest wyższa (5%) niż w powietrzu wdychanym (0,02-0,2%), a zawartość tlenu jest wyższa w powietrzu wdychanym (20,91%) niż w powietrzu wydychanym (16%).

Źródła zanieczyszczeń powietrza

Powietrze zanieczyszczają wszystkie substancje gazowe, stałe lub ciekłe, znajdujące się w powietrzu w ilościach większych niż ich średnia zawartość. Ogólnie zanieczyszczenia powietrza dzieli się na pyłowe i gazowe. Światowa Organizacja Zdrowia definiuje powietrze zanieczyszczone jako takie, którego skład chemiczny może ujemnie wpłynąć na zdrowie człowieka, roślin i zwierząt, a także na inne elementy środowiska (wodę, glebę). Zanieczyszczenia powietrza są najbardziej niebezpieczne ze wszystkich zanieczyszczeń, gdyż są mobilne i mogą skazić na dużych obszarach praktycznie wszystkie komponenty środowiska.

Głównymi antropogennymi (związanymi z działalnością człowieka) źródłami zanieczyszczeń powietrza są:

Uprzemysłowienie i wzrost liczby ludności,

1. przemysł energetyczny (chemiczna konwersja paliw- spalanie węgla, ropy, gazu),

2. przemysł transportowy

3. wydobycie i transport surowców,

4. przemysł chemiczny,

5. przemysł rafineryjny,

6. przemysł metalurgiczny,

7. cementownie,

8. składowiska surowców i odpadów,

9. motoryzacja.

Rosnące zapotrzebowanie na energie uczyniło ze spalania główne źródło zanieczyszczeń atmosferycznych pochodzenia antropogenicznego. Najważniejsze antropogenie zanieczyszczenia powietrza to:

1. dwutlenek siarki (SO2),

2. tlenki azotu (NOx),

3. pyły węglowe (X2)

4. tlenek węgla (CO),

5. ozon troposferyczny (O3),

6. ołów (Pb),

7. pyły

Naturalne źródła zanieczyszczeń powietrza to:

1. wybuchy wulkanów,

2. erozja wietrzna skał,

3. pożary lasów i stepów,

4. pył kosmiczny,

5. niektóre procesy biologiczne.

Skutki zanieczyszczenia powietrza:

1. Zanieczyszczenia gleby

2. Zanieczyszczenia wody

3. Zmiana flory

4. Zmiany klimatyczne

5. Korozja metali

6. Erozja skał, budynków

7. Zatrucie: ostre, podostre, przewlekłe

8. Zaostrzenia astmy

9. Wady rozwojowe,

10. Działania mutagenne

Pyły to aerozol, w którym fazą rozproszoną są ziarna ciała stałego o średnicy 0,1-100um, fazą rozpraszającą jest powietrze

Podziały pyłów: nieorganiczne, organiczne; naturalne, sztuczne;

Pyły działają na ludzi ogólnie, swoiście, drażniąco, powodują pneumokoniozy (pylice płuc).

Podział pyłów

Podział pyłów ze względu na pochodzenie:

1. Pyły nieorganiczne:

• mineralny (krzemionka, azbest, kreda, węgiel, cement),

• metalowy (żelazo, ołów, miedz, chrom itp.).

2. Pyły organiczne:

• roślinny (drzewny, bawełniany, mączny, kwiatowy, siana),

• zwierzęcy (sierść, pierze, starte naskórki i kopyta),

• pochodzenia chemicznego (tworzywa sztuczne itp.).

3. Pyły mieszane (nieorganiczne i organiczne).

4. Pyły zorganizowane (drobnoustroje, zarodniki).

5. Pyły radioaktywne.

Podział pyłów ze względu na działanie biologiczne na organizm człowieka:

1. Pyły o działaniu drażniącym (np. kreda, gips, nawozy sztuczne) - najczęściej

podrażniają mechanicznie błonę śluzową dróg oddechowych.

2. Pyły o działaniu pylicotwórczym (zwłókniającym) np. azbestowy, krzemionkowy.

3. Pyły o działaniu alergizującym - organiczne (roślinne, zwierzęce, chemiczne), pyły metali jak arsen, chrom, miedz.

4. Pyły o działaniu toksycznym (trującym) - chemiczne np. ołów, mangan, środki owadobójcze.

5. Pyły o działaniu chorobotwórczym (zakaźnym) - drobnoustroje.

6. Pyły radioaktywne - aerozole zawierające pierwiastki promieniotwórcze powodujące skażenie zewnętrzne ciała a czasami wewnętrzne organizmu (choroba popromienna).

7. Pyły o działaniu rakotwórczym.

Wpływ pyłów na organizm człowieka

Stopień szkodliwości pyłów dla człowieka zależy od:

1. stężenia pyłów w powietrzu (masa pyłów lub ilość cząstek w jednostce objętości powietrza),

2. stopnia dyspersji (rozdrobnienia) pyłów,

3. jakości cząsteczek pyłowych (właściwości morfologiczne, skład chemiczny, rozpuszczalność),

4. czasu działania,

5. wielkości wentylacji minutowej płuc zależnej od ciężkości wysiłku fizycznego,

6. wrażliwości osobniczej zależnej m.in. od nienaruszalności mechanizmów obronnych oczyszczania układu oddechowego.

W zależności od wielkości cząsteczek (stopnia dyspersji) pył zatrzymywany jest w różnych odcinkach układu oddechowego. Duży pył (o średnicy większej niż 30 μm) zatrzymywany jest w górnych drogach oddechowych (nos, jama ustna, gardło, krtań). Powoduje on miejscowe podrażnienie, nierzadko nieżyt i wydalany jest odruchowo przy kaszlu i kichaniu. Cząstki o rozmiarach 5-30 μm docierają do tchawicy, oskrzeli i oskrzelików powodując miejscowe stany nieżytowe. Układ śluzowo-migawkowy błony śluzowej tej części dróg oddechowych powoduje transport pyłu w kierunku na zewnątrz. Do oskrzelików oddechowych i pęcherzyków płucnych dostają się pyły o dyspersji mniejszej niż 5 μm. Są to

tzw. pyły respirabilne. Nie mogą one być stad wydalone na zewnątrz i staja się czynnikiem patogennym pylicy płuc. Za pylicze zmiany marsko-włókniste w przegrodach międzypecherzykowych odpowiedzialne najczęściej są pyły o średnicy poniżej l-2 μm.

Pneumokoniozy (pylice) to „akumulacja pyłów w płucach i reakcje tkankowe na ich obecność”.

Pneumokoniozy dzielimy na kolagenowe i niekolagenowe.

Pneumokoniozy kolagenowe charakteryzują się wyraźnymi reakcjami włóknistymi powodującymi nieodwracalny stan bliznowaty tkanki płucnej ze zmianami lub zniszczeniemstruktury pęcherzyków płucnych. Typowymi pneumokoniozami kolagenowymi są pylice krzemowa i azbestowa.

Pylica krzemowa (łac. silicosis) - powstaje w następstwie wdychania pyłu krzemionki krystalicznej podczas obróbki ziemi okrzemkowej, obróbki kamieni, pracy w kamieniołomach, drążenia tuneli, pracy w kopaniach, drążeniu szybów, w przemyśle hutniczym przy oczyszczaniu odlewów, piaskowaniu, murarze szamotowi, w przemyśle porcelanowym, materiałów ogniotrwałych ściernych. Pył krzemionki jest fagocytowany przez makrofagi. Działa on cytotoksycznie na te komórki i uwalnia czynnik fibrogenny (enzymy lizosomalne i cytoplazmatyczne). Następuje rozplem fibroblastów, gromadzenie włókien kolagenowych, na których z czasem odkładają się złogi hialiny. Choroba charakteryzuje się ogniskowym włóknieniem tkanki płucnej Objawy kliniczne rozwijają się powoli po kilku lub kilkunastoletnim narażeniu. Są to : trudności w oddychaniu, duszności, kaszel, stan podgorączkowy, ból w klatce piersiowej. . Radiologicznie stwierdza się drobnoogniskowe zacienienia zlokalizowane głównie w częściach górnych i środkowych płuc. W miarę postępu choroby i rozwoju zmian guzowatych, mogą się pojawić objawy przeciążenia prawej komory serca. Występują zaburzenia wentylacji typu restrykcyjnego, niedotlenienie krwi tętniczej i zaburzenie krążenia płucnego. W przebiegu krzemicy obserwuje się zwiększoną podatność na gruźlicę (silicotuberculosis).

Choroba jest nieodwracalna i postępująca. Nie ma leczenia przyczynowego. Chorym zapewnia się koncentratory tlenu. Leczy się infekcyjne powikłania choroby. Leczeniem w najcięższych przypadkach jest przeszczep płuc (serca i płuc).

Pylica azbestowa (łac. asbestosis) - charakteryzująca się śródmiąższowym włóknieniem tkanki płucnej, często z odczynem opłucnowym wskutek wdychania pyłu azbestu. Azbest jest pyłem włóknistym występującym w dwóch grupach:

1. włókien serpentynowych o dłuższych włóknach (chryzotyl)

2. włókien amfibolowych o krótszych włóknach (krokydolit, amozyt ,tremolit, antofilit aktynolit) - te są bardziej patogenne.

Największe narażenie na pył azbestu występowało przy wyrobie nici i tkanin azbestowych oraz materiałów azbestowych izolacyjnych. Włókna azbestu, których długość nie przekracza 15 µm ulegają fagocytozie przez makrofagi płucne. Część włókien azbestu pokrywa się osłonką białkową tworząc ciałka azbestowe. Makrofagi pod wpływem azbestu uwalniają duże ilości enzymów lizosomalnych. Rozwija się rozlane włóknienie śródmiąższowe płuc typu kolagenowego. Proces włóknienia obejmuje także opłucną. Objawy występują po kilku lub kilkunastu latach narażenia. Dominuje duszność wysiłkowa. Stwierdza się osłuchowo trzeszczenia u podstawy płuc. Podstawą rozpoznania jest badanie radiologiczne klatki piersiowej. W dolnych polach płucnych stwierdza się siateczkowo-smużkowate nieregularne zacienienia. w górnych częściach płuc rozwija się rozedma. Można stwierdzić zaburzenia wentylacji typu restrykcyjnego, zmniejszenie podatności płuc, zaburzenie zdolności dyfuzyjnej oraz niedotlenienie krwi tętnicze. Objawy podmiotowe są podobne jak w pylicy krzemowej. Podobne jest postępowanie. Brak leczenia przyczynowego. Pył azbestu działa rakotwórczo. Może wywoływać międzybłoniaka opłucnej i raka płuc. W wielu krajach prowadzone są działania zmierzające do ograniczenia rozpowszechnienia azbestu.

Pylica talkowa (łac. talcosis) - cechuje się włóknieniem tkanki płucnej typu śródmiąższowego a częściowo typu ogniskowego

Pylica aluminiowa (łac. aluminosis) - zmiany w płucach spowodowane są wdychaniem pyłu drobno sproszkowanego glinu lub dymów powstających przy prażeniu boksytów.

Pneumokoniozy niekolagenowe powstają w wyniku działania pyłów nieposiadających typowych właściwości zwłókniających, ale z powodu kumulacji w płucach i drażnienia tkanki płucnej, powodujących minimalny odczyn włóknisty. W pylicach tych struktura pęcherzyków

jest nienaruszona a reakcja na pyły - potencjalnie odwracalna. Przykładami pylic niekolagenowych mogą być pylice spowodowane czystym pyłem tlenku cyny (stanoza), siarczanu baru (barytoza) lub pyłem żelaza (syderoza).

Pylice węglowa i spawaczy elektrycznych są pylicami mieszanymi. Pylice te wywoływane są odpowiednio przez pył krzemionkowo- węglowy lub krzemionkowo-żelazowy.

Pylice płuc należą do chorób zawodowych.

Zapobieganie szkodliwemu wpływowi zapylonego powietrza

Techniczne środki ochrony: hermetyzacja pylących urządzeń, mechanizacja czynności pylących, wentylacja mechaniczna - ogólna i miejscowa, wprowadzenie technologii i metod pracy ograniczających zapylenie (np. „mokre” metody i nawilżanie, granulowanie produktu pylącego, transport i przeładunek pneumatyczny produktów pylących, stosowanie metalowego śrutu zamiast piasku do usuwania rdzy z metalowych powierzchni), dokładne czyszczenie pomieszczeń za pomocą nawilżających odkurzaczy przemysłowych, pastowanie podłóg pastą pyłochłonną.

Właściwa organizacja pracy:

1. prowadzenie najbardziej pylących prac w czasie zmian najmniej licznych,

2. przestrzeganie czasu dziennej pracy i czasu przerw,

3. okresowa rotacja pracowników pomiędzy stanowiskami o różnym stężeniu zapylenia,

4. stosowanie metod niewymagających dużych wysiłków, co zmniejsza wielkość wentylacji minutowej płuc oraz ilość wchłanianego pyłu.

Indywidualne ochrony osobiste: maski, półmaski i kaptury przeciwpyłowe z odpowiednimi filtrami, maski izolujące z doprowadzeniem świeżego powietrza lub tlenu, odzież pyłoszczelna, okulary ochronne.

Pomiary zapylenia

Metody pomiaru zapylenia powietrza:

1. wagowa (grawimetryczna (w mg lub g/m3 powietrza)

2. konimetryczna (liczy ile cząstek pyłu jest w 1 m³ powietrza)

Metody pobierania prób gazowych:

1. osadowa (pyłomierz Owensa)

2. filtracji

3. zderzenia

4. precypitacji

Pyły o średnicy 2,5µm są najgroźniejsze dla zdrowia. W Polsce największe zapylenie powietrza jest w Krakowie i miastach Górnego Śląska. Pyły powstają w miastach głównie przy spalaniu paliw stałych (węgla) w celu ogrzewania domów.

Ocena stopnia zapylenia jest jednym a elementó monitoringu środowiskowego (zgodnie z zaleceniami WHO i ONZ). Te elementy to:

1. analiza składu powietrza atmosferycznego w mieszkaniach i środowisku pracy

2. analiza składu wody pitnej i zasobów wody użytkowej

3. analiza zanieczyszczenia żywności

4. analiza składu gleby pod względem chemicznym i biologicznym

5. analiza zanieczyszczeń fizycznych-akustycznych, wibracji, promieniowania jonizującego i niejonizującego, mikrofal, promieniowania elektromagnetycznego, ultradźwięków

Zadaniami tymi zajmuje się w Polsce Inspekcja Ochrony Środowiska. Instytucja ta publikuje wyniki przeprowadzanych analiz na stronie www.gios.gov.pl w zakładce raporty o stanie środowiska w Polsce. Ogólnie Polsce następuje systematyczna poprawa jakości powietrza, najwięcej zanieczyszczeń jest w Krakowie i na Górnym Śląsku. Obecne problemy to:latem: zbyt wysokie stężenie ozonu troposferycznego, zimą: zbyt duże stężenie pyłu zawieszonego PM10 oraz benzo(a)pirenu). W ocenie jakości powietrza w 2008 roku pod kątem pyłu zawieszonego PM 10 spośród 170 badanych stref w oparciu o stężenia 24-godzinne do klasy A (najniższej zawartości tych pyłów) zaliczono 105 stref ( 62%) w Polsce.

Kwaśne deszcze to opady atmosferyczne o pH <5,6. Są najgroźniejsze dla roślin iglastych, powodują też zakwaszenie gleby, wód powierzchniowych. Powstają przy dużej emisji SO₂ i tlenków azotu. Dwutlenek siarki w kontakcie z wilgocią w atmosferze daje kwas siarkawy i obniża pH opadów do 5. SO₂ może też utleniać się do kwasu siarkowego. Szacuje się, że w wyniku działalności człowieka emitowanych jest do atmosfery na całym świecie 60-70 mln ton siarki rocznie, a najwięcej emitowano w ciągu ostatnich 50 lat. Dwutlenek siarki i tlenki azotu tworzą z wodą kwasy o słabym stężeniu. Dzieje się tak, gdy rozpuszczają się w kropelkach wody w atmosferze. Wraz z opadami atmosferycznymi, zanieczyszczenia spadają na ziemię i roślinność w postaci opadu zwanego "depozycją mokrą". Mogą jednak osiadać na cząsteczkach pyłu zawieszonego w powietrzu, które to cząsteczki z czasem opadają. Mówi się wtedy o "depozycji suchej".

Smog = smoke + fog to nienaturalne zjawisko atmosferyczne polegające na współwystępowaniu zanieczyszczeń powietrza spowodowanych działalnością człowieka oraz niekorzystnych naturalnych zjawisk atmosferycznych: znacznej wilgotności powietrza (mgła) i braku wiatru.

Smog Londyński to skutek intensywnej emisji SO₂ (przy ogrzewaniu domów węglem - a w węglu jest do 5 % zanieczyszczeń siarkowych) i dużej wilgotności.

Smog fotochemiczny (typu Los Angeles) wynika z intensywnego ruchu kołowego i intensywnego nasłonecznienia. Zawiera ozon i tlenki azotu

Gazowe zanieczyszczenia powietrza

Ekspozycja na gazowe zanieczyszczenia powietrza może prowadzić do zatruć. Najczęściej do zatruć drogą wziewną dochodzi na stanowisku pracy w warunkach przemysłowych. Dlatego opracowano pojęcia: najwyższe dopuszczalne stężenie i dopuszczalne stężenie chwilowe.

NDS - najwyższe dopuszczalne stężenie - to średnie stężenie ważone szkodliwej substancji w miejscu pracy, które przy narażeniu 8h/dz przez cały okres zatrudnienia nie spowoduje niekorzystnych zmian w stanie zdrowia pracownika.

DS chwilowe (dopuszczalne stężenie chwilowe) - to najwyższe stężenie szkodliwej substancji utrzymujące się do 30 minut w ciągu dnia pracy, które nie spowoduje niekorzystnych zmian w stanie zdrowia pracownika

Najważniejsze gazowe zanieczyszczenia powietrza to:

1. tlenek węgla (CO)

2. dwutlenek węgla (CO₂),

3. dwutlenek siarki (SO₂),

4. tlenki azotu (NOx),

5. dwusiarczek węgla (CS₂)

6. związki ołowiu. Tetrachlorek węgla (czterochlorek węgla)

7. ozon troposferyczny (O₃).

Zatrucie CO

CO powstaje jako produkt niepełnego spalania. Potencjalnym źródłem CO są wadliwe palniki w piecykach gazowych wadliwe piece. Do zatrucia może dojść podczas pożaru. CO jest gazem bezbarwnym, bezwonnym, bez smaku, dlatego nazywany jest „cichym mordercą”. Łączy się z hemoglobiną 257 razy silniej niż tlen zmieniając hemoglobinę w karboksyhemoglobinę, niezdolną do przenoszenia tlenu. Powoduje to hipoksję tkankową. W komórkach CO wiąże się z reduktazą cytochromową - zmniejszając utylizację tlenu, tworząc wolne rodniki uszkadzające struktury błonowe komórek. CO wchłania się z powietrza wdychanego, wydala się z powietrzem wydychanym T1/2 (czas rozpadu połowiczego) karboksyhemoglobiny wynosi

1. 4 - 6 godzin przy oddychaniu powietrzem atmosferycznym

2. w atmosferze 100% tlenu 40 -90minut,

3. w komorze hiperbarycznej (3 atmosfery tlenu) - 30 minut.

Dawka toksyczna CO nie jest znana. Zagrożenie dla życia stanowi atmosfera zawierająca CO w stężeniu 1000 ppm (0,1%), a stężenie 1500 ppm ( 0,15%) szybko powoduje zgon.

Nawet przy niewielkich stężeniach CO szybko rozwijają się objawy zatrucia. Objawy zatrucia: bóle i zawroty głowy, nudności, wymioty, zaburzenia równowagi i orientacji, osłabienie, znużenie, tachykardia, zaburzenia rytmu serca, spadek ciśnienia tętniczego, zaburzenia świadomości, śpiączka, Skóra jest sinoblada. Żywoczerwone zabarwienie skóry bywa widoczne tylko pop śmierci lub w najcięższych zatruciach. U osób z chorobą niedokrwienną serca- dochodzi do jej zaostrzenia. Objawy kliniczne zatrucia CO
w zależności od stężenia hemoglobiny tlenkowęglowej ( karboksyhemoglobiny):

1. 20 % karboksyhemoglobiny - pulsujący ból głowy, duszność wysiłkowa

2. 30 % karboksyhemoglobiny - ból głowy, nerwowość, nieprawidłowa ocena sytuacji, zawroty głowy, zaburzenia widzenia

3. 40 - 50 % karboksyhemoglobiny - splątanie, omdlenie

4. 60 -70 % karboksyhemoglobiny - drgawki, utrata przytomności, bezdech

5. 80 % karboksyhemoglobiny - zgon. Zgon wynika z niedokrwienia mięśnia sercowego i jego zawału wskutek niedotlenienia.

Zalecane badania:

1. stężenie karboksyhemoglobiny

2. elektrolity w osoczu

3. poziom glukozy

4. mocznika

5. kreatyniny

6. monitorowanie EKG.

Pierwsza pomoc w zatruciu CO

1. Ratownik musi zabezpieczyć się przed wdychaniem CO

2. Wynieść ofiarę z miejsca narażenia na CO

3. Podać 100% tlen do oddychania

4. W razie potrzeby- ABC resuscytacji

Metodą przyspieszenia eliminacji CO jest oddychanie 100 % tlenem, a najskuteczniejsza jest hiperbaria tlenowa (oddychanie 100% tlenem pod ciśnieniem 3 atmosfer) w komorze hiperbarycznej. Hiperbaria tlenowa jest leczeniem z wyboru w przypadkach zatruć CO kobiet ciężarnych, noworodków i w przypadkach ciężkich zatruć.

Dwutlenek węgla (CO₂) to gaz bezwonny, bez zapachu, cięższy od powietrza. Jest on naturalnym składnikiem powietrza atmosferycznego. Emitowany w nadmiarze jest gazem cieplarnianym. W pomieszczeniach zamkniętych nie powinny być go więcej niż 0,1% (wskaźnik/liczba/norma Pettenkoffera; w szpitalu do 0,07%). Przy stężeniu > 5 % powoduje depresję ośrodka oddechowego , przy stężeniu > 14 % - śmierć.

Dwutlenek siarki (SO₂) to gaz bezbarwny, niepalny, o silnie drażniącej woni. Źródła SO₂ to: spalanie węgla, przemysł chemiczny, celulozowy, produkcja H₂SO₄, garbarnie cukrownie, używany jako środek owado- i grzybobójczy; NDS 0,35mg/m3/dobę

Skutki emisji SO₂

1. Kwaśne deszcze (gdy pH opadu < 5,6) rośliny iglaste są najbardziej wrażliwe na nie

2. SO₂ wchłoniety do krwi reaguje z hemoglobiną i powstaje sulfhemoglobina, która nie przenosi tlenu

3. Ostre zatrucia

4. Przewlekle zatrucia (nieżyt nosa, gardła, tchawicy, zaburzenia węchu, smaku, duszność)

Tlenki azotu

Źródła tlenków azotu to: wyładowania elektryczne, wybuchy wulkanów, spaliny samochodowe, elektrownie.

Skutki emisji tlenków azotu to

1. kwaśne deszcze,

2. zatrucia ostre (powstaje methemoglobina, która nie przenosi tlenu),

3. działanie miejscowe- drażniące na skórę i błony śluzowe

4. zatrucia przewlekłe-rozedma płuc, zapalenie oskrzelików, tchawicy

NDS NO₂ 5mg/m3

Dwusiarczek węgla (CS₂) to ciecz o temp. wrzenia 43,3 ºC, powstaje bezbarwny, bezwonny gaz tworzący z powietrzem mieszaniny wybuchowe. Zastosowanie - przemysł wiskozowy, kauczukowy, pirotechniczny. Szkodliwość- środek trujący wchłania się przez skórę i drogi oddechowe, powoduje uszkodzenie OUN i zaburzenia psychiczne

Związki ołowiu. Tetrachlorek węgla (czterochlorek węgla). Czterochlorek węgla to rozpuszczalnik organiczny używany w przemyśle, dawniej składnik gaśnic przeciwpożarowych, był dodawany do paliw jako środek przeciwstukowy, do farb i lakierów. Obecnie jest trudno dostępny ze względu na dużą toksyczność. Warto wspomnieć, że wysoka zawartość ołowiu (Pb) jest w starych akumulatorach i bateriach, dlatego podlegają one selektywnej zbiórce odpadów jako odpady niebezpieczne. Czterochlorek węgla drażni błony śluzowe, działa anestetycznie, narkotycznie, uczula serce na aminy katecholowe. Poważnie uszkadza wątrobę i nerki przez peroksydację błon komórkowych. Wywiera negatywny wpływ na układy enzymatyczne (ołów wiąże się z mostkami dwusiarczkowymi białek i wypiera na drodze konkurencji inne metale z funkcji katalizatorów reakcji chemicznych).

Czterochlorek węgla bardzo szybko wchłania się przez skórę, drogi oddechowe i z przewodu pokarmowego. Niemal natychmiast przenika do tkanki tłuszczowej, mózgu, tkanki płucnej,do nerek i wątroby, gdzie jest metabolizowany do bardzo toksycznego metabolitu, rodnika trichlorometylenu i we niewielkim stopniu do fosgenu. Wydalany jest głównie powietrzem oddechowym, w tym w 29-50% w postaci metabolitów. T1/2 wynosi 84 - 400 godzin. Wypicie 5 ml czystej substancji może spowodować zgon. Ciężkie zatrucia zdarzały się po użyciu czterochlorku węgla do prania odzieży w pomieszczeniach zamkniętych zwłaszcza w rodzinach strażaków mających dostęp do płynów gaśnicowych). Do zatrucia dochodziło w wyniku wchłaniania oparów, a także przez wchłanianie przez skórę. Stężenie 160 ppm może spowodować ciężką depresję ośrodkowego układu nerwowego. Objawy zatrucia: zaczerwienienie spojówek, nudności, wymioty (czasem krwawe), biegunka, zawroty głowy, bezdech, zaburzenia równowagi, mowy, świadomości, śpiączka, drgawki, tachykardia, zaburzenia rytmu serca (w tym częstoskurcz komorowy i migotania komór), wahania ciśnienia tętniczego. Po kilku dniach żółtaczka, zaburzenia krzepnięcia, kwasica metaboliczna, oliguria lub anuria.

Zalecane badania:

1. stężenie czterochlorku węgla

2. stężenie elektrolitów we krwi,

3. gazometria,

4. pulsoksymetria

5. monitorowanie EKG,

6. aktywność transaminaz

7. stężenie bilirubiny we krwi

8. mocznik

9. kreatynina

10. wskaźnik protrombinowy.

Leczenie: wyniesienie ze skażonej strefy, podanie tlenu, przemycie oczu strumieniem wody, umycie skóry wodą z mydłem. Postępowanie objawowe: zastosowanie katecholamin, Odtrutki: N-actylcysteina, witamina E w dużych dawkach ma zapobiegać peroksydacji lipidów.

W przewlekłych zatruciach ołowiem, metal ten jest wbudowywany w struktury kości i zębów. Przewlekle zatrucie ołowiem objawia się bólami brzucha, błękitnym zabarwieniem dziąseł i zasadochłonnym nakrapianiem erytrocytów.

Ozon (0₃). W Polsce pomiary całkowitej zawartości ozonu prowadzone są od marca 1963 r. w Centralnym Obserwatorium Geofizycznym IGF PAN w Belsku. Jak wynika z przeprowadzonych tam badań, wartości ozonu są typowe dla średnich szerokości geograficznych półkuli północnej. Zawartość ozonu nad Polską w okresie grudzień-luty jest obecnie o 8% niższa niż w latach 1963-1979 (czyli przed okresem intensywnego zanieczyszczenia atmosfery substancjami niszczącymi warstwę ozonową). Latem i jesienią grubość warstwy ozonowej jest jedynie o około 3% niższa niż w latach 1963-1979.

Uwaga: W niektórych nowych modelach aut w układach klimatyzacji zastosowano czynnik chłodzący R1234yf. Teoretycznie nie stanowi on zagrożenia, ale w wyniku jego spalania powstaje fluorowodór Posiada on ostry zapach, drażni drogi oddechowe i powoduje trudno gojące się rany Bezboleśnie przenika przez skórę bezpośrednio do chrząstek i kości Fluorowodór, nawet w bardzo niskich stężeniach jest silnie rakotwórczy, a zatrucie może być śmiertelne. Może być wchłaniany przez drogi oddechowe, układ pokarmowy lub przez skórę. W układzie klimatyzacji znajduje się 500g czynnika chłodzącego /1 auto. Według Niemieckiego Stowarzyszenia Pomocy Środowisku, jeśli dojdzie do pożaru jednego samochodu z tym czynnikiem chłodzącym na parkingu podziemnym o powierzchni 1700 m², w całym pomieszczeniu będzie panowało śmiertelne stężenie fluorowodoru. Podczas symulowanego pożaru substancja bez przeszkód przenikała z komory silnika do wnętrza. Fluorowodór rozpuścił nawet szyby auta. Nie wolno zbliżać się do płonącego samochodu z R1234yf bez specjalistycznego ekwipunku.

Biologiczne zanieczyszczenia powietrza

1. bakterie

2. grzyby

3. wirusy

4. glony

5. pyłki roślin

6. nasiona

7. sierść

Metody pomiarów stężenia chemicznych zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego i stanowisk pracy

Oznaczanie chemicznych zanieczyszczeń powietrza na stanowiskach pracyskłada się z dwóch etapów:

1. pobieranie próbek powietrza,

2. ilościowa analiza substancji szkodliwych zawartych w pobranych próbkach.

Najczęściej stosowaną metoda pobierania próbek powietrza jest aspiracyjna metoda integracyjna. Polega ona na przepuszczeniu ściśle określonej ilości powietrza przez odpowiednie sorbenty zatrzymujące badane substancje. Przyrządy aspiracyjne składają sią z aspiratora zaopatrzonego w pompkę do zasysania powietrza, licznika przepływu powietrza oraz pochłaniacza. Ten ostatni może mieć postać płuczki zawierającej roztwór pochłaniający, rurki wypełnionej stałym sorbentem lub filtru umieszczonego w oprawce.

W metodzie aspiracyjnej stosuje się przyrządy do pomiarów stacjonarnych lub indywidualnych. W pomiarach stacjonarnych pobiera się próbki powietrza w określonych stałych punktach środowiska pracy. Przyrządy stacjonarne najczęściej zaopatrzone są w płuczkę zawierającą cieczowy absorbent charakterystyczny dla danej substancji chemicznej, której stężenie w powietrzu chcemy oznaczyć. Pompka zasilana jest energią elektryczną.

Do oznaczania stężeń substancji chemicznych stosowana jest głównie jedna z poniższych metod:

1. spektrofotometria w widzialnym zakresie widma światła oparta na pochłanianiu promieniowania świetlnego przez barwny roztwór badanej substancji,

2. chromatografia gazowa lub cieczowa służąca do rozdzielania substancji w mieszaninach wieloskładnikowych a polegająca na wykorzystaniu zróżnicowanych zdolności adsorpcyjnych poszczególnych składników w układach dwufazowych złożonych z fazy stacjonarnej (ciało stałe lub ciecz) i fazy ruchomej (gaz nośny lub ciecz),

3. absorpcyjna spektrometria atomowa wykorzystywana do oznaczania głównie metali i ich związków oparta na pochłanianiu przez atomy pierwiastków metali promieniowania monochromatycznego o takiej samej długości fali, jaką emitują one w stanie wzbudzonym.

Odmianą aspiracyjnej metody pobierania próbek powietrza z zastosowaniem rurek pochłaniających jest metoda wskaźnikowa. Metoda ta różni się od opisanych wyżej sposobów pomiarów stężenia chemicznych zanieczyszczeń (po których następuje ilościowe oznaczanie jako oddzielny etap analizy) tym, że stałe sorbenty wypełniające rurkę nasycone są związkami chemicznymi, dającymi natychmiast z badaną substancją związek barwny, którego stężenie można od razu odczytać na wyskalowanej rurce.

Do szybkiego wykrywania i oznaczania przybliżonej wartości procentowej różnych gazów (CO, CO₂, NH₃ ) metodą wskaźnikową służy ręczny wykrywacz gazów typu Draegera. Składa się on z pompki harmonijkowej o pojemności l00 cm³ oraz kompletu szklanych rurek wskaźnikowych wyskalowanych w %, napełnionych odpowiednimi indykatorami reagującymi na konkretne zanieczyszczenie gazowe. W głowicy pompki znajduje się gniazdo, do którego wkłada się rurkę wskaźnikową (zgodnie ze wskazaniem strzałki) po uprzednim

odłamaniu obu jej końców. Należy wykonać jedno zassanie pompka. Zassane powietrze przechodzi przez rurkę wskaźnikową. W obecności badanego gazu następuje barwna reakcja z odczynnikiem zawartym w rurce, sięgająca do odpowiedniej podziałki skali. W przypadku bardzo małych stężeń badanego gazu w powietrzu słupek zabarwienia może nie sięgać do pierwszej podziałki. Należy wówczas dokonać pompką l0-20 zassań i odczytany na skali wynik podzielić przez liczbę zassań. Metoda Draegera jest metoda bardzo prostą, lecz niezbyt

dokładną pozwalającą na pomiary orientacyjne w przypadku awarii lub nagłej potrzeby wykonania pracy w miejscach, gdzie istnieje możliwość występowania stężeń niebezpiecznych dla zdrowia i życia (zbiorniki, kanały).

Do określania stężeń chemicznych zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego na wolnej przestrzeni służą metody kontaktowe, nie znajdujące zastosowania na stanowiskach pracy. Polegają one na dłuższym czasowo i samoistnym „kontakcie” określonego składnika zanieczyszczającego atmosferę z odpowiednim absorbentem, z którym wchodzą w reakcje.

Pomiarów stężeń najczęściej występujących zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego tj. dwutlenku siarki i tlenków azotu można dokonać metodą kontaktową. Oznaczanie SO₂ polega na miesięcznej ekspozycji cylindrów pokrytych dwutlenkiem ołowiu, wystawionych na bezpośrednie działanie SO₂ obecnego w powietrzu. Cylindry ekspozycyjne zabezpieczone są przed opadami atmosferycznymi.Do oznaczania dwutlenku azotu służą skrawki bibuły nasycone roztworem trójetanoaminy, w specjalnej ochronie. Po określonym czasie ekspozycji

(zwykle l doba) dokonuje się analizy stężenia NO₂ metodą kolorymetryczną.

Po uwzględnieniu współczynników przeliczeniowych wyniki pomiarów SO₂ i NO₂ podaje się w mg/m₃.

Biologiczne zanieczyszczenia powietrza mogą powodować choroby przenoszone drogą kropelkową lub alergie wziewne.

Przykłady chorób szerzących się drogą kropelkową: grypa, wąglik, gruźlica, ospa wietrzna, odra, różyczka.

Szkodliwość tytoniu

Tytoń przywieziono z Ameryki do Europy po odkryciu kontynentu amerykańskiego przez Krzysztofa Kolumba w 1492 roku. Swoją nazwę (nicotiana tabacum) zawdzięcza tytoń oraz obecny w nim alkaloid nikotyna nazwisku francuskiego dyplomaty Jeana Nicot'a, który na dworach europejskich propagował zażywanie tabaki. Palenie tytoniu bardzo rozpowszechniło się na świecie w I połowie XX wieku wśród mężczyzn. Kobiety zaczęły masowo i w sposób akceptowany w wielu społeczeństwach palić po II wojnie światowej. O szkodliwym wpływie palenia tytoniu na zdrowie zaczęto pisać dopiero w 1964 roku po opublikowaniu Raportu o Paleniu i Zdrowiu Naczelnego Lekarza USA. Po raz pierwszy napisano wówczas o tym, że palenie zwiększa ryzyko rozwoju chorób układu oddechowego u ludzi. Obecnie wiadomo, że nikotyna jest substancją silnie uzależniającą fizycznie i psychicznie, a w smole i dymie tytoniowym są zawarte 4000 toksycznych i rakotwórczych substancji. Szkodliwe jest zarówno palenie czynne, jak i bierne. Palenie sprzyja rozwojowi chorób serca i naczyń, przewlekłej obturacyjnej choroby płuc, nowotworów układu oddechowego, przewodu pokarmowego i układu moczowego, cukrzycy, choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy, osteoporozy, poronieniom, rozwojowi wad wrodzonych i wielu innych problemów zdrowotnych.

W większości krajów o wysokim dochodzie odsetek palących mężczyzn wzrósł wśród mężczyzn w pierwszej połowie XX wieku i osiągnął najwyższe wartości po II wojnie światowej. W latach 40-stych i 50-tych XX w. 80% mężczyzn paliło tytoń.W ostatnich dwudziestu latach palenie straciło na popularności w anglojęzycznych krajach o wysokim dochodzie/ osobę, co skutkowało zmniejszeniem umieralności z powodu raka płuc i innych chorób zwiadach z paleniem tytoniu. Odsetek palących kobiet zwiększał się systematycznie w II połowie XX wieku, szczególnie w anglojęzycznych krajach o wysokim dochodzie, Japonii, Europie, oraz krajach Ameryki Łacińskiej. W ostatnich 20 latach obserwuje się spadek odsetka palących kobiet w Wielkiej Brytanii, Ameryce Północnej Australii i południowej części Europy. Jednocześnie w wymienionych częściach świata zaobserwowano spadek liczby zgonów z powodu raka płuc. Jednak wciąż obserwuje się wzrastającą liczbę zgonów z powodu raka płuc wśród kobiet pochodzących z krajów Europy Środkowej i Wschodniej (w tym z Polski). Obecnie na świecie pali ponad miliard ludzi. Większość z nich mieszka w krajach o średnim dochodzie na mieszkańca. Odsetek palących mężczyzn spadł poniżej 20% w Australii Kanadzie, zatrzymał się na pewnym stałym poziomie w populacji kobiet środkowoeuropejskich. Obecnie pali 60% mężczyzn w Europie Środkowej i Azji, 40% kobiety w krajach Europy Środkowej (i jest to w skali świata najwyższy odsetek palących kobiet). Najniższe odsetki palących są w krajach Afryki subsaharyjskiej. Pomimo kilkudziesięciu lat udoskonalania papierosów, nie można powiedzieć, by którekolwiek z nich były bezpieczne dla zdrowia. Jedyna metoda pozwalająca uchronić się przed negatywnymi skutkami zdrowotnymi palenia jest zaprzestanie palenia.Szacuje się, że palenie czynne i bierne są odpowiedzialne za 6,3 miliona zgonów rocznie oraz powodują wydatki na leczenie sięgające 6,3% wszystkich wydatków na procedury medyczne w skali świata. Najwięcej zgonów na choroby wywołane paleniem tytoniu odnotowuje się w Europie Środkowej i Wschodniej. Liczba zgonów na choroby tytoniozależne systematycznie spada w krajach zachodnich.

Polacy zaczynają palić tytoń bardzo wcześnie. Pierwsze próby palenia chłopcy maja za sobą w wieku 7-8 lat. Dziewczynki 12-13 lat. 10% chłopców w wieku 12 lat regularnie pali papierosy, a wieku 16 lat aż 32%. Najczęściej palą w Polsce osoby z niskim wykształceniem. Jednak zaskakuje fakt, że w naszym kraju, mimo świadomości szkodliwego wpływu palenia na zdrowie pali aż 30% lekarzy i 20% lekarek. Na pierwszym roku studiów medycznych w populacji polskich studentów pali 29% mężczyzn i 18% kobiet. Na V roku w grupach polskich pali 42% mężczyzn i 28% kobiet,

W każdym wieku warto rzucić palenie. Szanse na przeżycie od 25.rż do 79.rż były dwukrotnie wyższe u tych, którzy nigdy nie palili niż u palaczy i wynosiły 70% dla niepalących kobiet, 61% dla niepalących mężczyzn, 38% dla palących kobiet i 26% dla palących mężczyzn. Przewidywana długość życia była ponad 10 lat dłuższa dla niepalących niż dla palaczy. Osoby, które przestały palić między 25. a 34. rż zyskały 10 lat życia, miedzy 35. a 44. rż zyskały 9 lat, 45-54. rż zyskały 6 lat życia w porównaniu z tymi, którzy nadal palili. Palacze tracą przynajmniej 10 lat życia z powodu negatywnych skutków zdrowotnych palenia tytoniu.

Nawet papierosy elektroniczne nie są zbyt bezpieczne: e-papierosy zawierają nikotynę. E -papierosy naśladują uczucie palenia papierosa ponieważ uwalniają pary roztworu nikotyny.

Ocenę stopnia uzależnienia od tytoniu przeprowadza się testem Fagerströma. Gotowość do zerwania z nałogiem ocenia się testem motywacji. Istnieją leki ułatwiające rzucane palenia (tabletki ,gumy, plastry z nikotyną) i preparaty zmniejszające chęć palenia (wareniklina).

Pomiary wentylacji

Wentylacja polega na usuwaniu z pomieszczeń powietrza zanieczyszczonego (lub o zbyt wysokiej temperaturze), ewentualnie dostarczeniu z zewnątrz powietrza czystego (chłodnego).

Klimatyzacja umożliwia dodatkowe regulowanie temperatury i wilgotności powietrza w pomieszczeniach.

Ilość powietrza, którą należy doprowadzić do danego pomieszczenia w ciągu jednej godziny dla jednej osoby, aby nie przekroczyć dopuszczalnego stężenia CO₂ nazywamy wielkością wentylacyjną (wielkością wietrzenia)

Wielkością wentylacyjną obliczamy wg wzoru:

W = K: (p-a)

W- wielkość wentylacyjna

K -ilość CO₂ wydychana przez 1 osobę w ciągu 1 godziny

p - norma/liczba Pettenkoffera

a - zawartość CO₂ w powietrzu czystym atmosferycznym

Przez długi czas tzw. „liczba/norma Pettenkofera” określała maksymalną zawartość dwutlenku węgla w pomieszczeniu na poziomie 0,1 % objętości (co odpowiada 1000 ppm lub 1 litrowi dwutlenku węgla na metr sześcienny powietrza). Grupa robocza Komisji ds. Higieny Powietrza w Pomieszczeniach przy Niemieckim Urzędzie ds. Środowiska ustanowiła w 2008 roku oficjalne wartości wskaźnikowe dla dwutlenku węgla w powietrzu wewnętrznym, oparte na założeniach higieny i ochrony zdrowia:

• stężenie poniżej 1000 ppm dwutlenku węgla w powietrzu nie jest problematyczne,

• stężenie pomiędzy 1000 a 2000 ppm dwutlenku węgla uważa się za podwyższone

• stężenie powyżej 2000 ppm dwutlenku węgla w powietrzu jest nieakceptowalne.

Stężenie dwutlenku węgla i innych szkodliwych substancji w powietrzu wewnętrznym zależy ściśle od tak zwanego współczynnika wymiany powietrza. Wyznacza on częstość, z jaką odnawiana jest cała objętość powietrza w ciągu godziny.

Wielkość wentylacyjna wynosi:

1. dla dorosłych w mieszkaniach= 30-35 m³/godz/osobę

2. la dorosłych w szpitalach 50 m³/godz/osobę

3. la dzieci w sali szkolnej 15-25 m³/godz/osobę

4. dla dzieci w szpitalu 35 m³/godz/osobę

Dopuszczalna zawartość CO₂ w powietrzu wynosi:

1. dla szkół 0,l5%,

2. dla mieszkań 0,l%

3. dla szpitali 0,07% .

Ilość wydalanego dwutlenku węgla zależy od wieku, płci oraz ciężkości wykonywanej

pracy:

1. dzieci w wieku szkolnym około 15,0 l/godz.

2. kobiety 19,0 l/godz.

3. kobiety pracujące fizycznie do 29,0 l/godz.

4. mężczyźni 22,0 l/godz.

5. mężczyźni pracujący fizycznie do 36,0 l/godz.

Wielokrotność wymiany/współczynnik wymiany oblicza się według wzoru:

N = Q : Vol

N = Wielokrotność wymiany

Q = przepływ powietrza [m³/h]

Vol = objętość, kubatura pomieszczenia

Zalecana wielokrotność wymiany:

1. Mieszkania 1-2 wymiany/godzinę

2. Kuchnie- 2-3 wymiany/godzinę

3. Szkoły2-2,5 wymiany/godzinę

4. Teatry 3-5 wymiany/godzinę

5. Pomieszczenia przemysłowe 2-3 wymiany/godzinę

Współczynnik wymiany powietrza zależy od szczelności pomieszczenia oraz szczególnie od sposobu wietrzenia. Z punktu widzenia higieny powietrza proponuje się wartości ok 1 na godzinę. W trakcie wietrzenia za pomocą przeciągu współczynnik wynosi 10. W pasywnych domach istnieje konflikt pomiędzy maksymalną oszczędnością energii (0,3-5 wymian/godzinę) a odpowiednią higieną powietrza we wnętrzach. Przychodnie medycyny środowiskowej stwierdzają właśnie pierwsze szkodliwe działanie na zdrowie wśród mieszkańców domów pasywnych, gdy nie jest zapewniony wystarczający współczynnik wymiany powietrza.

Sześcian powietrzny albo kub powietrzny to jest objętość pomieszczenia wyrażona w m³, jaka przypada na osobę przy uwzględnieniu wielkości wietrzenia i wielokrotności całej wymiany powietrza na godzinę

S = W : Z

S- sześcian powietrzny w m³,

W - wielkość wietrzenia w m³,

Z - wielokrotność wymiany (ile razy należy wymienić całe powietrze w pomieszczeniu w ciągu 1 godziny)

Globalne zmiany klimatyczne

W grudniu 1892 szwedzki chemik Svante Arrhenius zaczął pracę nad wpływem spalania węgla kopalnego na globalne ocieplanie. Pisanie artykułu zajęło mu około roku. Wynik wskazywał, że podwojenie koncentracji dwutlenku węgla w atmosferze zmieni temperaturę o około 5,2-6,13°C. Arrhenius ocenił, że dwukrotne zwiększenie koncentracji dwutlenku węgla w atmosferze nastąpi na ziemi po 3,5 tysiącach lat.

Przyczyny globalnego ocieplenia

I Antropogenne ( gazy cieplarniane)

1. Wzrost emisji CO₂ i H₂O ( ze spalania paliw) do atmosfery

2. Metan

3. Ozon

4. Tlenki azotu

II Naturalne (następowanie po sobie epok zlodowacenia i ocieplenia)

Skutki globalnego ocieplenia:

Wzrost temperatury spowodować może:

1. opnienie lodowców, a w konsekwencji zmiany w zasięgu lodowców i podniesienie się poziomu wód oceanicznych (a co za tym idzie zatopienie wielu miast nabrzeżnych na świecie),

2. zmiany ilości i rozkładu opadów,

3. zmiany w intensywności ekstremalnych zjawisk pogodowych (takich jak powodzie lub intensywność huraganów),

4. zmiany w zasięgu i wydajności upraw,

5. zmiany zasięgów i wymieranie gatunków organizmów.

Spodziewane zdrowotne konsekwencje globalnego ocieplenia:

1. Więcej hospitalizacji i zgonów z powodu udaru cieplnego

2. zwiększenie obszarów występowania malarii (w Kenii), boreliozy (Kanada), kleszczowego zapalenia mózgu (Szwecja), cholery (po en niňo),

Piśmiennictwo:

1. Brzozowski J., Wawrzyszuk B., Zaborowska W., Kozak H., Zieminska M. Elementy pryzrodnicze w ochronie zdrowia człowieka. Lublin 1986.

2. Campbell J.E. Basic Trauma Life Support. Medycyna Praktyczna, Kraków, 2006.

3. Ezzab M, Riboli E: Behavioral and Dietary Risk factors for Noncommunicable Diseases. NEJM 369;10 Sep 5 20013.

4. Fairchild A., Bayer R., Colgrove J.: The renormalization of smoking? E-cigarettes and the tobacco `endgame'. NEJM 2013;370: 293-295.

5. Gajewski P. (red.) Uzależnienie od tytoniu W: Choroby wewnętrzne. Kompendium Medycyny Praktycznej na podstawie Interny Szczeklika. Medycyna Praktyczna. Kraków 2013: 445-451.

6. Jha P., Ramasundarahettige C., Landsman V.,Rostron B., Thun M., Anderson R.N.,McAfee T., Peto R.: 21^st -century hazards of smoking and benefits of cessation in the United States. NEJM 2013; 368: 341-350.

7. Kokot F. Choroby wewnętrzne. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1996.

8. Marcinkowski J.T. Podstawy Higieny, Volumed, Wrocław 1997.

9. Maśliński S., Ryżewski J. Patofizjologia. Wydawnictwo lekarskie PZWL , wydanie II, Warszawa 1992.

10. Mc Michael A.J. Globalization, climate change, and human heath. N Engl J Med 2013, 368: 1335-1343

11. Milanowski J. Palenie tytoniu. Wpływ na zdrowie i program walki z nałogiem. Biforium, Lublin 2001

12. N Engl J Med 2006;354:e21

13. Sulowski S. Tych samochodów nie gaś. Porady. Pożar samochodu. Motor 2014, 15(3172): 42-43.

14. Szajewski J. Toksykologia dla nietoksykologów. Ostre zatrucia egzogenne. Medycyna Praktyczna 2008.

15. www.gios.gov.pl

16. www.wikipedia.pl

17. Zaborski L.( red.) Przewodnik do ćwiczeń z Higieny. Gdańsk 2005.

18. Zatoński W. Jak rzucić palenie. Medycyna Praktyczna, Kraków, 2007.

Pytania:

1. Jaki jest skład powietrza atmosferycznego?

2. Jakie mogą być zanieczyszczenia powietrza?

3. Jakie są skutki zanieczyszczenia powietrza pyłami?

4. Jakie są metody pomiaru pyłowych zanieczyszczeń powietrza?

5. Pylice płuc- podaj kalsyfikację i objawy.

6. Jakie są gazowe zanieczyszczenia powietrza?

7. Jakie są metody pomiaru gazowych zanieczyszczeń powietrza?

8. Jakie są przyczyny i skutki globalnego ocieplenia?

9. Na czym polega szkodliwość palenia tytoniu?

---