JAMA USTNA(cavum oris)

Jama ustna (cavum oris) stanowi początek układu trawiennego. Rozpoczyna się szparą ust (rima oris), przechodząc ku tyłowi w gardziel. Ściany jamy ustnej stanowią: wargi, policzki, podniebienie i tzw. dno jamy ustnej.

Wargi (labia) są to fałdy skórno-mięśniowe utworzone przez: skórę (cutis), mięsiń okrężny ust (musculus orbicularis oris), wyścielone od wewnątrz błoną śluzową. W miejscu przejścia skóry warg w błonę śluzową jest widoczna tzw. czerwień wargowa, spowodowana przeświecaniem przez cienką warstwę nabłonka, pozbawionego w tym miejscu warstwy zrogowaciałej i barwnika, naczyń krwionośnych włosowatych. Zarówno warga górna, jak i dolna są przytrzymywane przez małe więzadła zwane wędzidełkami (frenula).

Policzki (buccae) mają również budowę trójwarstwową. Warstwę środkową stanowi tu mięsień policzkowy (musculus buccinator), a między nim a skórą znajduje się skupienie tkanki tłuszczowej zwane poduszeczką tłuszczową policzka (korpus adiposum buccae)

Podniebienie (palatum) tworzy górną ścianę jamy ustnej. Wyróżniamy w nim część przednią, podniebienie twarde (palatum durum), utworzone przez wyrostki podniebienne szczęk i blaszki poziome kości podniebiennych i część tylną, podniebienie miękkie (palatum molle), będące fałdem błony śluzowej zawierającym mięśnie poprzecznie prążkowane (m. dźwigacz i m. napinacz podniebienia miękkiego, m. języczka, m. podniebienno-językowy, m. podniebienno-gardłowy). Pośrodku tylnego brzegu podniebienia miękkiego znajduje się wyniosłość zwana języczkiem (uvula).

Dno jamy ustnej (fundus cavi oris) stanowią niektóre mięśnie nadgnykowe, głownie mięśnie żuchwowo-gnykowe, tworzące przeponę jamy ustnej (diaphragma oris). Od strony jamy ustnej dno pokryte jest błoną śluzową wytwarzającą fałd podjęzykowy (plica sublingualis), zawierający ślinianki podjęzykowe, mający brodawkę zwaną mięskiem podjęzykowym, w której znajduje się wspólne ujście ślinianek podjęzykowej i podżuchwowej. Nabłonek błony śluzowej wyścielającej jamę ustną jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. Zawiera ziarenka glikogenu, limfocyty i liczne, drobne gruczoły jamy ustnej (wargowe, policzkowe, podniebienne, językowe).

Do narządów jamy ustnej zalicza się: zęby, język i ślinianki.

Zęby (dentes) wraz z wyrostkami zębodołowymi (processus alveolares) dzielą jamę ustną na: przedsionek jamy ustnej (vestibulum oris) i jamę ustną właściwą (cavum oris proprium). Błona śluzowa pokrywająca wyrostki zębodołowe nazywa się dziąsłem (gingivum).

Ogólna budowa zębów. W każdym zębie można wyróżnić: koronę zęba, szyjkę zęba i korzeń lub korzenie zębów. Anatomicznie koroną zęba (corona anatomia) nazywa się część zęba pokrytą szkliwem (enanelum), klinicznie koroną zęba (corona clinica) nazywa się część zęba wystającą z dziąsła. W warunkach prawidłowych korona anatomiczna jest większa od korony klinicznej. Korzeń (radix) jest częścią zęba pokrytą kostniwem (cementum) i schowaną w obrębie zębodołu, a szyjka (collum dentis) częścią zęba w miejscu styku szkliwa z kostniwem. Stosunki anatomiczne w obrębie szyjki bywają różne. W 60% przypadków kostniwo zachodzi na szkliwo. Głębszą warstwę pod szkliwem i kostniwem stanowi zębina (dentinum). Otacza przestrzeń w zębie zwaną jamą zęba, którą można podzielić na komorę zęba (cavum dentis) zawartą w koronie i kanał korzenia zęba (canalis radicis dentis) zawarty w korzeniu i kończący się otworem szczytowym zęba ( foramen apicis dentis).

Wewnątrz jamy zęba znajduje się miazga zęba (pulpa dentis), na którą składają się: tkanka łączna włóknista luźna (galaretowata), naczynia i nerwy. Na obwodzie miazgi przylegając do wewnętrznej powierzchni zębiny, znajduje się warstwa cylindrycznych komórek zwanych komórkami zębinotwórczymi - odontoblastami. Wytwarzają one zębinę w okresie wzrostu zębów. Miazga bierze udział w odżywianiu i przemianie materii zęba oraz w jego regeneracji. Naczynia i nerwy wnikają do zęba przez otwór szczytowy korzenia.

Szkliwo jest najtwardszą substancją w organizmie. Według skali Mohsa jego twardość odpowiada 6 stopniowi twardości minerałów. Jest zbudowane z bezstrukturalnych pryzmatów, pięcio- lub sześciobocznych, biegnących przez całą szerokość szkliwa. Powierzchnia szkliwa jest pokryta bezstrukturalną błoną o grubości 3 - 10 um, odporną na działanie kwasów i zasad, zwaną oszkliwem (cuticula dentis). Cement i zębina budową są podobne do tkanki kostnej.

Ząb osadzony jest w zębodole i połączony z nim rodzajem więzozrostu zwanym wklinowaniem (gomphosis). Pomiędzy korzeniem a ścianą zębodołu istnieje szczelinowata przestrzeń wypełniona tkanką łączną. Tkanka ta zwana ozębną (periodontium) wytwarza więzadła umocowujące zęby. Ten sposób umocowania (więzadła okrężne, skośne, szczytowe) umożliwia zębowi niewielką, fizjologiczną ruchomość w zębodole.

Korona zęba ma następujące powierzchnie: powierzchnię wargową, powierzchnię językową, dwie powierzchnie styczne i powierzchnię zgryzu (facies occlusalis) lub brzeg sieczny (margo incisalis).

Szczegółowa budowa zębów. Uzębienie człowieka jest dwupokoleniowe (diphydontia), tzn. zawiera zęby mleczne i stałe, i różnorodne (heterodontia). Cechą jego jest również ścisłe przyleganie zębów do siebie, bez występowania luk (diastemata). Zawiązki zębów stałych zajmują początkowo położenie pod rozwijającymi się zębami mlecznymi, we wspólnym zębodole, oddzielone od nich przegrodą kostną. Przed okresem wymiany zębów wyróżnicowują się w zębodole komórki kościogubne (osteoklasty), które rozpoczynają niszczenie przegrody kostnej i korzeni zębów mlecznych, powodując ich wypadanie.

Zęby mleczne (dentes decidui) występują w liczbie 20. W każdej połowie zarówno szczęki, jak i żuchwy wyróżniamy: 2 zęby sieczne (dentes incisivi), 1 kieł (dens caninus), 2 zęby trzonowe (dentes molares).

W okresie pomiędzy 6 a 12 rokiem życia znajdują się w jamie ustnej zarówno zęby mleczne, jak i stałe. Można je od siebie odróżnić. Zęby mleczne są mniejsze, barwa ich jest białawoniebieskawa, na granicy korony zęba i szyjki znajduje się wałeczek szkliwa otaczający ząb zwany obręczą zęba (cingulum dentis). Zęby mleczne ustawione są bardziej pionowo, korzenie ich są mniejsze i cieńsze, a w okresie poprzedzającym ich wypadnięcie cechuje je duża ruchomość.

Zęby stałe (dentes permanentes) występują w liczbie 32. W każdej połowie zarówno szczęki, jak i żuchwy wyróżniamy: 2 zęby sieczne, 1 kieł, 2 zęby przedtrzonowe (dentes premolares), 3 zęby trzonowe. W porównaniu z uzębieniem mlecznym mają więcej zębów trzonowych. Pojawiają się też zęby przedtrzonowe. W celu łatwiejszego oznaczenia rodzaju zębów wprowadzono tzw. wzory zębów:

Wzór dla uzębienia mlecznego:

V IV III II I I II III IV V

V IV III II I I II III IV V

Wzór dla uzębienia stałego:

8 7 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6 7 8

8 7 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6 7 8

Istnieją również cechy pozwalające rozpoznać poszczególne zęby, oraz odróżnić, z której połowy szczęki lub żuchwy ząb pochodzi (cechy Muhlreitera).

Zęby sieczne, kły i zęby przedtrzonowe są zwykle zębami jednokorzeniowymi ( z wyjątkiem zębów przedtrzonowych górnych), zęby trzonowe dolne są zębami dwukorzeniowymi, a zęby trzonowe górne zębami trójkorzeniowymi. Powierzchnia zgryzu zębów przedtrzonowych jest dwuguzkowa, a zębów trzonowych czteroguzkowa.

Stosunek górnego szeregu zębów do dolnego podczas ich zetknięcia w położeniu nieruchomym nazywamy zwarciem (occlusio), natomiast podczas ruchu - zgryzem (articulatio). Zwarcie jest jedną z faz zgryzu. U człowieka zwarcie polega na tym, że zęby górne (sieczne) przykrywają częściowo zęby dolne od strony powierzchni wargowej. Takie zwarcie nazywamy nożycowatym (psalidodontia). Jeżeli zęby górne znacznie są wysunięte do przodu w stosunku do zębów dolnych, to mówimy o prognacji, natomiast jeżeli zęby dolne (sieczne) wystają przed zęby górne, to mówimy o progenii. Oprócz zwarcia nożycowatego również prawidłową postacią, choć w Europie znacznie rzadszą, jest zwarcie obcęgowate (labidontia), następujące wówczas, gdy zęby górne, tak jak obcęgi stykają się z zębami dolnymi.

Język (lingua) jest mięśniowym narządem układu trawiennego. Wyróżnia się w nim nasadę, trzon i koniec języka oraz grzbiet i powierzchnię dolną. Zbudowany jest z tzw. mięśni własnych: mięsień podłużny górny i dolny, mięsień poprzeczny i pionowy języka oraz mięśni dochodzących: mięsień bródowo-sutkowy. Mięsień gnykowo-językowy i mięsień rylcowo-językowy, zapewniających językowi dużą ruchomość. Unerwione są głównie przez nerw podjęzykowy.

Język jest pokryty błoną śluzową, która na powierzchni dolnej łączy się z błoną śluzową dna jamy ustnej - wędzidełkiem języka (frenulum lingua). W błonie śluzowej grzbietu języka znajduje się pięć rodzajów brodawek językowych (papillae linguales): nitkowate (papillae filiformes), stożkowate (papillae conicae), grzybowate (papillae fungiformes), okolone (papillae vallatae), liściaste (papillae foliatae), spośród których trzy ostatnie rodzaje zawierają receptory smaku - kubki smakowe (caliculi gustatorii). Na nasadzie języka znajduje się skupienie grudek chłonnych zwane migdałkiem językowym (tonsilla lingualis). Błona śluzowa jest unerwiona przez nerw błędny, nerw językowo-gardłowy i nerw językowy (od trzeciej gałęzi nerwu trójdzielnego).

W błonie śluzowej jamy ustnej znajdują się liczne, drobne gruczoły ślinowe (glandulae salivares), ponadto do jamy ustnej mają ujścia przewody wyprowadzające trzech dużych par gruczołów slinowych: ślinianek przyusznych, ślinianek podżuchwowych i ślinianek podjęzykowych.

1.Ślinianka przyuszna

2.Ślinianka podżuchwowa

3.Ślinianka podjęzykowa

Ślinianka przyuszna (glandula parotis) jest największym gruczołem ślinowym o masie około 30 g. Położona jest ku tyłowi od kąta żuchwy, poniżej przewodu słuchowego zewnętrznego, w przestrzeni zażuchwowej. Otoczona jest torebką łącznotkankową, od której odchodzą w głąb gruczołu przegrody łącznotkankowe. Z przednio-dolnej części gruczołu wychodzi przewód ślinianki przusznej (ductus parotideus), który przebiega po mięśniu żwaczu, przebija mięsień policzkowy i uchodzi do przedsionka jamy ustnej na wysokości drugiego zęba trzonowego górnego. Wydzielina ślinianki ma charakter surowiczy. Unerwiona jest przywspółczulnie przez nerw językowo-gardłowy.

Ślinianka podżuchwowa (glandula submandibularis) waży około 15 g. Położona jest w trójkącie podżuchwowym, poniżej trzonu żuchwy, na mięśniach nadgnykowych. Jej przewód wyprowadzający uchodzi na mięsku podjęzykowatym fałdu podjęzykowego. Wydzielina ma charakter mieszany, śluzowo-surowiczy. Unerwiona jest przywspółczulnie przez nerw twarzowy.

Ślinianka podjęzykowa (glandula sublingualis) jest najmnięjszą ślinianką, jej masa wynosi około 5 g. Położona jest w dnie jamy ustnej, w fałdzie podjęzykowym. Jej przewód wyprowadzający uchodzi najczęściej razem z przewodem ślinianki podżuchwowej na mięsku podjęzykowym. Wydzielina ma charakter śluzowy. Unerwiona jest przywspółczulnie przez nerw twarzowy.

Ślinianki są zbudowane z odcinków wydzielniczych utworzonych z jednej warstwy kostkowych komórek gruczołowych, oplecionych gęstą siecią naczyń krwionośnych, z których komórki gruczołowe pobierają substancje potrzebne do wytwarzania wydzieliny. Odcinki wydzielnicze przechodzą we wstawki, a te w przewody prążkowane, przechodzące w przewody śród- i międzypłacikowe i w przewody międzypłatowe, które uchodzą do głownego przewodu wyprowadzającego.

---