Chryzantema

Chryzantema

Pochodzenie. Odmiany pochodzą od złocienia ogrodowego Chrysanthemum x hortorum Bailey. Złocień ten powstał w wyniku krzyżowania wielu gatunków dzikich, szczególnie dużym udziałem 2 pochodzących z Chin: Ch. Indicum i Ch. Morifolium.

Opis botaniczny. Chryzantema należy do rodziny Asteraceae (astrowatych). Jest byliną lub podkrzewem, o łodygach miękko owłosionych, rozgałęzionych, u dołu niekiedy zdrewniałych. Rośliny osiągają wysokość od kilkunastu do nawet 250 cm. Średnica może wynosić ponad 60 cm.

Liście jajowate, pierzasto-wcinane, rzadziej ząbkowane lub całobrzegie rozmieszczone są skrętolegle.

Kwiatostan typu koszyczek (charakterystyczny dla rodziny astrowatych) składa się z dwóch rodzajów kwiatów: rurkowatych i języczkowatych. Małe, średnie lub duże koszyczki kwiatowe są pojedyncze lub zebrane w baldachogrona. Kwitną od połowy sierpnia do jesieni.

Pojedyncze kwiaty osadzone są na tarczowato spłaszczonym dnie kwiatostanowym, w kątach drobnych, łuskowatych przysadek zwanych plewinkami. Kwiaty języczkowate stanowią najbardziej ozdobną część kwiatostanu. Zwykle rozmieszczone są one na brzegach koszyczka kwiatowego, ale mogą wypełniać cały kwiatostan. Zbudowane są ze słupka i z pięciu płatków korony, które zrośnięte są ze sobą w długi języczek. Mają one budowę grzbiecistą i nie posiadają pręcików więc są kwiatami żeńskimi. Kwiaty rurkowate są obupłciowe i mogą być rozmieszczone na powierzchni całego koszyczka lub skupiać się tylko w centralnej jego części. Korona zbudowana jest z pięciu zrośniętych ze sobą płatków. Główki pięciu pręcików połączone są kutykulą w rurkę, do której wsypuje się pyłek z chwilą dojrzewania. Rurka otacza szyjkę słupka zakończoną znamieniem zbudowanym z dwóch łatek. Z chwilą przerośnięcia rurki łatki rozchylają się na kształt litery Y ukazując wewnętrzną powierzchnię, na której kiełkuje pyłek po zapyleniu. Kwiaty chryzantem są więc przedprątne (wcześniej dojrzewają pręciki niż znamiona). Słupek jest dolny, dwukrotny, jednokomorowy i ma jeden anatropowy (odwrócony o 180°) zalążek. Do sztucznego zapylania nadaje się jedynie pyłek dojrzały (żółty).

Owoc - niełupka, u której na szczycie znajduje się puch kielichowy. Ułatwia on przenoszenie, a tym samym rozsiewanie dojrzałych owoców. Nasiona są bezbielmowe, zwierają białko oraz tłuszcze i są zrośnięte ze ścianą owocni.

Stosowane w uprawie odmiany różnią się wielkością koszyczków kwiatostanowych i ich budową. Zależnie od wielkości kwiatostanu dzielone są na odmiany: drobno-, średnio-
i wielkokwiatowe. Ze względu na budowę kwiatostanów stosuje się podział na złocienie pojedyncze i pełne. Liczba odmian w uprawie jest bardzo duża i rozróżnimy wśród nich odmiany do produkcji na kwiat cięty oraz do uprawy doniczkowej.

Klasyfikacja odmian

Miejsce uprawy: szklarnia, tunel foliowy, grunt

Sposób uprawy:

a) standardowe - można określić jako jednopędowe i jednokwiatowe, ponieważ po wyłamaniu wszystkich bocznych pędów pozostawia się na roślinie tylko pąk wierzchołkowy, z którego rozwija się jeden kwiatostan.

b) odmiany gałązkowe - uprawia się również jako jednopędowe, ale wielokwiatowe. Wykorzystuje się przy tym naturalną skłonność chryzantem do rozkrzewiania się. Tworzących się samorzutnie rozgałęzień pędu głównego nie wyłamuje się, umożliwiając rozwinięcie się wszystkich wytworzonych na nich pąków kwiatostanowych.

c) odmiany doniczkowe - na ogół słabiej rosnące, uprawia się jako rośliny wielopędowe, z jednym wierzchołkowym kwiatostanem na pojedynczym pędzie lub z licznymi kwiatostanami na poszczególnych pędach. Pierwszy sposób formowania roślin wykorzystuje się zwykle w uprawie odmian wielko- i średniokwiatowych, drugi - odmian drobnokwiatowych. Wielość pędów uzyskuje się dzięki uszczykiwaniu wierzchołka pędu głównego w początkowym okresie wzrostu młodych roślin w doniczkach.

Podział ze względu na wielkość kwiatostanu:

1. Wielkokwiatowe - charakteryzują się tym, że kwiatostan osiąga średnicę 16-20 cm przy uprawie roślin na 1-2 pędy przy wyłamywaniu pędów bocznych, na kwiat cięty.

2. Średniokwiatowe - uprawiane na 1-5 pędów, wyłamuje się boczne pędy i pąki, średnica 11-15 cm. Na kwiat cięty i jako rośliny doniczkowe.

3. Drobnokwiatowe - uprawiane bez usuwania bocznych pędów i pąków. Tworzą wielką, kwitnącą kiść kwiatów, średnica 6-10 cm, 3-7 kwiatów na pędzie. Jako rośliny doniczkowe.

Podział ze względu na budowę kwiatostanu:

(uwzględnia się kształt oraz liczbę kwiatów języczkowatych i rurkowatych w kwiatostanie wytworzonym z jesiennego pąka szczytowego, jest to ważne, gdyż z letnich pąków koronowych rozwijają się często kwiatostany inaczej zbudowane)

	Pojedyncze (typ I) - kwiaty języczkowate tworzą w kwiatostanie jeden okółek otaczający środek kwiatostanu, tzw. oczko utworzone przez kwiaty rurkowate, które nie są wyrośnięte (krótkie kwiaty rurkowate); zwykle drobnokwiatowe.
	Półpełne (typ II) - mają większą liczbę kwiatów języczkowatych umieszczonych w dwóch lub kilku okółkach.
	Pełne (typ III) - w tym typie kwiatostanu kwiaty rurkowate są niewidoczne, gdyż przykrywają je liczne kwiaty języczkowate, które wypełniają cały kwiatostan.
	- pomponowe - kwiaty języczkowate niezbyt długie, na przekroju wklęsłe, zagięte łódeczkowato do wewnątrz, zachodzące na siebie, ułożone zwarcie i regularnie, tworzą kwiatostany małe lub średniej wielkości;
	- kuliste - kwiaty języczkowate długie, na przekroju wklęsłe, zgięte ku środkowi kwiatostanu, tworzące regularną kulę, zwykle dużą lub średniej wielkości;
	- kędzierzawe (kuliste nieregularne) - mniej regularne, o kwiatach języczkowatych skręconych, częściowo odgiętych na boki i w dół;
	- półkuliste - kwiaty języczkowate wklęsłe, w większości zagięte do środka kwiatostanu, tworzą regularną półkulę dużej lub średniej wielkości;
	- płaskie (dekoracyjne, daliowate, astrowate) - kwiatostany małe lub średnie, rzadziej duże; kwiaty języczkowate różnej długości i szerokości, wewnętrzne zagięte do środka kwiatostanu, zewnętrzne wyprostowane lub odgięte nieco ku dołowi;
	- parasolkowate - kwiaty języczkowate długie, odgięte na zewnątrz i zwieszone ku dołowi, tylko nieliczne skupione są wokół środka kwiatostanu, przykrywając kwiaty rurkowate, koszyczek kwiatowy duży;
	- igiełkowe - kwiaty języczkowate zrośnięte w cienkie rurki, rzadziej grube, piórowate; zamknięte lub otwarte na końcu, łyżeczkowato rozpłaszczone, fantazyjnie postrzępione lub pasorałowato zwinięte do wewnątrz, tworzące kwiatostany średniej wielkości i duże;
	- igiełkowe pajęczaste - odchylające się w dół podczas kwitnienia;
	Anem4. anemonowe (typ IV) - środek kwiatostanu zbudowany jest z wydłużonych kwiatów rurkowatych, tworzących charakterystyczne wybrzuszenie (oczko nie jest płaskie jak u kwiatostanów pojedynczych lub półpełnych) otoczonych jednym lub kilkoma okółkami kwiatów języczkowatych. Zwykle kwiaty średniej wielkości.

Podział ze względu na barwę:

Producenci zwykle oferują odmiany w pięciu kolorach, najczęściej białym, żółtym, różowym, czerwonym i brązowym. Jest to praktyczne, ładnie wygląda w katalogach. W rzeczywistości uprawiane chryzantemy mają ogromne bogactwo barw i odcieni. Brakuje jedynie odmian o kwiatostanach czysto niebieskich i czarnych. Stosunkowo niedawno weszły do uprawy odmiany trójbarwne: 'Bijoux', 'Harlekijn', 'Hofnar', 'Penny Lane'. Odmiany te charakteryzują sie kontrastowo dwubarwnymi kwiatami języczkowatymi i jednobarwnymi kwiatami rurkowatymi lub kontrastowo dwubarwnymi kwiatami rurkowatymi i jednolicie wybarwionymi kwiatami języczkowatymi.

Podział ze względu na termin kwitnienia:

a) wczesne - kwitnące w naturalnych warunkach w sierpniu i we wrześniu

b) średnio wczesne - kwitnące w październiku i na początku listopada

c) późne - kwitnące w listopadzie i w grudniu.

Podział w grupach reakcji fotoperiodycznej (dla uprawy sterowanej), określając liczbę tygodni od nastania naturalnego okresu dni krótkich lub rozpoczęcia zaciemniania roślin do pełni kwitnienia.

a) wczesne - pełnia kwitnienia po 6-8 tygodniach

b) średnio wczesne - po 9-11 tygodniach

c) późne - po 12-15 tygodniach.

Rodzaje pąków kwiatostanych

W warunkach naturalnych, w ciągu jednego okresu wegetacji, chryzantemy tworzą 3 rodzaje pąków kwiatostanowych: pierwszy pąk koronowy, drugi pąk koronowy i pąk szczytowy. Ich rozwój zależy od fotoperiodu, intensywności światła i temperatury. Pąki koronowe I i II giną bez ingerencji człowieka. Liczba pąków kwiatowych, które złocienie mogą wytworzyć w ciągu okresu wegetacji, zależy od pory sadzonkowania. U roślin sadzonkowanych od stycznia do marca pierwszy pąk wytworzy się w okresie od maja do połowy czerwca. Jest to tzw. pąk wiosenny, który nie ma znaczenia w uprawie i zanika na skutek silnego wzrostu rośliny lub nie tworzy się wcale. Drugi pąk, dnia długiego, tworzy się od drugiej połowy czerwca do końca lipca. Nazwany został pąkiem koronowym albo pąkiem letnim. Po usunięciu tego pąka, w sierpniu, powstaje drugi pąk koronowy, zwany także pąkiem późnoletnim. Następny pąk, który powstanie na przełomie września i października po usunięciu pąka koronowego drugiego, nosi nazwę pąka szczytowego albo pąka jesiennego. Pąki koronowe i szczytowe mają znaczenie w produkcji. Okres, jaki upływa od utworzenia pąka do powstania kwiatostanu, zależy od typu pąka. Dla pąka koronowego pierwszego wynosi 8-10 tygodni, dla pąka koronowego drugiego 6-8 tygodni, dla pąka szczytowego 4-6 tygodni. Pąki różnią się morfologicznie. Pąki koronowe występują pojedynczo, mają wydłużony kształt, a na łodydze między pąkiem a normalnie wykształconymi liśćmi wyrastają liczne łopatkowate listki. Ten odcinek łodygi z łopatkowatymi listkami nazywany został „szyją”. Pąk szczytowy powstaje nad górnymi, normalnie rozwiniętymi liśćmi i otoczony jest innymi pąkami. Również z kątów liściowych wyrastają pędy zakończone pąkami szczytowymi.

• PIERWSZY PĄK KWIATOSTANOWY (koronowy I rzędu)

• tzw. pąk letni - tworzy się w czerwcu, lipcu lub sierpniu w zależności od odmiany. W uprawie tradycyjnej wyprowadza się z tego pąka odmiany standardowe wczesne uprawiane pod osłonami bez ogrzewania.

• Kwiatostan rozwija się z tego pąka po 8-10 tygodniach od wyłamania wszystkich pędów bocznych i jest dużej wielkości.

• Pąk ten jest podłużny lub okrągły i cechuje go dobre wypełnienie kwiatami języczkowatymi (długi dzień wpływa korzystnie na ich liczbę)

Rośliny kwitnące z tego pąka nie są zbyt kształtne, charakteryzują się bardzo wydłużoną łodygą powyżej normalnie ukształtowanego piętra liści na której wyrastają nieliczne drobne liście przeważnie całobrzegie, łopatkowate, lancetowate lub odwrotnie jajowate. Poniżej są liście duże i bardzo duże, o kształcie typowym dla odmiany. Równocześnie z ukazaniem się tego pąka rozpoczyna się rozgałęzianie pędy, czyli tworzenie korony.

Jeśli chcemy opóźnić kwitnienie roślin, trzeba pierwszy pąk koronowy usunąć natychmiast po ukazaniu się go na szczycie pędu. Pobudza się do rozwoju boczne pędy. Pozostawia się najsilniejszy pęd, a inne wyłamuje. Na pozostawionym pędzie pod koniec VII, w VIII lub IX pojawia się drugi pąk koronowy.

• DRUGI PĄK KWIATOSTANOWY (koronowy II rzędu)

• pąk ten tworzy się w lipcu, sierpniu lub wrześniu. Wyprowadza się z niego odmiany standardowe średnio wczesne o słabszej sile wzrostu uprawiane w szklarniach i lekko ogrzewanych tunelach foliowych

• Kwiatostan rozwija się z tego pąka po 6-8 tygodniach od wyłamania wszystkich pędów bocznych i jest średniej wielkości

• Pąk ten jest bardziej spłaszczony i cechuje go mniejsze wypełnienie kwiatami języczkowatymi

• Rośliny kwitnące z tego pąka mają krótszą i lepiej ulistnioną oś kwiatostanową, ale jest tu jeszcze wiele nietypowych liści.

Gdy pozbawi się rośliny kolejno obydwu pąków koronowych i wyłamie wszystkie boczne pędy oraz pąki otaczające pąk szczytowy otrzymamy rośliny kwitnące z pąka szczytowego.

• PĄK SZCZYTOWY (końcowy, jesienny)

• pąk ten tworzy się w okresie dni krótkich we wrześniu i październiku. Wyprowadza się z niego odmiany standardowe późne

• Kwiatostan rozwija się z tego pąka po 4-6 tygodniach i jest najmniejszy

• Pąk ten jest płaski z małą liczbą kwiatów języczkowatych ale za to lepiej wybarwionych, pąk ten jest otoczony kilkoma blisko przylegającymi pąkami bocznymi;

• Rośliny kwitnące z tego pąka mają lepszy wygląd i liście choć małe są równomiernie rozmieszczone na całej łodydze.

U roślin rozmnażanych z sadzonek w okresie od lutego do kwietnia powstają wszystkie trzy rodzaje pąków. Jest to bardzo rzadko praktykowane i tylko wtedy, gdy z racji nadzwyczajnej okazji, np. wystawy, trzeba zaprezentować chryzantemy o wyjątkowo długich pędach.

U roślin rozmnażanych z sadzonek w maju czy czerwcu tworzą się pąk koronowy II rzędu
i pąk szczytowy.

Pąk szczytowy powstaje tylko u roślin rozmnażanych z sadzonek w końcu czerwca lub w lipcu. W praktyce rozmnaża się późne odmiany standardowe - w krótszym czasie i bez dodatkowych zabiegów otrzymuje kwiatostany z pąka szczytowego.

Kwiatostany wytworzone z trzech rodzajów pąków różnią się między sobą barwą, kształtem, wielkością oraz liczbą kwiatów języczkowatych i rurkowatych. Różnice są niekiedy tak duże, że ciężko jest przypisać je jednej odmianie.

W warunkach naturalnych wzrost wegetatywny chryzantem przypada na miesiące wiosenne i letnie, natomiast kwitnienie, wieńczące fazę rozwoju generatywnego, na okres późnego lata i jesieni. W obydwu fazach rośliny rosną, ale pąki kwiatostanowe tworzą się wyłącznie w fazie generatywnej. W uprawie sterowanej światłem i temperaturą, kiedy tworzą się jedynie pąki szczytowe, rozwój generatywny chryzantemy można podzielić na trzy etapy: rozwój mikroskopowy pąka kwiatostanowego, rozwój makroskopowy pąka kwiatostanowego i kwitnienie.

Rozwój mikroskopowy trwa od momentu inicjacji procesu tworzenia się pąka po nastaniu dni krótkich i trwa do jego ukazania się na szczycie pędu. Około 4 tygodni. W tym czasie tworzy się dno kwiatostanowe, w 3 tyg. zawiązki kwiatów języczkowatych. Rozwój makroskopowy od momentu widoczności pąka. Następuje powiększanie się oraz wydłużanie osi kwiatostanowej. Zabarwienie pierwszych kwiatów języczkowatych w rozchylającym się pąku kończy ten etap i daje początek kwitnienia. Koszyczek osiąga pełnię rozkwitu i uprawę zwykle się kończy. Rozwój pąka chryzantem uprawianych pod szkłem i folią trwa zwykle 6-15 tygodni zależnie od odmiany.

O wczesności odmian informuje podawany w charakterystykach ostatni termin uszczykiwania. Odpowiada on ostatniemu terminowi sadzenia bez uszczykiwania. Przestrzeganie tego terminu gwarantuje uzyskanie roślin kwitnących na 1 listopada
w uprawie tradycyjnej.

Chryzantemy Multiflora (Belgium Mums)

Chryzantemy Multiflora to silnie rozkrzewione rośliny obsypane licznymi kwiatostanami, nazywane wielokwiatowymi. W hodowli w Europie prym wiedzie Belgia, potentatem jest Gediflora. Hodowlą i reprodukcją odmian na dużą skalę zajmują się również inne belgijskie firmy, Niemcy, Franzuzi i Holdendrzy, Włosi, a także Yoder z USA (Garden Mums). Amerykanie wyhodowali niemal połowę asortymentu Multiflora, najwięcej odmian średnio wczesnych, o pełnych, pompo nowych kwiatostanach. Posadzone do gruntu szybko się rozrastają i długo kwitną. Oczne rośliny osiągają średnicę równą ich wysokości, a dwuletnie około metrową. Szczególnie dużo koszyczków mają odmiany `Ginger', Harvest Emily', `Harmony', `Linda' i `Lucy'. Długim okresem kwitnienia, od połowy września do końca października, odznaczają się odmiany średnio wczesne, podczas gdy te wczesne lub późne kwitną najczęściej tylko przez miesiąc. Gediflora słynie z grupy Tripoli, należące do niej odmiany można z łatwością odróżnić , gdyż są silnie rozkrzewione, mają idealnie kulisty pokrój, giętkie pędy, małe, zaostrzone liście i drobne (2-3 cm) koszyczki z jednym, rzadziej kilkoma, okółkiem wąskich kwiatów języczkowatych.

Wymagania, fizjologia wzrostu i rozwoju

Stanowisko. Idealnym miejscem dla chryzantem ogrodowych jest część ogrodu osłonięta od wiatru, odpowiednio nasłoneczniona, z glebą niezbyt ciężką (gliniasto-piaszczysta, najlepiej z dodatkiem kompostu lub obornika), żyzna i przepuszczalna. Wymagają obfitego nawożenia organicznego i mineralnego. W pełnym słońcu chryzantemy obficiej kwitną, mają lepiej wybarwione kwiatostany i piękne liście oraz efektowny pokrój.

Światło. Rozwój chryzantem związany jest z długością dnia. Chryzantemy to rośliny dnia krótkiego, wchodzą w fazę generatywną, gdy dzień jest krótszy niż 14 godzin/ dobę (wrzesień - październik). Przy długim dniu chryzantemy są w fazie wegetatywnej (20 czerwiec - 20 sierpień), chociaż i w tych warunkach powstają zawiązki pąków kwiatowych, jednak ich dalszy rozwój w warunkach dnia długiego prowadzi do deformacji. Długość dnia wpływa na powstanie pąków i kwitnienie odmian pochodzenia amerykańskiego. Odmiany angielskie
i niemieckie są fotoperiodycznie bardziej obojętne. W uprawie obniżenie natężenia do 1000 lx powoduje zahamowanie wzrostu.

Jaki dzień jest dla chryzantem dniem długiem, a jaki krótkim? czy można określić granicę między nimi, czyli tzw. krytyczną długość dnia, indukującą przemianę wzrostu wegetatywnego roślin w rozwój generatywny.

Odmiany średnio wczesne - 14,5 godziny

odmiany późne - 10-13 godzin

odmiany wczesne - 16-18 godzin, nawet 24 godziny.

Są dwie krytyczne długości dnia: pierwsza warunkuje inicjację pąka kwiatostanowego, druga umożliwia pąkowi prawidłowy rozwój do kwitnienia. Drugi krytyczny fotoperiod, zależnie od odmiany i temperatury, jest krótszy od pierwszego o 1-4 godziny.

Specyficzna wrażliwość chryzantem na fotoperiod, odnosząca się do wszystkich odmian, sprowadza się do reakcji fakultatywnej, tj. względnej o charakterze ilościowym, w mniejszym stopniu lub wcale do reakcji bezwzględnej o charakterze jakościowym. Reakcja ilościowa przejawia się przyspieszaniem kwitnienia w miarę skracania długości dnia i na odwrót - opóźnianiem kwitnienia w miarę wydłużania dnia. Odmian neutralnych fotoperiodycznie nie ma. Chcąc uzyskać maksymalne przyspieszenie kwitnienia, nie można skracać dnia poniżej dopuszczalnej granicy. Dzień krótszy niż 8 godzin ogranicza fotosyntezę, przez co silnie hamuje rozwój pąków. Jeśli dzień trwa krócej niż 4-5 godzin, pąki kwiatostanowe nie rozwijają się. Przyjmuje się, że najbardziej korzystna liczba godzin dnia krótkiego wynosi 9-11. Odpowiednio dla wzrostu wegetatywnego zaleca się 16-godzinny (długi) dzień.

Odmiany późno kwitnące w warunkach naturalnych, reagują na fotoperiod ilościowo i jakościowo. Ich reakcja jakościowo polega na tym, że krótki dzień, o specyficznej dla odmiany wartości krytycznej, warunkuje kwitnienie roślin.

W praktyce ważny jest czas trwania uprawy. Im szybciej można uzyskać kwitnące rośliny, tym lepiej. Dlatego w uprawie sterowanej, dla przyspieszenia rozwoju pąka kwiatostanowego, wykorzystuje się zaciemnianie. Chryzantemy zaciemnia się do momentu zabarwienia się pąków. Zaciemnianie znacznie ogranicza ilość światła dostępnego dla roślin w ciągu doby. W rezultacie jakość kwitnących roślin jest gorsza. Przy zaciemnianiu trwającym dłużej niż 4 godziny, maleje długość pędów i liczba kwiatów języczkowatych w koszyczkach, u odmian gałązkowych też liczba kwiatostanów. Raz w tygodniu można więc zaciemnienie przerwać.

Okresowe zahamowanie procesu kwitnienia można uzyskać doświetlając rośliny po inicjacji pąka kwiatostanowego przez kilka godzin w ciągu kilku kolejnych nocy. Takie doświetlanie utrzymuje rośliny w fazie wzrostu wegetatywnego.

Natężenie światła. Długi dzień można stworzyć przez przerwanie ciemności światłem sztucznym o bardzo niskim natężeniu 21,5 lx. Jednak dla normalnego przebiegu wegetatywnej fazy rozwoju jest niewystarczające. Optymalne natężenie światła dla rozwoju wegetatywnego wynosi 5000 lx. Nie wiadomo jak długo, przyjmuje się, że 8-10 godzin. W praktyce stosuje się doświetlanie uzupełniające światłem o natężeniu 50-200 lx. W systemie doświetlania cyklicznego, gdy udział światła w półgodzinym cyklu wynosi 20%, daje się 50 lx. Gdy udział wynosi 10% - 100 lx, a gdy udział stanowi 5% - 200 lx. W fazie rozwoju generatywnego, stymulowanego dniem krótkim, natężenie światła musi być takie jak podczas rozwoju wegetatywnego.

W fazie rozwoju generatywnego natężenie musi być tak samo wysokie. Uzyskano zahamowanie kwitnienia przy 1330 lx (8h) i 1076 lx (10h).

Wymagania mogą być wyższe. Udowodniono, że wyższe natężenie wpływa korzystnie na kwitnienie. 6000 lx - silniejszy wzrost i szybsze kwitnienie, 9000 lx - najszybsze kwitnienie.

W Polsce największy deficyt usłonecznienia występuje od listopada do połowy lutego. Natężenie światła osiąga najniższą wartość w roku i dzień trwa krócej niż 10 godzin. Silnie światło przyspiesza formowanie dna kwiatostanowego i zwiększenie jego rozmiarów. Natężenie światła wpływa na rozwój chryzantem w sposób ilościowy, przy czym decydujące znaczenie ma czas działania. Do wywołania pozytywnego efektu nie wystarcza krótkotrwałe oddziaływanie światłem o odpowiednim natężeniu, ale ogólna ilość światła dostarczanego roślinie w ciągu doby.

Jakość światła. Chryzantemy uprawiane długi czas wyłącznie w świetle czerwonym rosną wrzecionowato, skręcają się i mają małe liście. W uprawie chryzantem wykorzystuje się sztuczne źródła światła o różnym składzie widmowym i związanej z tym kompozycją barw i o różnej wydajności. Lampy umożliwiają pełne zastąpienie światła dziennego lub służą do doświetlania w celu przedłużenia dnia albo zwiększenia natężenie światła dziennego.

Wilgotność. Optymalna wilgotność to 80%, w okresie kwitnienia 65%.

Temperatura. Wpływ światła na wzrost i kwitnienie chryzantem może się ujawnić tylko w określonych warunkach termicznych. Również indukcyjny wpływ temperatury na kwitnienie zależy ściśle od światła, czego dowodem jest reakcja chryzantem na jarowanie.

Jarowanie - okresowe chłodzenie roślin matecznych w temperaturze nie przekraczającej 10°C, warunkuje kwitnienie większości odmian chryzantem. Efekt jarowania ujawnia się jednak tylko przy krytycznym dla danej odmiany fotoperiodzie i przy odpowiednio wysokim natężeniu światła. Słabe światło powoduje rozjarowanie, wtedy roślina jest niezdolna do odebrania bodźca fotoperiodycznego. Jarowanie roślin matecznych powinno być stosowane przez 3-4 tygodnie, przy czym optymalna temperatura wynosi 4-6°C. Niska temperatura wywiera pozytywny wpływ na chryzantemy nawet gdy nie działa w sposób ciągły, wystarczy chłodzenie roślin w nocy. Po zjarowaniu chryzantemy wykazują typ reakcji ilościowej, co znaczy, że kwitnienie i dalszy rozwój rośliny ulegają przyspieszniu. Są odmiany bezwzględnie wymagające jarowania (np. 'Escort') i odmiany całkowicie niewrażliwe (np. gałązkowe). Rośliny nie poddane jarowaniu wytwarzają w warunkach dnia krótkiego pędy rozetowate, które nie kwitną. Pędy takie nie tworzą się przy dniu długim. Najwięcej pędów rozetowatych tworzy się od października do grudnia.

Wzrost wegetatywny chryzantem przebiega najszybciej w temperaturze 16°C. Taka temperatura jest również zalecana w okresie mikroskopowego rozwoju pąka. Niższa temperatura może opóźniać kwitnienie nawet o kilka tygodni. W temperaturze poniżej 10°C wiele odmian traci zdolność tworzenia kwiatostanów. Zbyt wysoka temperatura (27-35°C) wyraźnie opóźnia rozwój chryzantem, bądź całkowicie hamuje kwitnienie.

Istotny wpływ na kwitnienie wywiera nie tylko temperatura nocy, ale też dnia. W okresie traktowania chryzantem dniem krótkim korzystne jest utrzymywanie temperatury na poziomie 18°C w dzień i w nocy lub zróżnicowanie w taki sposób, aby temperatura dnia wynosiła 14°C a nocy 22°C. Rośliny wtedy lepiej się krzewią, są niższe i szybciej zakwitają.

DIF (difference) - różnica między temperaturą dnia (TD) i nocy (TN). DIF = TD - TN.

DIF decyduje o: długość międzywęźli, wysokość roślin, położenie liści i pędów na roślinie, krzewienie się, wydłużanie ogonków liściowych i szypuł kwiatowych. Im wyższy DIF tym większe różnice morfologiczne, szczególnie im wyższa wartość dodatnia.

Okazało się, że chryzantemy rosną najszybciej przed wschodem słońca, później tempo wzrostu spada aż do zachodu słońca. Obniżenie temperatury przed wschodem słońca hamuje silnie wydłużanie się międzywęźli. Jest to tzw. DROP lub COOL MORNING - szybkie obniżenie temperatury przed wschodem słońca, przez resztę nocy temperatura normalna.

Można stosować równocześnie DIF i DROP - najsilniejsze skarlenie roślin.

Regulatory wzrostu. Uwagę zwraca się na gibereliny i auksyny. Auksyny to inhibitory kwitnienia u chryzantem, gibereliny - stymulatory. Gibereliny wykorzystuje się w uprawie standardowych i gałązkowych odmian chryzantem w okresie jesienno-zimowego deficytu usłonecznienia. Gibereliny wpływa korzystnie na długość łodyg, wielkość koszyczków kwiatowych i ich trwałość po ścięciu.

Działanie przeciwne do giberelin wykazują retardanty wzrostu. Hamują one podziały komórek i ich wzrost na długość, wywołując w ten sposób skrócenie górnego odcinka osi kwiatostanowej. Wystarcza jednokrotne opryskiwanie roślin preparatami zawierającymi diaminozyd (B-Nine, Topflor) w stężeniu 2500 ppm, zaraz po wyłamaniu pąków bocznych. O ostatecznym efekcie działania retardantów decyduje faza wzrostu roślin. Retardant działa na tę część rośliny, która urośnie po jego stosowaniu. Retardanty stosuje się dość wcześnie, najlepiej gdy pędy boczne po uszczykiwaniu mają3-5 cm długości.

Auksyny są niezbędne przy sadzonkowaniu roślin, ponieważ znacznie przyspieszają ukorzenianie się. Najczęściej stosuje się IBA, w formie proszku 0,1-0,2% z dodatkiem talku.

Bodźce mechaniczne. W uprawie pod osłonami eliminuje się działanie bodźców mechanicznych (wiatr, deszcz) poruszających rośliny i wywołujących stres mechaniczny. Rośliny pozbawione stresu zakwitają szybciej, ale rosną często zbyt wysoko, są delikatne i wiotkie. Konieczne staje się zastosowanie retardantów lub bodźców stymulujących mechaniczny stres. Jednym z nim może być potrząsanie określonych części ręką, innym poddawanie całych roślin wstrząsom lub wibracjom na specjalnych urządzeniach. Uzyskuje się podobne efekty jak przy stosowaniu retardantów. Uszczykiwanie - polega na pozbawieniu rośliny wierzchołka wzrostu, ogławianie wykonuje się wówczas, gdy na szczycie pędu zawiązany jest już pąk kwiatostanowy, natomiast przycinanie to skracanie dłuższego, górnego odcina pędu wraz z kilkoma liśćmi, niezależnie czy jest pąk. Uszczykiwanie pobudza do rozwoju boczne pąki znajdujące się w kątach liści i umożliwia rozkrzewianie się. Uszczykiwanie najczęściej stosuje się w uprawie roślin doniczkowych, a ogławianie w uprawie niektórych odmian gałązkowych od silnej dominacji wierzchołkowej. Ogławianie stosuje się również w celu niedopuszczenia do rozwoju pąków koronowych w uprawie odmian standardowych. Przycinanie stosuje się tylko gdy na roślinie pojawią się przedwcześnie pąki kwiatostanowe lub w celu uzyskania jednoczesnego kwitnienia roślin, ale opóźnia to zbiór kwiatów. Wyłamywanie bocznych pędów i pąków stosuje się w standardowej uprawie odmian wielkokwiatowych i średniokwiatowych, zapobiega naturalnej skłonności do rozkrzewiania się. Pozostawiony na szczycie kwiatostan jest większy i okazalszy. Zwykle VI - VIII.

Podłoże. Złocienie można uprawiać w każdym podłożu, jeśli jest ono odpowiednie pod względem struktury i zasobności w składniki pokarmowe. pH powinno wynosić 6,0-7,9. Nadaje się do tego celu ziemia uniwersalna, torf wysoki, torf z kompostem (1:1), ziemia darniowa z torfem (6:1). Każde ze stosowanych podłoży powinno być wzbogacone nawozami, a wielkość dawki zależy od wyniku analizy chemicznej.

Nawożenie. W praktyce uzyskuje się dobre wyniki stosując następujące dawki nawozów: do ziemi ciężkiej, gliniastej jesienią poprzedniego roku na 1 m³: 6 kg tomasyny, 1,25 kg 40% soli potasowej, 3 kg mączki rogowej; do mieszaniny ziemi darniowej z torfem polecana jest mieszanka nawozowa Azofoska 1,3 kg na 1 m³, do podłoża torfowego dodaje się 4,2-6,3 kg mieszanki nawozów mineralnych N:P:K: 2:1:1. W czasie wegetacji stosuje się nawożenie pogłówne, które uzależnione jest od zasobności ziemi i od stopnia pobierania składników pokarmowych przez roślinę. Okres najintensywniejszego pobierania składników przypada na czerwiec i lipiec.

Sadzenie. Młode sadzonki możemy sadzić do gruntu od wiosny po mrozach. Miejsce sadzenia należy przygotować już jesienią - skopać z obornikiem lub kompostem. Gdy wiosną posadzimy je do gruntu należy po trzech tygodniach przyciąć im wierzchołki, to zapewni szybszy rozrost korzeni, większą ilość pąków i lepsze kwitnienie.

Cięcie. Zabieg przycięcia chryzantemy wskazany jest gdy zaczynają przekwitać. Przycinamy na wysokość kilku centymetrów od ziemi, dzięki temu w przyszłym roku będziemy mieć większy i ładniejszy krzew, a pozostawione obumarłe pędy nie wyglądają zbyt estetycznie.

Mrozoodporność. Między licznymi odmianami występują różnice w odporności na mróz. Wiele jest odmian zimotrwałych w naszym klimacie, ale są też takie, które muszą być na czas zimy okrywane gałązkami drzew iglastych lub korą. Są także odmiany, które należy przechowywać w pomieszczeniach zabezpieczonych przed mrozem. Dla chryzantem rabatowych szczególnie niebezpieczne są nawroty zimy na przedwiośniu, ponieważ wcześnie rozpoczynają wegetację. Kwiaty dobrze znoszą przymrozki do temperatury poniżej 5°C.

Chryzantemy dobrze znoszą przesadzanie, nawet w okresie kwitnienia. Rośliny przesadzone wymagają jednak regularnego i obfitego podlewania (nie polewać wodą kwiatów i liści). Przesadzanie w nowe miejsce powinno odbywać się przynajmniej co 3-4 lata. Rośliny nie przesadzane zaczynają dziczeć, mają wtedy drobne kwiaty i tracą pokrój.

Rozmnażanie

Podział karp korzeniowych. Metoda stosowana w uprawie amatorskiej polegająca na podziale roślin co kilka lat, najwcześniej co 2-3 lata. Wykopane karpy otrząśnięte z ziemi dzielimy tak, aby każda część miała dobrze wykształcony zdrowy pęd i 2-3 korzenie. Termin podziału zależy od okresu kwitnienia - kwitnące późnym latem i jesienią dzieli się na wiosnę a wczesne odmiany letnie można dzielić tuż po kwitnieniu. Z jednej karpy można uzyskać od kilku do kilkunastu sadzonek, które powinny być zaraz posadzone. Karpy przechowywane w okresie zimy trzeba na początku marca przenieść do widnego pomieszczenia o temp. ok. 12°C i obficie podlać. Po 4-5 tygodniach, gdy urosną na tyle, by można z nich było pobrać sadzonki, przystępujemy do podziału.

Sadzonkowanie. Sadzonki ścina się z wybranych w okresie wegetacji roślin matecznych. Rośliny te muszą być zdrowe i pewne odmianowo.

Sadzonki pędowe - wierzchołkowe części pędów matecznych - wykorzystywane wyłącznie w produkcji wielkotowarowej. Długość sadzonek zależy od odmiany, przeznaczenia i pory roku, przeciętnie mają 5-10 cm i 3-5 liści. Sadzonki odmian doniczkowych i silnie rosnących mogą być krótsze.

Sadzonki pędowo-pąkowe - odcinki łodyg z kilkoma liśćmi pozbawione wierzchołka - wykorzystywane przy rozmnażaniu nowych odmian.

Sadzonki liściowe - wykorzystywane w hodowli mutacyjnej, muszą być silnie wyrośnięte, pobierane są z roślin kwitnących, pobiera się tylko te, które są położone między 5-10 węzłem licząc od wierzchołka rośliny.

Chryzantemy rabatowe można rozmnażać również z sadzonek. Z roślin zimujących w gruncie sadzonki pobiera się w kwietniu-maju. Sadzonki ukorzeniają się łatwo po 2-3 tygodniach (w podłożu torf + piasek). Do gruntu sadzi się je w połowie maja. W gruncie sadzonki chryzantem ogrodowych uszczykujemy kilkakrotnie, do końca czerwca, w celu dobrego rozkrzewienia. Pielęgnacja w gruncie polega na kilkukrotnym zasilaniu nawozami mineralnymi, odchwaszczaniu i podlewaniu. W razie konieczności ochrona przed chorobami i szkodnikami (rdza, szara pleśń, mszyce, przędziorek, wciornastek).

Z roślin nie zimujących w gruncie - wybrane egzemplarze przycina się na wysokości 5 cm nad ziemią, oczyszcza i przechowuje w temp. 4-6°C w doniczkach, skrzynkach lub na stołach, w pomieszczeniu suchym, jasnym, z możliwością przewietrzania. Na 4-6 tygodni przed terminem sadzonkowania należy podwyższyć temperaturę do 8-12°C i zwiększyć częstotliwość podlewania. Sadzonki przed ukorzenianiem można potraktować ukorzeniaczem. Po umieszczeniu w glebie przykrywa się folią. Temperatura podłoża 18-22°C, powietrza 15-20°C.

W specjalistycznych zakładach plantacje roślin matecznych zakłada się z ukorzenionych sadzonek. Czas eksploatacji matecznika wynosi 3-6 miesięcy. Po tym okresie matecznik się likwiduje i zakłada nowy. Rośliny mateczne cały czas trzymane są w warunkach długiego dnia. Sadzonkować można od lutego do czerwca-lipca. W niektórych przypadkach sadzonkowanie rozpoczyna się w grudniu i styczniu, a przy uprawie całorocznej może trwać nawet cały rok. Wówczas konieczne jest doświetlanie roślin matecznych i stworzenie im warunków długiego dnia. Ogólną zasadą jest, aby termin sadzonkowania był możliwe najpóźniejszy, a okres uprawy najkrótszy. W lutym-marcu sadzonkuje się odmiany wielkokwiatowe wczesne. Odmiany średnio wczesne sadzonkuje się w marcu, późne w kwietniu-maju, a do uprawy jednopędowej - nawet do połowy lipca. Odmiany średniokwiatowe wczesne rozmnaża się w marcu-kwietniu, a późniejsze w kwietniu-maju.

Jako podłoże do sadzonkowania stosuje się mieszaninę piasku z torfem w stosunku 2:1 lub 1:1, piasek, perlit lub torf z perlitem. Warstwa podłoża powinna mieć grubość 6-8 cm. Sadzonki umieszcza się w rzędach co 5-10 cm, w odstępach co 3-5 cm, zagłębiając je możliwie płytko na 1-2 cm. Po posadzeniu zraszamy rośliny obficie. W czasie ukorzeniania zraszanie powinno być przeprowadzane tak często, aby nie dopuścić do przywiędnięcia sadzonek. Najlepszym rozwiązaniem jest instlacja automatycznie sterowanych urządzeń do zamgławiania, dzięki którym można utrzymać równomierną wilgotność. Jednocześnie z zamgławianiem wskazane jest zraszanie roślin roztworem mieszanki nawozów mineralnych (N:P:K - 23:21:17) o stężeniu 0,03% lub gotowymi nawozami dolistnymi. Optymana dla ukorzeniania temperatura podłoża wynosi 16-18°C, a powietrza 14-15°C. W takich warunkach ukorzenianie następuje po 2-3 tygodniach bez stosowania substancji wzrostowych.

Szczepienie - stosowane w celu przygotowania szczególnie atrakcyjnych form. Szczepi się najczęściej na podkładce tego samego gatunku. Inną podkładką może być np. bylica Artemisia apiacea lub srebrzeń krzewiasty Argyranthemum frutescens. Szczepi się w czerwcu w klin, na przystawkę boczną lub w rozszczep a szczepy wiąże się nicią bawełnianą. Następnym etapem jest umieszczenie ich skośnie na stołach w szklarni i osłonięcie na 3 tygodnie folią rozpiętą na wysokości 60 cm. Zrośnięcie szczepów sprawdza się przez odchylenie zraza o 45°. Po przyjęciu się zrazów uszczykuje się wierzchołki w celu ich rozkrzewienia.

Rozmnażanie in vitro (mikrorozmnażanie)

Stosowana do bardzo szybkiego przemysłowego namnażania (z jednej rośliny matecznej można uzyskać wiele tysięcy lub milionów nowych roślin). Metoda uwalniająca rośliny od patogenów chorobotwórczych (grzyby, wirusy).

Aby uwolnić rośliny od patogenów stosuje się termoterapię - traktowanie roślin matecznych przez kilka tygodni temperaturą w granicach 35-39°C. W takich warunkach stożki wzrostu rosną znacznie szybciej niż trwa wzrost i rozwój patogenów i dlatego nie nadążają one z zasiedleniem powstającej tkanki.

Przed użyciem do dalszego rozmnażania roślin otrzymanych w warunkach in vitro wykonuje się testy na obecność wirusów: test biologiczny - zakażenie rośliny wskaźnikowej sokiem rośliny poddanej zabiegowi odwirusowywania, gdzie brak objawów chorobowych świadczy o udanym zabiegu lub test serologiczny - przebiega w obecności odpowiedniego antyserum, pozwalającego wykryć różne wirusy.

Etap 1. Sterylizacja i inicjacja kultur. Rozmnażanie In vitro rozpoczyna się od pobrania sterylnego eksplantatu (części rośliny matecznej przeznaczone do rozmnażania). Eksplantatami mogą być: części komórki (protoplasty), całe komórki, grupy komórek nie zróżnicowanych w tkanki lub zróżnicowanych, stożki wzrostu pędu lub korzenia, fragmenty tkanki, organu, pąka, korzenia lub pędu (pąki wierzchołkowe, boczne, szypułki kwiatowe, fragmenty pędów z pąkami bocznymi). W zależności od odmiany proces inicjacji trwa zwykle kilka miesięcy. Etap ten rozpoczyna się od wyboru rośliny oraz części jej organu przeznaczonego do mikrorozmnażania, następnie sterylizacji wybranego i wyizolowanego fragmentu (eksplantatu) alkoholem, podchlorynem sodu, wapnia lub innymi środkami bakterio- lub grzybobójczymi. Eksplantaty umieszcza się w sterylnych warunkach w kolbach Erlenmayera, słoikach, najczęściej na pożywce agarowej. Reguluje się podziały komórkowe, uzyskiwanie nowych pędów lub tworzenie się kalusa poprzez dodanie cytokinin (BA najczęściej) i auksyn (IBA, IAA, NAA) oraz innych substancji stymulujących. Wyszczepione na pożywkę eksplantaty umieszcza się w fitotronie (natężenie światła około 1000 lx przez 16 godzin/ dobę, 24-26°C, wilgotność 60-80%). W czasie 4-6 tygodni następuje selekcja kultur pod względem zdrowotności oraz tworzenie pędów potomnych lub kalusa. Jako pożywkę do inicjacji stosuje się np. Murashige i Skoog (MS) lub ½ MS z dodatkiem BA 1 mg/l + NAA 0,5 mg/l + 10% woda kokosowa + 2% sacharozy lub ½ MS + IAA 0,5 mg/l. Powstawanie kalusa z węzłów p ½ MS + BA 0,5 mg/l + NAA 0,5 mg/l.

Etap 2. Stabilizacja i pasażowanie kultur. Polega na przenoszeniu co 3-4 tygodnie kultur na nową pożywkę, sukcesywne uzyskiwanie nowych roślin do momentu otrzymania pożądanej ilości. Do pożywek dodaje się: BAP (6-benzyloaminopuryna, benzyloadenina), inne cytokininy, witaminy, inne związki. Etap ten trwa od 3 miesięcy do 2 lat, zależnie od odmiany. Wieloroślinki lub kalus dzieli się skalpelem i umieszcza po kilkanaście sztuk na pożywce mnożącej zawierającej syntetyczne cytokininy w kolbach i słoikach. Przeciętnie kończy się po uzyskaniu około 100 wieloroślinek lub 500 pojedynczych mikrosadzonek z odmiany. Na tym etapie rośliny nie posiadają korzeni - konieczne składniki pobierają powierzchnią stykającą się z pożywką lub zanurzoną w niej. Prowadzenie kultur jak w etapie pierwszym. W tym etapie prowadzi się także różnicowanie kalusa. Stymulatory wzrostu powodują, że początkowo niezróżnicowany kalus zaczyna się w krótkim czasie różnicować, wytwarzać zaczątki licznych pędów (proliferacja). Pożywki mnożące to np. dla wierzchołków pędów BA 1-2 mg/l + IAA 0,1-0,2 mg/l lub BA 1 mg/l + NAA 0,5 mg/l lub BA 1 mg/l + NAA 0,5 mg/l. Dla kultur kalusa : BA 0,5 mg/l. Duże zapotrzebowanie na światło (10 000 lx). Stymulujący wpływ ma światło niebieskie.

Etap 3. Ukorzenianie wyrośniętych pędów. Odcinanie wyrośniętych (przynajmniej 2 cm długości) pędów od kultury pierwotnej i przesadzanie do pożywki korzeniącej. Pozostałe kultury i krótsze niż 2 cm zaczątki pędów przeznacza się do dalszego mnożenia (etap 2). Pożywka do ukorzeniania ma pełny skład mikro i makroelementów, zawiera mniej lub wcale stymulatorów wzrostu. Etap ten trwa 4-10 tygodni, rośliny do ukorzeniania pobiera się wielokrotnie z pożywki namnożeniowej, aż do uzyskania pożądanej ilości roślin. Nie można tego robić bez końca - kultury sterylne trzeba odnawiać, w celu dbania o sterylność, zdrowotność i duży wigor sadzonek otrzymanych metodą laboratoryjną. Do pożywki dodaje się najczęściej auksyny- IAA (kwas 3-indolilooctowy), IBA (kwas indolilo-3-maśłowy) lub NAA (kwas alfa-naftylooctowy). Obniża się nieco temperaturę, osłabia natężenie światła i stosuje się światło czerwone, które wpływa korzystnie na tworzenie korzeni. Pożywki ukorzeniające to np. ½ MS + IBA 0,2 mg/l lub MS.

Etap 4. Adaptacja do normalnych warunków uprawowych (Aklimatyzacja). Przenoszenie ukorzenionych pędów do pojemników w podłoża uprawowe (sterylne) np. perlit, po uprzednim wypłukaniu mikrosadzonek z pożywki agarowej. Przed sadzeniem można sadzonki moczyć w środkach bakteriobójczych i fungicydach przez 5 minut. Po posadzeniu sadzonki przykrywa się folią, którą sukcesywnie odkrywa się. Nawożenie mineralne dawkami nieco niższymi od optymalnych. Doprowadzenie pH do wartości optymalnej. Uprawa roślin w pomieszczeniu początkowo o temperaturze zbliżonej do 20-25°C, przy wysokiej wilgotności powietrza z jednoczesnym zamgławianiem. Podczas przechodzenia przez rośliny stresu wodnego i świetlnego należy dbać o intensywną ochronę (częste opryski fungicydami - Ronilan, Previcur). Uprawa adaptacyjna trwa najczęściej 2-4 tygodnie (przez ostatnie 2 tygodnie uprawy zbliża się warunki do naturalnych). Najczęściej stosowane podłoża to mieszanki perlitu, kory kokosowej, piasku. Stosować środki grzybobójcze.

ZASTOSOWANIE

Chryzantemy uprawiane są jako rośliny ozdobne. Zdobią nasze ogródki zwłaszcza jesienią, gdy inne kwiaty już przekwitły. Można je sadzić także w skrzynkach balkonowych, donicach przy wejściu do domu lub na tarasach.

Poszukuje się nowych możliwości wykorzystania tych roślin nie tylko w ogrodzie, ale również w szeroko rozumianej przestrzeni publicznej. W miastach chryzantemy sadzi się najczęściej we wszelkiego rodzaju pojemnikach, misach lub uprawia w formie okrywowej na klombach, w parkach czy na rondach ulicznych. Na taki stan rzeczy ma wpływ mała pracochłonność przy ich uprawie, bardzo dobre krzewienie, obfite kwitnienie rozłożone w czasie oraz duża skala barw kwiatostanów. Większość dostępnych odmian na rynku doskonale zimuje w gruncie. Dzięki nim można w bardzo łatwy sposób stworzyć różnego rodzaju kompozycje zmieniające niepozorne miejsca w wyjątkowe zakątki. Najlepiej widać to na przykładzie tradycyjnych ogrodów chińskich lub japońskich, gdzie ta roślina zajmuje bardzo eksponowane miejsca.

Chryzantemy ogrodowe, ze względu na oryginalne czasem kształty kwiatostanów i ich szeroką paletę barw, wykorzystuje się np. do rozjaśniania ciemnego tła w formie pojedynczych punktów czy całych plam, lub jako rośliny pierwszoplanowe. Powszechna jest uprawa we wszelkiego rodzaju pojemnikach, które wykorzystuje się do dekoracji wielu miejsc użyteczności publicznej, takich jak: banki, centra handlowe, tereny wystawowe, deptaki spacerowe, sklepy, biura, hotele i restauracje. Najlepiej stosować tu odmiany
o regularnym pokroju i bardzo dobrym krzewieniu. Uzyskuje się wtedy gwarancję pełnego wypełnienia pojemnika. Można oczywiście posadzić więcej roślin, ale w większości przypadków nie ma takiej potrzeby, gdyż rośliny rosną szybko i bardzo mocno się krzewią, dając pożądany efekt w krótkim czasie.

Tradycyjne nasadzenia gruntowe dominujące w parkach i ogrodach miejskich pełnią głównie rolę okrywową. Niewątpliwie więcej można osiągnąć obsadzając chryzantemami ogrodowymi duże przestrzenie, gdzie uzyskuje się wtedy niesamowity efekt kolorystyczny w momencie kwitnienia. Do tego celu najlepiej wykorzystać odmiany, u których kwiatostany pojawiają się nieregularnie na pędach na różnych wysokościach. Uzyskuje się w ten sposób efekt przestrzenności. Rolę roślin okrywowych mogą spełniać np. Garden Mums, jednak odznaczają się niską wytrzymałością na mróz i dlatego lepiej sadzić je w rejonach południowo-zachodniej części naszego kraju. We wschodniej i w środkowej części Polski uprawa w polu chryzantem z Garden Mums bez zabezpieczenia przed mrozem wydaje się niecelowa.

Inną metodą uprawy są obwódki, czyli barwne linie biegnące wzdłuż brzegów jakiejś części ogrodu. Może to być linia oddzielająca ciągi komunikacyjne od np. rabat kwiatowych czy przestrzeni trawnikowych. Może to być granica dzieląca ogród na fragmenty i mająca podkreślać jego walory. W tym przypadku najlepiej stosować odmiany nisko rosnące, które gęsto posadzone szybko utworzą barwny ciąg.

Do nietypowych rozwiązań można zaliczyć założenia żywopłotowe. Takie formy prezentują się bardzo okazale i pełnią podobną funkcję jak obwódki, z tym, że rośliny są znacznie większe. Możemy takie nasadzenia traktować jako formy jednoroczne, które pełnię swoich walorów ukazują zwykle w momencie kwitnienia. Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że również zielony wał roślinny o bardzo regularnym kształcie też jest dekoracyjny. Do tego typu rozwiązań warto zastosować odmiany silnie rosnące o dobrym krzewieniu i obfitym kwitnieniu, które jednocześnie szybko osiągają efekt zwarcia. Oczywiście zależy to w dużej mierze od gęstości nasadzeń. Najokazalej wyglądają żywopłoty chryzantemowe w uprawie wieloletniej. Rośliny potrafią powiększyć swoje rozmiary w tym czasie nawet dwu- lub trzykrotnie. Liczba kwiatostanów na jednym egzemplarzu może przekraczać nawet 2000 sztuk, a sama średnica rośliny osiąga ponad 100 cm. Do takiej uprawy nadają się jedynie odmiany dobrze zimujące w gruncie.

Kolejnym sposobem wykorzystania chryzantem ogrodowych są dekoracje w formie kaskadowej. Tego typu rozwiązania są bardzo popularne w Chinach, Japonii oraz we Francji i USA. Wymagają jednak sporo pracy, ale efekt wizualny rekompensuje w pełni poniesiony przez producenta trud. Formy kaskadowe bardzo dobrze prezentują się na specjalnych stelażach, które ustawione w centrach miast od razu rzucają się w oczy przechodniów. Mogą one być wykorzystane również do dekoracji balkonów, podestów czy tarasów. Podobną funkcję pełnią ściany kwiatowe, które powstają z połączonych form kaskadowych posadzonych na szczycie murków, ścian czy gotowych rusztowań. W czasie kwitnienia wyglądają one bardzo oryginalnie. We Francji wyhodowano nawet specjalną serię odmian nadającą się do tego typu uprawy. Niemniej jednak można w tym celu próbować wykorzystać rośliny o długich i zarazem miękkich pędach, które dają się naginać i dzięki temu formować w wymyślne kształty.

W naszym kraju wzbudziły duże zainteresowanie producentów, zwłaszcza z południowo-zachodnich rejonów. Dostępne są specjalnie do tego celu przeznaczone odmiany, na przykład: `Bodo', `Braque', `Cezanne', `Corot', `Dali', `Degas', `Dufy', `Gaugin', `Goya', `Manet', `Matisse', `Millet', `Picasso', `Soutine'.

Według zaleceń francuskiej firmy J.P. Menard Les Serres de Oiseme, oferującej te odmiany, uprawę należy prowadzić w dwóch etapach - w szklarni oraz na zewnątrz. Pod koniec marca, na początku kwietnia ukorzenione sadzonki chryzantem sadzi się do doniczek o średnicy 12-14 cm, które ustawia się w szklarni, jedna przy drugiej, by pędy się wydłużyły. W pierwszej fazie uprawy uszczykuje się rośliny, wskazane jest jednocześnie ich doświetlanie asymilacyjne, a po pewnym czasie - podpieranie. Pod koniec maja, na początku czerwca powinny osiągnąć wysokość 1 - 1,2 m. Następnie należy je przesadzić, po dwie, do 4-6 litrowych pojemników i przenieść na zewnątrz (rozstawa 70 x 120 cm). Od tej pory wymagają odpowiedniego prowadzenia przy podporach, na przykład z grubego, miękkiego drutu (zagiętego pod kątem prostym), którego jeden koniec wbija się do podłoża w doniczce, albo przy bambusowych kijkach. Pojawiające się w trakcie uprawy pędy boczne, które w przyszłości będą decydowały o ostatecznym kształcie roślin, należy uszczykiwać nad 3, 4 liściem, koniecznie przed 15 sierpnia. Aby tak uprawiane chryzantemy miały kaskadowy pokrój, należy następnie doniczkę odwrócić, tak aby pędy się zwieszały. W tym celu można wyjąć rośliny z pojemnika i umieścić je tam ponownie, ale w poprzek niego. Podczas uprawy na zewnątrz zaleca się dokarmianie roślin z każdym podlewaniem roztworem nawozu o proporcjach azotu N do potasu K, jak 1 : 1 (na początku), a później, jak 1 : 2-3. Po 10 dniach od ostatniego uszczykiwania wskazane jest opryskanie roślin retardantem wzrostu (np. Topflor 0,1%) w celu uzyskania zwartego pokroju. Np. odmiany `Cezanne' i `Dali' posadzone w szklarni pod koniec lutego, po jednej do doniczki, miały długość około 1 m, były bardzo rozbudowane i obficie kwitły. Szerokość dochodziła do ponad 60 cm.

Jeszcze innym sposobem wykorzystania chryzantem ogrodowych w miejscach publicznych jest zastosowanie ich jako form drzewkowatych. Tego typu rozwiązania sprawdzają się szczególnie tam, gdzie nie ma dużo przestrzeni do wykorzystania. Najczęściej spotyka się je w pobliżu wejść do sklepów, kawiarni, biur czy banków. Mają one za zadanie przede wszystkim zachęcić klientów do skorzystania z oferty danej instytucji poprzez nietypowy wygląd roślin, ich zapach czy kształt lub barwę kwiatostanów.

Formowanie chryzantemowych drzewek. Wydaje się, że prosta technologia produkcji form piennych może być zachęcająca również dla naszych ogrodników specjalizujących się w uprawie chryzantem doniczkowych. Zwłaszcza dla tych, którzy prowadzą całoroczną uprawę. Odmiany. Do produkcji najlepiej nadają się odmiany doniczkowe drobnokwiatowe, szybko przyrastające, silnie krzewiące się i obficie kwitnące. Ostatnio z powodzeniem prowadzone są próby wykorzystania w tym celu chryzantem ogrodowych.

Są dwie metody produkcji. Pierwsza wykorzystuje naturalną zdolność roślin do tworzenia długiego pędu (z którego formowany jest przewodnik) i następnie jego silnego rozkrzewiania się. Ukorzenione pod koniec lutego sadzonki należy posadzić do doniczek o średnicy 9 cm. Podłoże warto wcześniej wzbogacić nawozem o spowolnionym działaniu (np. Osmocote Plus 8-9 M). Doniczki ustawia się gęsto obok siebie, aby rośliny się „wyciągnęły”. Można dodatkowo stymulować wzrost wydłużeniowy przewodnika za pomocą kwasu giberelinowego (GA3). Tym regulatorem wzrostu, w stężeniu 400-500 mg/l, opryskuje się chryzantemy trzy razy - począwszy od końca marca, po miesiącu uprawy w 9-centymetrowych doniczkach, co tydzień. Czasami wystarczy dwukrotne opryskanie, przerwy między zabiegami są wtedy dłuższe, np. dwutygodniowe, dzięki czemu wolniej rosnące rośliny tworzą grubsze pnie. Traktowanie kwasem giberelinowym powoduje wydłużenie pędu chryzantem nawet o 30 cm. Należy podkreślić, że zarówno rośliny o krótkich, jak i celowo wydłużonych pniach mogą być jednakowo dekoracyjne. W początkowym okresie produkcji niezbędne jest doświetlanie (przedłużanie dnia do 16 godzin, natężenie 100 lx), które powinno trwać do 15 maja. Po trzech miesiącach uprawy, pod koniec maja, uszczykuje się wierzchołki pędów i przesadza rośliny do większych doniczek, o średnicy 22 cm, w których pozostają do kwitnienia. Jest to jedyne uszczykiwanie, jakie zaleca się w czasie uprawy form piennych. W okresie, gdy przeprowadzamy ten zabieg, a nawet wcześniej, należy podpierać rośliny palikami. Można z powodzeniem wykorzystać tyczki bambusowe. Aby zapewnić stabilność formowanej roślinie, powinny one być nieco dłuższe od pnia, dzięki czemu podeprą nie tylko pień, ale i całą roślinę. Dla dodatkowego wzmocnienia pędu, a jednocześnie, by chryzantemowe drzewko stało się bardziej dekoracyjne, można posadzić 3 sadzonki do jednej doniczki i następnie zapleść je w trakcie uprawy w jeden pień. Zdecydowanie łatwiej jednak tworzyć go z jednej sadzonki, która uszczyknięta tworzy boczne pędy nadające się do zaplatania. W miarę rozkrzewiania się chryzantem należy sukcesywnie obrywać dolne liście i pędy boczne z pnia. Nie jest natomiast konieczne dokładne usuwanie nowych pędów wyrastających z karpy korzeniowej. Zakrywając podłoże w doniczce są one bowiem dodatkową ozdobą. O wartości dekoracyjnej piennych chryzantem decyduje jednak zachowanie odpowiednich proporcji między pojemnikiem a częścią nadziemną (długość i grubość pnia, wysokość całej rośliny, wielkość korony).

Druga metoda produkcji piennych chryzantem jest bardziej skomplikowana, polega na szczepieniu odmiany tworzącej długi pień z inną, z której utworzona zostanie korona. Jako podkładek używa się odmian silnie rosnących, o sztywnych pędach - najlepiej z grupy standardowych (zrazami są odmiany o cechach wyżej wspomnianych). Dobre rezultaty daje zarówno szczepienie w klin, jak i w szparę. W pełni przydatną podkładką jest też argyrantema krzewiasta (Argyranthemum frutescens), a częścią szlachetną, z której formowana będzie dekoracyjna korona - doniczkowe odmiany chryzantem ogrodowych.

Chryzantemy w wiszących doniczkach.

Ciekawą formą są również chryzantemy w wiszących doniczkach. Lubią je przede wszystkim Amerykanie i Niemcy. Produkcja takich form jest w zasadzie podobna, jak normalnych chryzantem doniczkowych. Tyle, że poprzez taką zawieszaną doniczkę `Wymuszamy” inny pokrój roślin. Lepsze efekty uzyskuje się dzięki specjalnym pojemnikom z otworami w ścianach, w których można posadzić kilka dodatkowych sadzonek. To rozwiązanie sprawia, że kompozycja, po uszczyknięciu wszystkich roślin, przypomina wiszącą kulę. Takie formy chryzantem można tworzyć z dostępnych na rynku odmian zalecanych do uprawy w doniczkach, a także z odmian przeznaczonych do uprawy w ogrodach.

Kompozycje kwiatowe

Dzięki różnorodności form, wielkości i barw kwiatostanów chryzantemy przydatne są do wszelkiego rodzaju kompozycji kwiatowych. Struktura powierzchni odczuwana jest jako lekko chropowata, dlatego świetnie komponują się z gałązkami iglaków, trzcinami, pędami z owocami.

Można chryzantemy uzupełniać gładkimi, błyszczącymi kwiatami anturium, liśćmi fiksusa.

Naczynia, w jakich chryzantema wygląda najlepiej to dzbany i misy z nie polewanej ceramiki, gliny, drewna i wikliny.

Chryzantemy są doskonałym tworzywem w kompozycjach. Mają sztywną, zdrewniała łodygę, nie wymagającą usztywnienia drutem. Są bardzo trwałe. Kompozycje z nich zrobione mogą być dekoracyjne do miesiąca, pod warunkiem, że rośliny będą cięte w odpowiedniej fazie.

Koncentryczna budowa kwiatostanów powoduje, że z chryzantem najłatwiej jest układać aranżacje okrągłe, ale nadają się też do układów asymetrycznych. Uroda przyciąga i fascynuje do tego stopnia, że poleca się je na wiązanki ślubne. Uprzedzenia są jednak czasem tak silne, że panna młoda wybiera chryzantemy tylko wtedy, gdy proponuje się je pod nazwą margerytek.

Chryzantemy drobnokwiatowe doskonale prezentują się w bukietach ślubnych i imieninowych. Efektownie prezentują się uzupełnione otokiem. Łącząc różne odmian można otrzymać różnobarwne koła. Ostanio na rynku pojawiły się chryzantemy sztucznie barwione. Można je wykorzystać w nietypowych kolorystycznie wiązankach. Kwiatostany odmian gałązkowych świetnie nadają się do ozdoby głowy panny młodej i jej sukni, też do wianków komunijnych i na dekoracje samochodu.

Chryzantemy jaki kwiaty doskonale współgrające z gałązkami iglaków, bardzo efektownie wyglądają na świątecznym stole. Kompozycje można wykonać w ozdobnym talerzu, wykorzystując gąbkę. Świąteczny nastrój wzmocni bombka lub inna ozdoba. Chryzantemowa dekoracja stołu nadaje się na każdą okazję.

Tradycyjne zastosowanie chryzantem do dekoracji grobu w postaci wiązanek i wieńców pogrzebowych, powinno być rozszerzone u nas o mało znane ozdoby w postaci serc kwiatowych, poduszek, krzyży i niewielkich kwiatowych wianków. Nadają się do tego wszystkie odmiany chryzantem, gdyż kwiaty układa się główka przy główce, by stworzyły zwartą powierzchnię. Takie dekoracje wykonuje się przy użyciu gotowych form z gąbki. Na rozpowszechnienie zasługują gotowe ozdoby grobu, które można wykonać wzorując się na japońskiej sztuce układania kwiatów. Są to kompozycje rozbudowane wzwyż, w płaskim naczyniu, takie jakimi zdobi się wnętrza. Chryzantemy uzupełnia się zielenią i lampkami.

UPRAWA

AGROTECHNIKA

1. PODŁOŻA

Do uprawy chryzantem nadaje się każde podłoże zasobne w składniki pokarmowe o dobrej strukturze, odczynie zbliżonym do obojętnego i zasoleniu nie przekraczającym 3 g/l w momencie sadzenia roślin. Może być naturalne podłoże glebowe, ziemia ogrodnicza, torf, kompost korowy, węgiel brunatny lub specjalnie przygotowania ziemia uniwersalna.

Przygotowując podłoże należy zwrócić uwagę na jego strukturę. Dodatek torfu, węgla brunatnego lub kompostu korowego polepsza strukturę podłoża, zwiększa pojemność wodną oraz zawartość próchnicy - zwiększa się przepuszczalność.

Zasobność w składniki pokarmowe trzeba dostosować do rodzaju podłoża, miejsca i sposobu uprawy oraz wieku roślin. Na ogół przyjmuje się, że w czasie sadzenia roślin na miejsce stałe w 1 litrze podłoża powinno znajdować się:

100-200 mg N, 150-180 mg P, 200-350 mg K.

Odczyn podłoża powinien być zbliżony do obojętnego, tolerowany jest również słabo kwaśny (pH 5,5-6,0) i lekko zasadowy (pH 7,5 -7,9).

Zawartość składników pokarmowych w podłożu można określić w stacji chemiczno-rolniczej. Do analizy pobiera się z każdego zagonu 5-10 próbek tej samej wielkości i dokładnie miesza. W uprawie doniczkowej próbki bierze się z 10-20 doniczek.

Wszystkie mieszanki podłoży powinny być przygotowane co najmniej dwa tygodnie przed sadzeniem roślin, a następnie zdezynfekowane. Najbardziej skuteczne jest parowanie gleby. Glebę w szklarni dezynfekuje się parą wodną do głębokości 25 cm za pomocą specjalnych drenów ułożonych wzdłuż zagonów albo stosuje się tzw. widły parowe. Temperatura parowania wynosi 85°C, a czas trwania - pół godziny. Podłoże nadaje się natychmiast lub 4 tygodnie później bo w tym czasie gromadzi się amoniak.

Chryzantemy uprawiane pod osłonami po pomidorach mogą być sadzone na to samo podłoże nawet przez kilka, kilkanaście lat. Parowanie raz w roku. W systemie uprawy sterowanej, gdy chryzantemy sadzi się po sobie kilka razy w roku, konieczne jest częstsze parowanie podłoża.

Warstwa podłoża na zagonach lub stołach powinna mieć grubość 20-25 cm. Na zagonach płaskich, zagłębionych lub podwyższonych trzeba odizolować podłoże folią od podglebia.

Utrzymanie odpowiedniej wilgotności podłoża jest możliwe dzięki tensjometrom - czujnikom mierzącym jej poziom. Dokarmianie roślin prowadzi się przez fertygację, czyli nawożenie połączone z podlewaniem.

Jako komponenty podłoży poprawiające właściwości fizyczne stosuje się włókna kokosowe, łuski ryżowe, korę, piasek, wermikulit, perlit oraz hydrożele (superabsorbenty). Hydrożele charakteryzują się ogromną chłonnością w stosunku do wody. Podłoże z hydrożelem wolniej przesycha, podlewanie może być zmniejszone.

W zamkniętych systemach nawożenia i nawadniania chryzantem stosuje się podłoża inertne - takie, które nie zmieniają swych właściwości fizycznych i chemicznych w trakcie trwania uprawy. Nie są podatne na działanie mikroorganizmów. Należą tu wełna mineralne i gąbka poliuretanowa.

Do kultur bezglebowych zalicza się także uprawę chryzantem w cienkowarstwowych kulturach przepływowych NFT (Nutrient Film Technik). System NFT składa się z szeregu rynien, w których umieszcza się rośliny bez podłoża lub z niewielką ilością. Pożywka w sposób ciągły lub cykliczny obmywa korzenie roślin. Ciecz robocza uzupełniana jest roztworami soli, kwasów. Ważnym elementem są urządzenia napowietrzające pożywkę, kontrolujące jej temperaturę oraz eliminujące czynniki chorobotwórcze. Wadą systemu jest wysoki koszt instalacji i eksploatacji.

Niższe koszty zapewnia system "ebb-flow" (przypływ-odpływ), w którym rośliny mocuje się w otworach przykrywających wanny lub rynny, a luźno zwisające korzenie zalewa się okresowo podawaną pożywką. Wadą jest rozprzestrzenianie się chorób.

2. NAWOŻENIE

Chryzantemy wymagają dość dużych ilości składników pokarmowych w podłożu.

100-200 mg N (uprawa doniczkowa 125-250 mg)

150 - 260 mg P

350-600 mg K

140-230 mg Mg

Przy nawożeniu pogłównym można stosować jednorazowo tylko 10-20 g N, 10-30 g P i 20-30 g K na 1 m2 uprawy. Jeśli nawozy stosuje się w postaci płynnej, stężenie roztworu nie może przekraczać 0,7%. Optymalne stężenie wynosi 0,3-0,5% (3-5 g/l wody).

Łącząc nawożenie z podlewaniem roślin wykorzystuje się nawozy wieloskładnikowe nawozów mineralnych, takiej jak Azofoska, Flora, Mikro i Florovit. W uprawie doniczkowej zwykle zasila się rośliny raz w tygodniu stosując około 100 ml roztworu na doniczkę o średnicy 12-14 cm.

Przy nawożeniu pogłównym nawozami w postaci stałej, dawka nawozów mineralnych nie może przekraczać 150 g na 1m2 podłoża. Wielokrotne nawożenie roślin małymi dawkami zapobiega wymywaniu składników pokarmowych z podłoża i nie dopuszcza do nadmiernego zasolenia podłoża. Jest szczególnie wskazane wówczas gdy uprawa prowadzona jest w podłożu organicznym, takim jak torf, kompost korowy czy węgiel brunatny.

Wygodnym sposobem nawożenia chryzantem jest stosowanie nawozów o spowolnionym działaniu. Są to nawozy, z których składniki pokarmowe uwalniają się stopniowo przez dłuższy czas. Produkowane są w formie granulek, których zewnętrzną część stanowi żywica, a wnętrze wypełnione jest nawozem Dobierając odpowiednio grubość powłoki reguluje się czas uwalniania nawozu z granulki. W Polsce dostępne są dwa nawozy tego typu - Plantacote i Osmocote. Plantacote produkowany jest w wersjach o 4-, 6- i 8-miesięcznej długości działania. Osmocote ma wiele wersji różniących się składem i okresem działania od 2 do 14 miesięcy. Nawozy o spowolnionym działaniu stosuje się najczęściej w dawkach 2,5-7 kg na 1 m3 podłoża.

W uprawie sterowanej chryzantem, gdy stosuje się doświetlanie, bardzo korzystne dla roślin jest wzbogacenie atmosfery szklarni w dwutlenek węgla. Przyspiesza kwitnienie chryzantem o 10-15 dni, zwiększa liczbę liści o 10-20%, zwiększa liczbę kwiatów u chryzantem gałązkowych o 10-20%, podnosi jakość kwiatostanów, są większe, lepiej wybarwione i trwalsze.

3. NAWADNIANIE

Niedobór wody ogranicza intensywność fotosyntezy i oddychania, zmniejsza produkcję świeżej i suchej masy, hamuje wzrost i kwitnienie roślin. Nawadnianie należy rozpocząć jeszcze przed zaobserwowaniem pierwszych objawów więdnięcia.

Wymagania wodne chryzantem są bardzo duże. Decyduje o tym głównie liczba i powierzchnia liści. Między odmianami występują duże różnice.

Młode rośliny tuż po posadzeniu nie pobierają dużo wody. Pierwsze podlewanie roślin posadzonych jesienią i zimą wykonuje się po tygodniu, wiosną i latem kilka dni wcześniej, zawsze jednak po lekkim przewiędnięciu liści. W miarę wzrostu zapotrzebowanie na wodę wzrasta.

Latem trzeba nawadniać nawet dwa razy dziennie. Wilgotność powietrza w okresie wegetacji może sięgać 85%, w czasie kwitnienia powinna być obniżona do 65%.

Po południu roślin nie nawadniamy, zwłaszcza nie zraszamy, gdyż pozostawienie mokrych liści na noc stwarza korzystne warunki dla rozwoju chorób grzybowych.

Sposoby nawadniania chryzantem:

a) ręczne podlewanie konewką lub wężem jest dość często praktykowane, zwłaszcza w uprawie doniczkowej.

b) nawadnianie kropelkowe. Metoda nowoczesna i oszczędna, nie powoduje zwilżenia liści i nie zwiększa wilgotności powietrza. Do sygnalizowania niedostatku wody w podłożu służą tensjometry.

c) nawadnianie chryzantem może być przeprowadzone za pomocą zraszaczy i deszczowni, opad wody powinien wynosić 3-4 mm na godzinę.

d) Nawadnianie chryzantem uprawianych w szklarni na kwiat cięty daje dobre wyniki, jeśli wodę rozprowadza się systemem rozgałęzionych rur zaopatrzonych w dysze mgławicowe rozpylające wodę u podstawy pędów.

e) Mało kłopotliwe jest nawadnianie podpowierzchniowe, przy użyciu drenów umieszczonych wzdłuż zagonów, na głębokości 25-30 cm. Dzięki podsiąkaniu wody z drenów podłoże jest stale wilgotne.

Fertygacja - nawadnianie połączone z nawożeniem. Fertygacja może być stosowana w systemie zalewowym lub kroplowym.

System zalewowy wykorzystywany jest głównie w uprawie chryzantem w doniczkach. Doniczki ustawia się na stołach z wkładem wodoszczelnym i zalewa pożywką do wysokości 2-3 cm na przeciąg 10-30 minut, do czasu gdy pożywka podsiąknie do górnej powierzchni doniczki. Następnie pożywka wraca do zbiornika, w którym jest przetrzymywana. Skład pożywki jest okresowo kontrolowany i uzupełniany. Dno doniczki nie może ściśle przylegać do powierzchni stołu. Stosuje się doniczki z wgłębieniami lub z podniesionym brzegiem na jej dolnej powierzchni. Umożliwia to odpływ pożywki ze stołu i oddziela korzenie od wodoszczelnego wkładu.

W uprawie doniczkowej chryzantem stosowany jest też kroplowy system fertygacji. Zapewnia lepszą efektywność nawożenia i stwarza możliwość wielokrotnego nawożenia i nawadniania roślin w ciągu doby. Daje spore oszczędności - zużycie wody i nawozów jest mniejsze o 30%.

Dla doniczkowej uprawy chryzantem ważna jest zmiana pożywki przy przechodzeniu od fazy wzrostu wegetatywnego do fazy rozwoju generatywnego. W fazie wegetatywnej poziomy azotu, fosforu, potasu, wapnia i magnezu są wyższe. Szczególnie silnie redukuje się azot. W fazie wegetatywnej N:K = 1,3, w generatywnej 1,8.

UPRAWA GATUNKÓW I ODMIAN BYLINOWYCH

Uprawa chryzantem w gruncie jest prosta i tania. Odmiany uprawiane w gruncie należą w większości do gatunku Chrysanthemum grandiflorum. Kilkanaście uprawianych w Polsce odmian gruntowych pochodzi od chryzantemy czerwonawej (Chrysanthemum erubescens), a kilka od arktycznej (Chrysantehmum arcitcum). Są to bez wyjątku odmiany bylinowe. Ich odporność na mróz jest jednak bardzo różna. Odmiany zimotrwałe nie wymagają przykrycia na zimę. Nie jest również konieczne okrywanie odmian odpornych na mróz, których tylko niewielka liczba w czasie zimy wypada. Trzeba natomiast okryć na zimę odmiany określane jako dość odporne na mróz. Odmiany wrażliwe należy okryć solidniej lub wykopać przed zimą i przechować karpy korzeniowej w temp. 1-5°C.

Zimotrwałe są wszystkie odmiany pochodzące od chryzantemy czerwonawej i arktycznej, np. 'Anna Hay' (jasnoróżowa), 'Clara Curtis', 'Duchesse of Edinburg', 'September Rose', 'Roseum' oraz wiele odmian chryzantemy wielkokwiatowej: 'Apollo', 'Apache', 'Beatrice', 'Copycat', 'Herbstbrocat', 'Izabellarose', 'Wee Willie' i inne. Są to w naszych warunkach klimatycznych odmiany najcenniejsze. Rozmnaża się je bardzo łatwo przez podział karp korzeniowych. Rośliny uzyskane z podziału sadzi się wiosną lub latem (w zależności od kwitnienia).

Odmiany odporne lub dość odporne na mróz takie jak: 'Ali Baba', 'Bast Layn', 'Lucinda', 'Tip Top' rozmnaża się przez podział karp lub sadzonkowanie wiosną.

Odmiany wrażliwe na mróz, np. 'Helen Boque', 'Lorna Donne'. Ukorzenione sadzonki sadzi się do gruntu w drugiej połowie maja lub na początku czerwca. Podstawowe nawożenie organiczne powinno być wykonane jesienią, w roku poprzedzającym sadzenie roślin na miejsce stałe. Nawożenie mineralne w zależności od zasobności gleby. Nawożenie pogłówne wskazane jest przynajmniej raz w roku, na wiosnę, przed rozpoczęciem wegetacji.

W pierwszym roku uprawy sadzonki niektórych gatunków i odmian trzeba uszczknąć, w momencie gdy osiągną wysokość ok. 15 cm, w celu lepszego krzewienia roślin. Podczas wegetacji należy rośliny systematycznie odchwaszczać, podlewać w czasie suszy i spulchniać glebę po ulewnych deszczach, do chwili zwarcia się roślin po dostatecznym rozkrzewieniu się części nadziemnej. Jesienią po przekwitnięciu późnych odmian należy usunąć zeschnięte pędy i kwiatostany, przycinając rośliny na wysokość 10 cm.

Dla utrzymania prawidłowego wzrostu i równomiernego kwitnienia wskazane jest przesadzanie roślin na nowe miejsce co 3-4 lata.

Odmiany gruntowe można doprowadzić do kwitnienia dwa razy w roku: wiosną i jesienią. Możliwość taką wykorzystują na skalę produkcyjną AMerykanie. Rośliny zakwitające po raz pierwszy wiosną przeznacza się do sprzedaży w doniczkach dla ozdoby mieszkań, a kwitnące po raz drugi - do ozdoby ogrodu, po wysadzeniu na rabaty.

Cykl produkcyjny rozpoczyna się w szklarni, od ukorzenienia sadzonek w warunkach dnia długiego (16 godzin). Sadzonkowanie przeprowadza się w styczniu, w odstępach dwutygodniowych, na początku, w połowie i pod koniec miesiąca. Ukorzenione sadzonki przesadza się do doniczek i doświetla przez 2-3 tygodnie. Następnie rośliny uszczykuje się celem rozkrzewienia i przenosi do innej szklarni w warunki naturalnego, krótkiego dnia. Zaciemnienie nie jest potrzebne. Zależnie od terminu sadzenia i odmiany kwitnienie rozpocznie się w kwietniu lub w maju. Po przekwitnięciu przycina się nisko i sadzi wprost do gruntu, na wybrane miejsce w ogrodzie. Liczba rozkrzewiających uszczykiwań zalezy od terminu sadzenia do gruntu: połowa maja - można trzykrotnie, ostatni raz w lipcu. Pierwsze uszczykiwanie powinno być przeprowadzone krótko po przyjęciu się roślin, gdy nowe przyrosty osiągną 5 cm. Drugie i trzecie przeprowadza się na pędach bocznych długości 10 cm. Odmiany zimotrwałe można pozostawić w gruncie, wrażliwe przenosimy do szklarni i przechowujemy do wiosny.

Do uprawy w gruncie na dwukrotne kwitnienie nadają się szczególnie odmiany z firmy Yoder Brothers ('garden mums'): 'Barbara', 'Sundoro' (fiolet), 'Bravo', 'Raquel' (czerwone), 'Christine', 'Emily' (różowe), 'Holly', 'Lisa' (żółte). Kwiatostany pełne, drobne 3-6 cm, liście małe, matowe, jasnozielone. Rośliny na ogół niskie 20-40 cm.

UPRAWA W GRUNCIE

Uprawa chryzantem w gruncie jest prosta i tania. Potrzebna jest mnożarka do przezimowania roślin matecznych i ukorzeniania sadzonek, ale gotowe sadzonki można kupić. Do uprawy gruntowej nadaje się niewiele odmian. Są to przeważnie odmiany standardowe, średniokwiatowe, wczesne, zakwitające od połowy sierpnia do połowy października. Najwcześniej kwitną 'Pink Pride', 'Escort', 'Escort Orange', Escort Gelb' - VIII - koniec IX. 'Breitner', 'Evelyn Bush', 'Kathleen Doward' kwitną później IX - połowa X.

W Polsce w 1992 udało się uzyskać 10 wczesnych odmian standardowych: 'Lady Amber', 'Lady Apricot', 'Lady Bronze', 'Lady Rosy', 'Lady Orange', 'Lady Pink', 'Lady Salmon', 'Lady White', 'Lady Yellow', 'Lady Vitroflora' - polskie odmiany, kwitnące z pierwszego pąka koronowego od połowy IX do połowy X.

Sadzonki przeznaczone do uprawy gruntowej ukorzenia się w trzeciej dekadzie kwietnia w szklarni. Po zahartowaniu można je sadzić 15 maja do gruntu w rozstawie 20 x 25 cm lub 25 x 25 cm. Od pierwszych dni uprawy trzeba intensywnie podlewać, wszystkie rośliny należy prowadzić na 1 pęd, do rozwoju dopuszcza się tylko pierwszy pąk koronowy, wszystkie pędy boczne należy wyłamać. Prawie wszystkie rośliny osiągają 60-70 cm wysokości. Nie potrzebują palikowania. Można uprościć nawadnianie wykorzystując deszczowanie, po wybarwieniu pąków należy zastąpić podlewaniem za pomocą węża.

W razie opóźnionego kwitnienia należy mieć przygotowane osłony foliowe, które ustawia się na konstrukcji nośnej i chroni przed przemarznięciem. Działaniu słabszych przymrozków można zapobiec nakrywając na noc paki i rozkwitające kwiatostany kołpakami z papieru lub torebkami foliowymi.

UPRAWA POD OSŁONAMI

Wyróżnia się dwie metody uprawy chryzantem w szklarniach i tunelach foliowych:

a) tradycyjną - polegającą na uprawie w warunkach naturalnego niekontrolowanego fotoperiodu,

b) sterowaną - prowadzoną przy fotoperiodzie ściśle kontrolowanym, z zastosowaniem doświetlania i zaciemniania roślin.

Przy każdej z tych metod można stosować różne sposoby uprawy.

Na kwiat cięty uprawia się chryzantemy sposobem standardowym i gałązkowym. Odmiany kwitnące w doniczkach uprawia się podobnie - z wyłamywaniem lub bez wyłamywania bocznych pąków, zawsze na kilka pędów. Inaczej uprawia się chryzantemy w szklarni, pod folią i w gruncie.

Uprawa tradycyjna

Umożliwia uzyskanie kwitnących chryzantem w końcu lata i jesienią.

Uprawa na kwiat cięty

Na kwiat cięty uprawia się odmiany standardowe i gałązkowe. U odmian standardowych doprowadza isę do kwitnienia jeden kwiatostan, z pierwszego pąka koronowego lub z pąka szczytowego. U odmian gałązkowych zakwitają wszystkie kwiatostany na pędzie.

Uprawa w szklarniach

W szklarniach uprawia się chryzantemy najczęściej po pomidorach. Termin sadzenia na miejsce stałe zależy więc od zbioru pomidorów. W szklarniach ogrzewanych z reguły początek lipca, w nie ogrzewanych koniec sierpnia. Chryzantemy przeważnie uprawia się od wiosny: najpierw w inspektach, potem po 15 maja w gruncie, dopiero pod koniec VIII lub na początku września przenosi się do szklarni. Jest to pracochłonny i drogi sposób uprawy a otrzymane rośliny nie mają najlepszej wartości dekoracyjnej. Lepiej sadzonkować chryzantemy jak najpóźniej dobierając odmiany.

Najodpowiedniejszym terminem sadzonkowania chryzantem przeznaczonych do uprawy pod szkłem jest VI i VII. Ukorzenione sadzonki sadzi się w miarę możliwości wprost na miejsce stałe do szklarni, najlepiej na zagony, w rozstawie 15 x 12,5-15 cm (49-56 roślin na 1 m2). W uprawie gałązkowej lepiej zastosować 15 x 15 cm. Wskazane jest sadzenie roślin w 8-10 rzędach rozmieszczonych wzdłuż zagonu. Więcej rzędów może utrudnić wyłamywanie pędów bocznych odmian standardowych. Zabieg ten przeprowadza się sukcesywnie od momentu pokazania się pąka na szczycie pędu.

Brak pracochłonnego wyłamywania pędów i pąków odmian gałązkowych sprawia, że taka uprawa jest bardziej opłacalna, chociaż trwa dłużej.

Prowadzenie roślin na 1 pęd daje lepsze wyniki niż uprawa na kilka pędów.

Konieczne jest wietrzenie szklarni, ale otwiera się tylko przez uchylanie górnych połaci dachu od września i zacienianie wtedy jest zbyteczne. Podniesienie temperatury przyspiesza kwitnienie roślin i umożliwia wcześniejsze zakończenie zbioru. Ogrzewać można od 3 dekady września. Gwarancję opłacalności daje zakończenie zbioru w pierwszej dekadzie listopada.

Uprawa w tunelach foliowych

Odmiany wczesne i średnio wczesne.

Sadzonki odmian standardowych powinny być ukorzenione w kwietniu, a następnie uprawiane na pierwszy pąk koronowy. Ukorzenione sadzonki mogą być posadzone pod folią w maju. Młode rośliny można też posadzić pod folią później w VI lub na początku VII, po przetrzymaniu sadzonek w doniczkach. Zależnie od odmiany na 1 m2 sadzi się 25-44 roślin, w rozstawie 15 x 15 cm do 20 x 20 cm. Rośliny rozmieszcza się wzdłuż zagonu w 6-8 rzędach co 15-20 cm.

Po posadzeniu roślin należy rozpocząć intensywne nawadnianie i ostrożne nawożenie azotem. Najlepsze rezultaty daje prowadzenie roślin na 1 pęd, dlatego sadzonek nie należy uszczykiwać. Do kwitnienia doprowadza się 1 pąk jaki pojawi się na szczycie pędu.

W ogrzewanych tunelach foliowych nie ma obawy, że rośliny zostaną uszkodzone przez październikowe przymrozki, dlatego uprawa może trwać dłużej.

Odmiany gałązkowe sadzi się do nieogrzewanych tuneli foliowych później, najczęściej w VII, w rozstawie 15 x 15 cm. Sadzonek nie trzeba ukorzeniać wcześniej niż w VI. Zabiegi pielęgnacyjne obejmują nawożenie, wietrzenie i nawadnianie.

Uprawa doniczkowa

Uprawa w szklarniach

Doniczkową uprawę chryzantem metodą tradycyjną prowadzi się u nas tak, aby rośliny zakwitły w ostatnim tygodniu października. Cały cykl produkcyjny powinien być zakończony przed 1 listopada. Uprawa taka umożliwia wykorzystanie stołów w szklarni po zakończeniu zbioru warzyw lub innych roślin.

Termin sadzonkowania chryzantem przeznaczonych do uprawy doniczkowej zależy od sposobu formowania części nadziemnej roślin. Odmiany wielko- i średniokwiatowe prowadzi się zazwyczaj na kilka pędów jednokwiatowych, a odmiany drobnokwiatowe na kilka pędów wielokwiatowych. W obydwu przypadkach rośliny trzeba uszczykiwać na początku uprawy, w krótkim czasie po posadzeniu ukorzenionych sadzonek do doniczek. Uszczykiwanie można pominąć jeśli sadzimy po kilka roślin do doniczki.

Ważny jest również sposób formowania pędów po uszczyknięciu. Standardowy sposób, polegający na wyłamywaniu wszystkich pędów bocznych umożliwia uzyskanie kwiatostanów o dużej średnicy. Inny, mniej pracochłonny, sposób wykorzystuje naturalną skłonność chryzantem do krzewienia się i umożliwia kwitnienie wszystkim pąkom zawiązanym na rozgałęzionych pędach. Koszyczków kwiatowych tworzy się dużo, ale o mniejszej średnicy. Gałązkowy sposób prowadzenia roślin opóźnia kwitnienie o 1-2 tygodnie, ale obniża koszty uprawy, dzięki pominięciu wyłamywania pędów i pąków.

Najstarszy sposób uprawy chryzantem w doniczkach dotyczy odmian średniokwiatowych. Rośliny mateczne pozostawia się po przekwitnięciu w doniczkach albo sadzi do głębokich skrzynek, najlepiej jednak na stoły w szklarni o temperaturze 5-10°C. Przetrzymywanie w widnej piwnicy jest dopuszczalne gdy zapewni się dodatkowe światło przez 7-8 godzin na dobę. Sadzonkowanie powinno być przeprowadzone między 20 kwietnia a 15 maja. Jeśli sadzonkujemy wcześniej rośliny są zbyt wysokie. Po ukorzenieniu rośliny sadzi się do doniczek o średnicy 7-8 cm i umieszcza w inspektach przykrytych oknami przez pierwsze 2-3 tygodnie. Można sadzić wprost do gruntu w inspekcie lub tunelu foliowym. Uszczykiwanie w ostatniej dekadzie czerwca (zakwitną przed 1 listopada). Wierzchołek pędu uszczykujemy przed ukazaniem się pąka, usuwamy sam wierzchołek zostawiając około 6 liści. W lipcu i sierpniu rośliny mogą rosnąć w polu, bez przykrycia, w rozstawie 40-50 x 60 cm. Należy je dokarmiać pogłównie, podlewać i wyłamywać boczne rozgałęzienia na wszystkich pędach powstałych po uszczyknięciu rośliny. Konieczne jest spulchnianie międzyrzędzi i zwalczanie chwastów. na początku września prawidłowo prowadzone rośliny powinny mieć dobrze wykształcone pąki kwiatostanowe na szczytach wszystkich pędów. Można przystąpić do doniczkowania, które łączymy z ostatnim, dokładnym wyłamywaniem pędów bocznych. Rośliny jedno- i dwupędowe można sadzić po dwie do jednej doniczki. Wielkość doniczki zależy od rozmiarów części nadziemnej, nie większa jednak niż 15 cm. Rośliny, które w czasie sadzenia mają pąki, zakwitną bez ogrzewania w inspekcie lub zimnej szklarni. Egzemplarze opóźnione trzeba przenieść do szklarni ogrzewanej. Temperatura nocą nie może spaść poniżej 10°C i nie więcej niż 15°C.

W celu uzyskania roślin niższych, o zwartym pokroju stosuje się retardanty wzrostu. Stężenie B-9 powinno wynosić 0,5% przy pierwszym opryskiwaniu roślin i 0,4% przy drugim. Rośliny uszczykiwane w końcu czerwca opryskujemy tylko raz, roztworem 0,4%. Bardzo ważny jest termin pierwszego opryskiwania - gdy pędy boczne mają 5-8 cm długości. Kolejne zabiegi powtarza się w odstępach 4-tygodniowych.

Rośliny doniczkowe znajdujące się u nas w handlu są z reguły za wysokie. Według właściwych proporcji, wysokość roślin od powierzchni podłoża, powinna być zbliżona do średnicy rośliny na poziomie kwiatów i równać się około 3-krotnej wysokości doniczki. Najlepsze sposoby formowania pokroju roślin według Zalewskiej okazało się prowadzenie roślin na 9 pędów wielokwiatowych (po uprzednim zastosowaniu uszczykiwania i zastosowaniu opryskiwania retardantem wzrostu). Rośliny te kwitły najobficiej, były najniższe i najbardziej foremne. Pełnia kwitnienia przypadała 2 tygodnie później niż u roślin nie uszczykiwanych (1 pęd, 1 kwiatostan), ale wyprzedzała o kilka dni termin kwitnienia roślin formowanych inaczej.

Uprawa w tunelach foliowych

Folia chroni przed silnym wiatrem i deszczem, ale nie różnicami w temperaturze. Ogrzewanie tuneli foliowych przeznaczonych do uprawy doniczkowej chryzantem jest konieczne, zwłaszcza gdy chcemy uzyskać rośliny na 1 XI. Wystarczające jest ogrzewanie wegetacyjne (węże polietylenowe ułożone na powierzchni ziemi między doniczkami). Poważnym problemem w tunelu jest wysokie nasycenie powietrza parą wodną - grzyby, dlatego woda musi być dawkowana bardzo precyzyjnie. Jedynie nawadnianie kroplowe gwarantuje właściwe zaopatrzenie roślin w wodę. Uszczykiwanie pędów opóźnia kwitnienie, dlatego lepiej zrezygnować z tego zabiegu. Rośliny wielopędowe można uzyskać sadząc do jednej doniczki po kilka ukorzenionych sadzonek. Do doniczek o średnicy 12-15 cm sadzi się najczęściej po 3-5 roślin. Chryzantemy przeznaczone do uprawy systemem gałązkowym, bez wyłamywania pędów, sadzi się rzadziej, zależnie od siły wzrostu. Przy sadzeniu rośliny należy nieco odchylić na zewnątrz doniczki. Jedną sadzonkę, gdy więcej np. 5-6, można sadzić pośrodku. Na powierzchni 1 m² można ustawić około 10 doniczek średnicy 15 cm, w rozstawie 30-33 x 30-33 cm.

Przestrzeganie terminów sadzonkowania i uszczykiwania jest bardzo ważne. Niestety nie opracowano jeszcze żadnych ścisłych zaleceń dla doniczkowych odmian uprawianych pod folią w Polsce. Producent musi zdać się na własne doświadczenie. Z doświadczeń innych krajów skorzystać nie można bo odmiany uprawiane np. we Francji nie są u nas stosowane, nie nadają się. Dostęp mamy do odmian holenderskich, np. 'Altis', 'Benedik', 'Luw', 'Surf', które można uprawiać w tunelach foliowych. Rośliny rozmnażane w końcu kwietnia powinny być sadzone 15 maja i uszczykiwane po raz ostatni 15-20 lipca. Wskazane jest również potraktowanie uszczkniętych roślin retardantem w ostatnich dniach lipca. Kwitnienie roślin rozpoczyna się wówczas w połowie października.

Uprawa sterowana

Dzięki tej metodzie otrzymuje się kwitnące chryzantemy o każdej porze roku w ustalonym z góry terminie i w znacznie krótszym czasie niż w uprawie tradycyjnej. Uprawa sterowana polega na skróceniu długości dnia w czasie trwania naturalnego okresu dni długich albo na przedłużeniu dnia światłem sztucznym w okresie dni krótkich, a także na utrzymywaniu odpowiedniej temperatury. Uprawa sterowana może dotyczyć jednego cyklu produkcyjnego lub kilku. Jeśli jest kilka, przeprowadza się je po sobie w ciągu całego roku - uprawa całoroczna.

W Polsce udział roślin pochodzących ze sterowanej uprawy jest niewielki, na świecie główny sposób uprawy chryzantem. Chryzantemy kwitnące wiosną są jeszcze rzadkością, a latem i zimą nie spotyka się ich w kwiaciarniach wcale. Spopularyzowanie uprawy opartej na sterowaniu światłem i temperaturą jest konieczne, gdyż jest to szybka i tania metoda produkcji, gwarantująca niezawodność i terminowość zbiorów.

Optymalne warunki dla wzrostu wegetatywnego chryzantem stwarza długi, 16-18 godzinny dzień. Dlatego doświetlanie roślin w Polsce powinno być między 1 sierpnia do 15 maja. Natomiast rozwój generatywny odbywa się najszybciej w okresie dni krótkich, 9-11 godzinnych. Z tego względu zaciemnianie skracające naturalny dzień powinno być stosowane od 1 marca do 15 października.

Chryzantemy można doświetlać dwoma sposobami: przedłużając dzień od zmierzchu do godziny, która zamyka dobowy cykl oświetlenia (16 godzin), lub przerywając noc. Doświetlanie polegające na przerywaniu nocy jest tańsze, gdyż może trwać o 1-3 godziny krócej na dobę. Trzeba się wówczas liczyć ze słabszym tempem wzrostu roślin.

Szklarnię zaciemnia się najczęściej w godzinach od 17:00 do 7:00. Podczas upalnych dni w lecie można przesunąć godzinę na 18:00. Jednocześnie dla obniżenia zbyt wysokiej temperatury wskazane jest zdejmowanie zasłon w nocy, ale przed świtem znowu trzeba je zaciągnąć. Przerwanie zaciemnienia na jeden dzień w tygodniu nie powoduje istotnych zakłóceń w rozwoju chryzantem, natomiast przerwa dwudniowa znacznie opóźnia kwitnienie. Wrażliwość na zaciemnienie wykazują chryzantemy już w czasie inicjowania pąków, zachowując do momentu wybarwiania się kwiatów języczkowych w pąku kwiatostanowym. Samo kwitnienie przebiega dobrze przy dniu długim i krótkim.

Określając przydatność różnych odmian chryzantem do uprawy sterowanej, podaje się zwykle liczbę tygodni, jaka musi upłynąć od nastania naturalnego okresu dni krótkich lub rozpoczęcia zaciemniania do pełni kwitnienia. Okres ten nazywany jest mianem reakcji fotoperiodycznej lub tygodniowej. W rzeczywistości liczy się od momentu rozpoczęcia zaciemniania do osiągnięcia dojrzałości zbiorczej (stadium pełni kwitnienia). Przy klasyfikowaniu odmian w grupach wczesności podaje się ich reakcję tygodniową obliczoną względem poziomu odniesienia: 16°C i szerokość geograficzne północna 45-55°. Rozwój chryzantem zależy też od pory roku, nawet wówczas gdy odbywa się przy ściśle określonym fotoperiodzie. Niemożliwa jest kontrola intensywności światła.

Uprawa na kwiat cięty

Uprawa w szklarni

W uprawie sterowanej na kwiat cięty ukorzenione sadzonki sadzi się na miejsce stałe i przez 4-9 tygodni, zależnie od pory roku, uprawia rośliny w warunkach długiego dnia. Działaniu dnia krótkiego poddaje się je wówczas, gdy osiągną wysokość 20-30 cm. Zaciemnianie przerywa się z chwilą zabarwienia pąków kwiatostanowych. Zależnie od pory roku i odmiany po 3-4,5 miesiącu kwiaty nadają się do zbioru. Dwa tygodnie później, po wycięciu ostatnich kwitnących roślin, uprawę zwykle się kończy. Dobierając odmiany można w ciągu roku zebrać trzykrotnie plony kwiatów z tej samej powierzchni szklarni.

W Holandii cykl uprawowy rozpoczyna się zaraz na drugi dzień po zakończeniu poprzedniego. Bryłki torfowe z ukorzenionymi sadzonkami rozkłada się na zagonach bez zagłębiania w podłożu w rozstawie 12,5 x 12,5 cm lub 12,5 x 15 cm lub 15 x 15 cm. Pierwsze podlewanie wykonuje się zimą po tygodniu, latem kilka dni wcześniej, gdy lekko sadzonki przywiędną. Przed rozpoczęciem uprawy wyściela się zagony białą folią z otworami na sadzonki, aby polepszyć wykorzystanie światła w okresie niedoboru jesienią i zimą. W fazie wzrostu wegetatywnego doświetla się żarówkami Argenta Superlux o mocy 150 W, zawieszonymi na wysokości 2 m co 2,5 m lub żarówkami o mocy 100W na wysokości 1,5 m co 2 m. Natężenie oświetlenia wynosi 70-110 lx. Warunki dnia długiego uzyskuje się przez doświetlanie cykliczne - 6 minut w cyklu półgodzinnym. Doświetlanie jest automatyczne.

Precyzyjne określenie terminu rozpoczęcia zaciemniania roślin jest jednym z ważniejszych warunków powodzenia uprawy na kwiat cięty. Do niedawna kierowano się wysokością roślin. Obecnie jako lepszy wskaźnik przyjmuje się liczbę wytworzonych liści. Dla odmian o reakcji fotoperiodycznej 7-8 tygodni - gdy mają 30 cm wysokości i 22-28 liści, dla odmian o reakcji 8,5-9 tygodni - 25 cm i 19-24 liście, dla odmian o reakcji 10 tygodni - 20 cm wysokości i 18-20 liści.

Do zaciemniania roślin stosuje się materiał dwuwarstwowy - z wierzchu folia aluminiowa, od spodu czarna. Zapobiega to podwyższaniu temperatury w lecie. Zasłona może wisieć kilkanaście cm nad ziemią, bo dolne liście nie są wrażliwe na fotoperiod.

Nocna temperatura powinna być 15-17°C, w dzień 20-22°C. Wilgotność względna do 75%.

Dla odmian gałązkowych można stosować SDI (Short Day Interrruption) - przerywanie okresu dni krótkich okresem dni długich, w fazie generatywnego rozwoju w celu poprawienia pokroju gałązek o kwiatostanach nadmiernie skupionych w pobliżu pędu głównego. Stosując naprzemiennie fotoperiod o różnej długości: dzień krótki - dzień długi - dzień krotki, można wydłużać oś kwiatostanową oraz formować długość i kształt rozgałęzień bocznych, zwiększyć liczbę pąków kwiatostanowych oraz liczbę kwiatów języczkowatych w pąku i sztywność pędów. Np. wg Kofranek i Cockshull dla odmian pomponowych: 11 dni krótkich - 10 dni długich - 11 dni krótkich - aż do zabarwienia się pąków kwiatostanowych. Dla innych odmian mogą być odpowiednie inne rytmy fotoperiodyczne. Trzeba je dobrać do odmiany, a asortyment stale się zmienia i nie można skorzystać z wyników na starszych odmianach. Obecnie, dla zdecydowanej większości odmian gałązkowych, stosuje się krótką 5-dniową przerwę w zaciemnianiu, następnie wznawia się zaciemnianie roślin i kontynuuje nieprzerwanie do zabarwienia się pierwszych pąków kwiatostanowych. Termin zastosowania zaciemniania zależy od reakcji fotoperiodycznej: dla 7-8 tygodniowych zaleca się 5 dni długiego fotoperiodu po 4-5 dniach zaciemnienia, dla odmian 8,5-9-tygodniowych - po 6-7 dniach, a dla odmian 10-tygodniowych dopiero po 10-14 dniach zaciemnienia.

U wielu odmian gałązkowych pąk wierzchołkowy rozwija się znacznie wcześniej niż boczne i rozkwita zbyt wcześnie. Wczesne usunięcie tego pąka umożliwia uzyskanie kształtniejszych i obficiej kwitnących pędów.

W ciągu roku z 1 m² powierzchni uprawnej szklarni uzyskuje się średnio 150 ciętych kwiatów z wszystkich cykli uprawowych łącznie. Liczba cykli nie przekracza na ogół trzech.

Można też prowadzić uprawę dwuetapowo - w dwóch szklarniach, przystosowując jedną wyłącznie do uprawy w warunkach długiego dnia, drugą do uprawy w warunkach dnia krótkiego. W szklarni dnia długiego - mnożarce, wyposażonej w urządzenia do doświetlania, sadzonkuje się chryzantemy i uprawia bez przesadzania do czasu gdy osiągną 15-20 cm wysokości. W drugim etapie uprawy sadzi się w szklarni docelowej i od pierwszego dnia traktuje dniem krótkim. Dzięki temu lampy do doświetlania instaluje się tylko w mnożarce. Ograniczenie uprawy na miejscu stałym tylko do okresu traktowania roślin dniem krótkim skraca cykl produkcyjny, który trwa maksymalnie 3 miesiące. Staje się możliwe otrzymanie 4 cykli produkcyjnych i 4 zbioru, ale tylko odmian o 7-9-tygodniowej reakcji fotoperiodycznej.

W dużych gospodarstwach ogrodniczych, mogących przeznaczyć większą powierzchnię pod uprawę chryzantem, wskazane jest prowadzenie roślin w trzech osobnych szklarniach, eliminując ze szklarni krótkiego dnia część uprawy która zbiega sięz wegetatywną fazą rozwoju roślin - skrócony czas trwania uprawy na miejscu stałym.

Uprawa w tunelach foliowych

Większość uprawianych obecnie w Polsce odmian gałązkowych zakwita pod folią dopiero w listopadzie, w nieogrzewanych tunelach grozi im przemarznięcie. Można przyspieszyć rozwój i kwitnienie roślin przez zaciemnianie - od 10 sierpnia do końca września, przez 14 godzin na dobę, między 18:00 a 8:00. Rośliny będą wprawdzie nieco niższe, ale zakwitną już w październiku. Lepsze będzie jakość kwitnących roślin.

Ukorzenionych sadzonek nie sadzimy pod folią zbyt wcześnie. Odmiany silnie rosnące wystarczy posadzić w końcu lipca, słabo rosnące w połowie lipca. Rozstawa zależy od siły wzrostu, na 1 m² sadzi się 48-60 roślin. Wcześniejsze sadzenie nie przyspiesza kwitnienia, a powoduje nadmierny wzrost. Dla utrzymania dobrej jakości roślin wskazane jest założenie nad zagonami siatek wspierających, które w miarę wydłużania się pędów podnosi się do góry. Podłożem może być ziemia, na której stoi tunel, jeśli ma dobre właściwości. Na zagonach wzniesionych dobre wyniki uzyskuje się sadząc rośliny w 20-cm warstwę substratu torfowego i przekompostowanej kory (1:1) z dodatkiem np kredy. Po ukorzenieniu substrat taki co 2 tygodnie wzbogaca się w azot (saletra amonowa 30-45 g/m2 lub wapniowa 70-90 g/m2). Rośliny zacienia się czarnym materiałem, który rozciąga się nad zagonami na wysokości co najmniej 1,5 m, wykorzystując konstrukcję nośną.

W tunelach foliowych wyposażonych w ogrzewanie można przeprowadzić dwa 12-13-tygodniowe cykle uprawowe, rozpoczynając na początku maja i na początku sierpnia. W pierwszym cyklu konieczne jest zaciemnianie aby skrócić dzień do 10 godzin/dobę.

Pod folią można uprawiać też odmiany standardowe. Znanych jest tak dużo wczesnych odmian standardowych, zakwitających we wrześniu i październiku bez zaciemniania i ogrzewania, że uprawa sterowana jest wtedy nieopłacalna. Odmiany standardowe kwitnące pod folią z pierwszego pąka koronowego tworzą zazwyczaj długie i bezlistne szypuły kwiatostanowe (gołe szyje). Można je skrócić i pogrubić przez zastosowanie retardantów wzrostu - kilka dni przed wyłamywaniem pędów bocznych opryskujemy B-9 0,3-0,5% lub Topflor 015 SL 0,1-0,2%.

W uprawie gałązkowej retardanty hamują nadmierny wzrost szypuł bocznych, dzięki temu kwiatostany rozwijają się na jednym poziomie. Rośliny opryskuje się w momencie, gdy szypuły boczne mają 3-5 cm długości (8-10 tygodni po posadzeniu w tunelu). Stężenie 0,1% Topflor i 0,15-0,2% B-9.

Uprawa doniczkowa

Uprawa w szklarniach

Chryzantemy kwitnące w doniczkach, dostępne na rynku przez cały rok, cieszą się popularnością na całym świecie. Przeznacza się je przede wszystkim do dekoracji wnętrz, w mniejszym stopniu do przystrajania grobów. W Polsce ich produkcja uwarunkowana jest głównie na 1 XI. W przyszłości może być inaczej. W Skierniewicach opracowano szczegółowe programy dla wielu odmian doniczkowych, uzyskując rośliny kwitnące w różnych porach roku.

Chryzantemy najczęściej uprawia się w tzw. misach (niskie, okrągłe donice) o średnicy 15, 17, 19, 21, 23, 25 i 30 cm.

Wysokość roślin od górnej krawędzi doniczki powinna być równa jak średnica rośliny na wysokości rozkwitających pąków i 3 razy większa niż wysokość doniczki. Dla doniczek o średnicy 16 cm wysokość kwitnących roślin powinna być 30-45 cm. Pożądaną wysokość uzyskuje się dzięki zastosowaniu retardantów wzrostu. Stosuje się B-nine 0,1-0,5% 1-3 razy podczas uprawy. Pierwsze opryskiwanie stosujemy 2-3 tygodnie po uszczyknięciu pędów, gdy ich długość wynosi 7-10 cm, a latem 5 cm. Drugie opryskiwanie wykonuje się 2-3 tygodnie później. Jeśli pierwsze opryskiwanie daje znaczne zahamowanie wzrostu można zrezygnować z drugiego lub opóźnić o 1-2 tygodnie, aż rośliny wytworzą pędy 10-15 cm. Ostatnie, trzecie opryskiwanie zaleca się przeprowadzić po upływie 2-3 tygodni od drugiego. Wypada zwykle gdy rośliny mają wykształcone pąki kwiatostanowe. Zabieg ten zapobiega wydłużaniu górnego odcina łodyg, dzięki czemu kwiatostany rozkwitają tuż nad liśćmi. Droższy jest Topflor, stosuje się to w stężeniu 0,05%. Rośliny standardowe opryskuje się kilka tygodni po posadzeniu do doniczek - przed wyłamywaniem pędów bocznych, a rośliny uprawiane gałązkowo - 2-3 tygodnie po przeprowadzonym uszczykiwaniu. Odmiany silnie rosnące opryskujemy Topflorem 3-4 razy.

Podłoże do uprawy chryzantem w doniczkach powinno być przepuszczalne i przewiewne, nie przesychające zbyt szybko, np. mieszanina zmielonej, przekompostowanej kory, torfu wysokiego, ziemi kompostowej i perlitu (1:1:2:2), z dodatkiem Azofoski (4 kg/1m3) i kredy (1,5 kg/1m3). Do jednej doniczki 8 cm sadzi się 1 sadzonkę, do doniczki 12 cm - 3 sadzonki, do doniczki 16 cm- 5-6 sadzonek. Wszystkie sadzonki długości 7-10 cm rozmieszcza się blisko obwodu doniczki i sadzi lekko odchylone na zewnątrz.

Uszczykiwanie wierzchołków przeprowadza się mniej więcej dwa tygodnie po posadzeniu. Wysokość roślin po uszczknięciu musi być jednakowa. Nawożenie powinno łączyć się z podlewaniem (fertygacja), stosując mieszanki wieloskładnikowe w stężeniu do 0,5% co tydzień od drugiego miesiąca uprawy. Optymalne warunki termiczne dla wzrostu i rozwoju chryzantem w uprawie doniczkowej to jednakowa temperatura dnia i nocy 18°C. Korzystne jest również utrzymywanie temperatury na poziomie 14°C w dzień i 22°C w nocy. Latem nie powinno być >35°C. Do doświetlania w fazie wzrostu wegetatywnego wystarczające jest światło o natężeniu powyżej 100 lx (wystarczą żarówki 100 W 1 m nad powierzchnią podłoża). Godziny doświetlania jak na kwiat cięty. Traktowaniem roślin dniem krótkim rozpoczyna się tym wcześniej im rośliny szybciej rosną, co zależy od odmian i pory roku. Opóźniając rozpoczęcie zaciemniania otrzymuje się rośliny wyższe, przyspieszając niższe. Zaciemnianie kończymy po zabarwieniu się pąków kwiatostanowych.

U odmian drobnokwiatowych uprawianych gałązkowo należy wyłamać wszystkie wierzchołkowe pąki kwiatostanowe zaraz po pojawieniu się na szczytach pędów. Do kwitnienia doprowadza się jedynie pędy boczne, które po ogłowieniu pędów wyrastają na nieco dłuższych szypułach dzięki czemu poprawia się pokrój rośliny i jednoczesność rozkwitania.

Do uprawy sterowanej najlepsze są odmiany słabo rosnące i niektóre spośród średnich, wczesne 7-9-tygodniowe. Pożądane jest również dobre krzewienie się roślin.

Holendrzy preferują odmiany drobnokwiatowe półpełne lub pełne. Nie ukorzenione sadzonki tych odmian sadzi się do doniczek i umieszcza w szklarni wyposażonej w lampy sodowe (natężenie 2000 lx). Doświetlanie od pierwszego 6 godzin, przyspiesza się ukorzenianie i ogranicza wzrost roślin. Ukorzenione rośliny uszczykuje się i przenosi do drugiej szklarni, w warunki dnia krótkiego. Późną jesienią i zimą te rośliny się również doświetla, stosując w ciągu dnia krótkiego przez 10 godzin światło o natężeniu 3000-5000 lx, dla uzupełnienia słabego nasłonecznienia. Wystarczy 2-3 tygodnie. Przenosi się je jeszcze raz do innej szklarni i uprawia aż do kwitnienia w warunkach dnia krótkiego bez uzupełniania światła. Przenoszenie doniczek jest zmechanizowane, a nawet zautomatyzowane. Opryskiwanie roślin retardantami wzrostu jest stosuje się w miarę pogrzeby, bardzo wcześnie po uszczknięciu wierzchołków pędów, gdy boczne rozgałęzienia mają 2 cm.

Inny sposób sterowania uprawy odmian średnio- i wielokwiatowych polega na zastosowaniu krótkiego, 12-godzinnego fotoperiodu już w mnożarce, począwszy od drugiego tygodnia ukorzeniania. Fotoperiod ten oddziałuje korzystnie na rozwój pąków kwiatostanowych i roślin. Natężenie światła wysokie 7000 lx przynajmniej przez 2 tygodnie. Później może być niższe. Trzy tygodnie od rozpoczęcia ukorzeniania przesadza się rośliny do doniczek i do kwietnia uprawia przy 12-godzinnym fotoperiodzie. Uszczykiwanie przeprowadza się tydzień po posadzeniu do doniczek, potem doprowadza się do kwitnienia 1 kwiatostan na każdym pędzie.

Grupa Sombrero (firma Cleangro)- 6 odmian standardowych przeznaczonych do całorocznej uprawy sterowanej. kwiatostany są ogromne w stosunku do niedużej wysokości. Należą do odmian wczesnych, różna reakcja fotoperiodyczna. W małych doniczkach, średnicy 9 cm, umieszcza się sadzonki nieukorzenione, stwarzając im jednocześnie warunki dnia krótkiego (10 godzin), konieczne do rozwoju generatywnego. Uprawa przebiega z pominięciem okresu dnia długiego zalecanego do ukorzeniania i wzrostu wegetatywnego. Zimą wzbogaca się krótki dzień stosując 5000 lx. Już po 1-2 dniach po posadzeniu sadzonek do doniczek zaleca się traktowanie retardantem wzrostu. Po ukorzenieniu się sadzonek (10-12 dni) retardant stosuje się ponownie. Należy usunąć pojawiające się pędy i pąki (standardowe). Jeśli zachodzi taka konieczność to na 1-2 dni przed wyłamywaniem można stosować retardant po raz trzeci, ostatni.

Uprawa w tunelach foliowych

Całoroczna uprawa chryzantem pod folią nie jest możliwa. Godna polecenia jest natomiast uprawa sterowana na kwitnienie październikowe, w jednym cyklu produkcyjnym, trwającym 3,5 miesiąca. Jest krótsza od uprawy tradycyjnej o 2 miesiąca, ale wymaga zaciemniania roślin przez 6 tygodnie w celu skrócenia długości naturalnego dnia do 11 godzin.

Odmiany średniokwiatowe zaleca się sadzonkować w połowie VII, doniczkować ukorzenione sadzonki w połowie VIII i tydzień później uszczykiwać pędy. Posadzone do doniczek rośliny umieszcza się w tunelu foliowym. Od pierwszego dnia uprawy stosuje się zaciemnianie od 18:00 do 7:00. We wrześniu temperatura nocy nie może być niższa niż 15°C. Ogrzewanie nie jest potrzebne. W październiku w dni chłodniejsze tunel należy ogrzewać. W czasie kwitnienia roślin temperaturę można obniżyć do 10°C. Od 1 X można przerwać zaciemnianie, bo naturalny dzień jest wystarczająco krótki. Kwitnienie roślin rozpoczyna się w połowie października i kończy przed 1 listopada.

Odmiany 'Altis' i 'Surf' uprawiane na trzy jednokwiatowe pędy wystarczy zaciemniać przez miesiąc, od trzeciej dekady sierpnia. Uszczykiwanie przeprowadza się równocześnie z rozpoczęciem zaciemniania, około 20 sierpnia. Kwitnienie rozpoczyna się pod koniec X.

Wielką popularnością cieszą się odmiany drobnokwiatowe, głównie firmy Gediflora (grupa Multiflora). Grupa Time to odmiany drobnokwiatowe przeznaczone do uprawy pod szkłem i folią przez Cleangro Ltd (UK). Wszystkie odmiany są wczesne. Ich reakcja fotoperiodyczna nie przekracza 8,5 tygodnia, w uprawie sterowanej zakwitają po 2-2,5 miesiąca po posadzeniu roślin do doniczek. Zalecana wielkość to 12-14 cm. Wszystkie odmiany wymagają użycia retardantów.

Odmiany o słabej sile wzrostu: połowa kwietnia - sadzenie do doniczek 12 cm po 3 sadzonki; koniec kwietnia - uszczykiwanie pędów; początek maja - B-Nine 0,5% i rozpoczęcie zaciemniania; koniec maja - B-Nine po raz drugi 0,4%; koniec czerwca - kwitnienie roślin. Od końca VI do końca IX przypada największy popyt na rośliny z grupy Time. Okres kwitnienia w doniczkach wynosi 45-60 dni.

Odmiany o średniej sile wzrostu: połowa maja - sadzenie do doniczek 14 cm po 3 sadzonki; koniec maja - uszczykiwanie wierzchołków pędów; początek czerwca - B-Nine 0,4% i zaciemnianie; koniec czerwca - B-nine 0,4%, połowa lipca - B-nine 0,4%, początek sierpnia - kwitnienie roślin.

Odmiany o dużej sile wzrostu: początek czerwca - sadzenie do doniczek 16 cm po 3 sadzonki; koniec VI - uszczykiwanie wierzchołków; początek VII - B-nine 0,5% i zaciemnianie; połowa lipca - B-nine 0,4%; koniec lipca - B-nine 0,4%; połowa sierpnia - B-nine 0,4%; początek września - kwitnienie roślin.

ZBIÓR

Odmiany standardowe pełne - ścina się kilka dni przed pełnią rozkwitu, gdy zaczyna zanikać zielonkawe zabarwienie kwiatów języczkowatych, średnica pąka 5 cm.

Odmiany standardowe pojedyncze i półpełne - ścina się, gdy kwiaty języczkowate są w pełni wybarwione, kwiaty rurkowate zielone.

Odmiany gałązkowe - tnie się, gdy 1 lub 2 wierzchołkowe kwiatostany są w pełni rozwinięte, pozostałe wpółrozwinięte lub zamknięte w pąku.

Ścinamy kwiatostany suche. Pędy ścina się 5-10 cm nad ziemią.

Odmiany doniczkowe - przeznacza się do sprzedaży w stadium pełnej dojrzałości kwiatostanów.

SORTOWANIE

BN-82/9139-14

Odmiany standardowe I wyboru - długość min. 60 cm, kwiatostany średnicy >13 cm,

Odmiany standardowe II wyboru - długość min. 45 cm, kwiatostany średnicy >8 cm.

Odmiany anemonowe I wyboru - średnica kwiatostanu min. 9 cm

Odmiany anemonowe II wyboru - średnica kwiatostanu min. 6 cm

Odmiany gałązkowe I wyboru - długość min. 50 cm, sześć kwiatostanów, w tym 3 rozwinięte

Odmiany gałązkowe II wyboru - długość min. 40 cm, trzy kwiatostany, w tym 2 rozwinięte

Dobrze wybarwione, pędy sztywne, proste, zdrowe.

PRZECHOWYWANIE

Na trwałość wpływają: światło brak lub nadmiar, nawodnienie, przenawożenie azotem, niska wilgotność powietrza, wysoka temperatura

Po ścięciu do wody. Wcześniej usunąć dolne liście na 1/3 długości. Końce łodyg przyciąć ukośnie lub naciąć.

Po 10 dniach końce łodyg przyciąć powtórnie.

Warunki optymalne - przechowywanie 6-8 tygodni

Przechowywać można na sucho w woreczkach poliuretanowych, 0,5 C. Po wyjęciu przyciąć, do wody o temp. 38C.

Chryzantemy doniczkowe - 2 tygodnie w temp. 4C. Natężenie światła mniej niż 500lx. Podlewać co 2-3 dni.

Choroby i szkodniki.

Chryzantemy są często atakowane przez choroby i szkodniki. Obecnie nie można sobie pozwolić aby na rynku znalazły się rośliny z jakimikolwiek uszkodzeniami. Należy produkować rośliny zdrowe, dobrze wybarwione, bez uszkodzeń, wolne od chorób i szkodników.

Wśród chorób infekcyjnych wyróżnia się choroby powodowane przez pasożytnicze grzyby oraz bakterie i wirusy. Najliczniejszą grupę stanowią choroby grzybowe. Obecnie znanych jest ponad 30 chorób chryzantem, z czego kilkanaście występuje w naszym kraju, ale tylko niektóre z nich mają znaczenie gospodarze, stanowiąc największe zagrożenie dla upraw.

Najczęściej występuje szara pleśń (Botrytis cinerea), która szczególnie silnie poraża rośliny w warunkach dużej wilgotności powietrza i opadach. Objawia się gniciem kwiatostanu i dolnych liści. W miejscu zarażonym pojawia się szary, pylisty nalot zarodników. Stosuje się np. Kaptan, Euparen. Często spotykaną chorobą jest mączniak prawdziwy złocieni (Oidum chrysanthemi). Objawia się występowaniem białego, mączystego nalotu na górnej stronie liści, co powoduje ich zniekształcenia. Pąki i liście zasychają. Jednym z najgroźniejszych szkodników jest węgorek chryzantemowiec (Aphelenchoides ritzemabosi). Zaatakowane liści mają żółte i brązowe plany ograniczone nerwami. Porażenie występuje na liściach dolnych i przesuwa się ku górze. Należy stosować do uprawy ziemię dezynfekowaną, a w czasie kilkukrotnie podlać nawozami organicznymi. Szkodnikami są również: przędziorek Chmielowiec, mączlik szklarniowy i mszyce.

Choroby fizjologiczne. Przyczyną fizjologicznych zaburzeń wzrostu i rozwoju chryzantem mogą być nieożywione czynniki środowiska zewnętrznego, wywołujące różne niekorzystne objawy, a niekiedy również utratę wartości ozdobnej lub śmierć rośliny. Na ogół jednak zakłócenia czynności fizjologicznych rośliny są odwracalne. Trwałe zmiany jakościowe w budowie lub czynnościach życiowych ujawaniają się dopiero po dłuższym okresie oddziaływania czynnika zewnętrznego. Są nimi najczęściej zniekształcenia pokroju rośłin, zmiany w budowie łodygi, liści, pąków i kwiatostanów oraz różne odchylenia od typowego dla odmiany zabarwienia kwiatostanów i liści. Czynniki powodujące choroby fizjologiczne to: nieodpowiedni rodzaj, struktura i odczyn podłoża, nadmierne zasolenie podłoża, brak lub nadmiar niektórych składników pokarmowych, nieodpowiednie warunki świetlne, nadmiar lub niedobór wody w podłożu, zbyt niska lub za wysoka wilgotność powietrza lub nieodpowiednia temperatura.

Umiejętność odróżnienia zaburzeń fizjologicznych od objawów wywołanych przez patogeny i szkodniki jest bardzo użyteczna. Pozwala bowiem uniknąć zbędnego opryskiwania roślin chemicznymi środkami ochrony roślin w sytuacji, gdy potrzebna jest interwencja innego rodzaju, związana z koniecznością dostosowania warunków uprawy do wymagań rośliny.

Zalecenia:

- przynajmniej raz w roku stosować termiczne odkażanie podłoża,

- każdorazowo odkażać pomieszczenia, narzędzia i sprzęt stosowany w produkcji,

- kupować sadzonki tylko w wyspecjalizowanych gospodarstwach ogrodniczych, produkujących rośliny najwyższej jakości,

- przeprowadzać systematyczną lustrację roślin co 2-3 dni. Im szybciej agrofag zostanie zauważony, tym łatwiej go zwalczyć,

- w celu ułatwienia monitoringu, zawieszać nad roślinami po kilka lepowych barwnych tablic chwytnych, na których łatwiej dostrzec szkodniki.

Zaleca się rutynowe, systematyczne opryskiwanie roślin co 7-10 dni przeciwko białej rdzy, miniarkom i wciornastkowi kalifornijskiemu. Zwalczanie innych szkodników oraz chorób, przeprowadza się w momencie ich pojawienia się. W czasie wykonywania zabiegu wskazane jest utrzymanie wysokiego turgoru roślin oraz unikanie wysokich temperatur. Nie należy opryskiwać roślin w temp. powyżej 25°C. Najlepiej wykonać zabieg rano, aby do wieczora rośliny były suche. Przy stosowaniu opryskiwania dokładnie rozprowadzić ciecz na powierzchni roślin, np przez stosowanie nowych, nierozkalibrowanych końcówek. Unikać mieszania chemicznych środków ochrony roślin ze sobą (mogą być fitotoksyczne). Przy rutynowych zabiegach ten sam preparat można stosować 2-3 krotnie, Do następnych zabiegów należy używać preparatów z innej grupy. Preparaty mogą uszkadzać lliście, kwiatostany i korzenie. Pierwsze objawy widoczne po 3-4 dniach od zabiegu. Wrażliwość chryzantem na środki ochrony roślin zależy w dużym stopniu od stadium rośliny, warunków atmosferycznych, turgoru, formy użytkowej preparatu, liczby wykonanych zabiegów oraz odmiany.

Choroby grzybowe:

• Askochytoza (Ascochyta chrysanthemi, Mycosphaerella ligulicola)

• Brunatna rdza (Puccinia chrysanthemi)

• Septorioza (Septoria chrysanthemi, S. obesa)

• Wertycylioza (Verticillium alboatrum, V. dahliae)

• Zgnilizna twardzikowa (Sclerotinia sclerotiorum)

• Zgorzel korzeni i pędów (Pythium debaryanum, Rhizocotnia solani i inne)

• Mączniak prawdziwy - Oidium chrysanthemi

• Szara pleśń - Botrytis cinerea

• Rdza biała - Puccinia horiana

Choroby bakteryjne:

• Bakteryjne więdnięcie (Erwinia chrysanthemi)

• Guzowatość łodyg i korzeni (Agrobacterium tumefaciens)

• Bakteryjna plamistość liści (Pseudomonas cichorii)

Choroby wirusowe:

• Karłowatość chryzantemy - Chrysanthemum stunt viroid, CSVd

• Mozaika chryzantemy - Chrysanthemum B carlavirus, CVB.

• Chlorotyczna plamistość chryzantemy - Chrysantemum chlorotic viroid, CCMVd.

• Aspermia pomidora (wirus aspermii pomidora TAV)

Szkodniki:

• Mszyca brzoskwiniowa (Myzus persicae)

• Inne mszyce: miodownica korzeniowa, mszyca burakowa, mszyca złocieniówka, mszyca śliwowo-ostowa

• Przędziorek chmielowiec (Tetranychus urticae) i szklarniowiec (Tetranychus telarius)

• Węgorek chryzantemowiec - Aphelenchoides ritzemabosi

• Wciornastek tytoniowiec (Thrips tabaci)

• Miniarka ciepłolubka (Liriomyza trifolii) i miniarka niewybredka (Phytomoza syngenesiae)

• Mączlik szklarniowy (Trialeurodes vaporariorum)

• Zmienik lucernowiec (Lygus rugulipennis)

• Połyśnica złocianka (Chamaepsila nigricornis)

Choroby fizjologiczne:

• Karłowacenie roślin - zbyt niska temperatura, deficyt słońca w fazie wegetatywnej, nadmierne zasolenie podłoża, niedobór N i P

• Niekontrolowane krzewienie - niedobór wapnia, boru

• Rozetowatość pędów - brak jarowizacji, sadzenie bezpośrednio po ukorzenianiu sadzonek in vitro

• Brzeżna nekroza liści - zbyt dużo boru, niedobór potasu, silne zasolenie, retardanty

• Czerwienienie liści - niska temperatura przed kwitnieniem, niedobór fosforu (nerwy), niedobór potasu (spód)

• Więdnięcie liści - susza fizjologiczna (podłoże zimne, zasolone, zbite), nagłe nasłonecznienie

• Żółknięcie liści - wysokie pH, wysoka temperatura, niedobór Fe i Mg

• Opadanie pąków - nadmierne pobranie wody i brak parowania

• Przedwczesne tworzenie pąków - brak doświetlania roślin matecznych w temp. 10C

• Zahamowanie rozwoju pąków - zbyt niskie natężenie światła, zbyt niska temperatura nocą, przerwanie krótkiego fotoperiodu

• Zasychanie pąków - brak wyłamania pędów bocznych, niedobór wapnia lub boru

• Przebarwienia kwiatostanów - zbyt niska temperatura w czasie kwitnienia, etylen, wysoka temperatura, słońce

• Zniekształcenia kwiatostanów - niedobór składników pokarmowych, błędy w uprawie

• Wypadanie kwiatów języczkowatych - przenawożenie azotem, wysoka temperatura

5

---