Cud§ 2.
Cudzoziemcy
1. Dopuszczenie i pobyt cudzoziemców na terytorium innego
państwa
Ograniczenie dostępu do terytorium. Żadne państwo nie ma obowiązku
wpuszczenia cudzoziemców na swe terytorium. Pewne ograniczenia w tym zakresie
mogą być rezultatem dwu- lub wielostronnych umów międzynarodowych, jakie
państwa zawierają w kwestiach związanych z ruchem osobowym.
Wydalenie cudzoziemców.
Stosowanie do art. 13 Paktu Praw Obywatelskich i
Politycznych, cudzoziemiec przybywający legalnie na terytorium strony Paktu może
być z niego wydalony jedynie na podstawie decyzji podjętej zgodnie z ustawą i
będzie miał prawo, jeżeli ważne względy bezpieczeństwa państwowego nie
przemawiają przeciwko temu, przedłużyć argumenty przeciwko swemu wydaleniu
oraz domagać się ponownego zbadania swej sprawy przez właściwe władze.
2. Prawa i obowiązki cudzoziemców
Normy regulujące położenie cudzoziemców. Przebywający legalnie na terytorium
państwa cudzoziemcy, podlegając jago jurysdykcji, korzystają z określonych praw. W
stosunku do cudzoziemców może mieć zastosowanie albo klauzula narodowa,
zrównująca obywateli określonego państwa w prawach obywatelskich z własnymi
obywatelami, albo klauzula największego uprzywilejowania, dająca obywatelom
innego państwa takie same prawa, jakie maja lub z jakich mogą korzystać na
terytorium tego kraju obywatele jakiegokolwiek państwa trzeciego. Prawa
przysługujące cudzoziemcom są z natury węższe niż prawa, z jakich korzystają
obywatele danego państwa, podlegają tez ograniczeniom z uwagi na bezpieczeństwo
lub porządek publiczny. Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych stanowi w art. 2, że
każde państwo będące jego strona zobowiązująca się przestrzegać i zapewniać
wszystkim osobom, które znajdują się na jego terytorium i podlegają jego jurysdykcji
prawa uznane w Pakcie.
Ograniczenia praw cudzoziemców. Pakt w art.25 przyznaje prawo uczestniczenia
w kierowaniu sprawami publicznymi, korzystania z czynnego i biernego prawa
wyborczego oraz dostępu do służb publicznych tylko obywatelom. Cudzoziemcy
ograniczeni są w zakresie prawa posiadania własności wykonania określonych
zawodów. W wielu państwach cudzoziemcy nie mogą być zatrudnieni jako
kapitanowie, oficerowie lub nawet członkowie załogi statków morskich ni
powietrznych i nie mogą uzyskać zezwolenia na wykonywanie tych zawodów. W
wyniku umów o obronie pomocy prawnej, obywatele drugiej strony traktowani są na
zasadzie klauzuli narodowej, mają oni swobodny i nieskrępowany dostęp do sądów,
prokuratury czy organów notarialnych. Z Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych
wynika dla stron obowiązek zapewnienia cudzoziemcom m.in. prawa do wolności i
bezpieczeństwa osobistego, do równości przed sądami i trybunałami.
Obowiązki cudzoziemców. Cudzoziemiec przebywający w obrębie jurysdykcji
jakiegoś państwa jest zobowiązany do respektowania jego ustawodawstwa i
zarządzeń regulujących jego pobyt. Jeśli nie korzysta z immunitetu podatkowego, nie
może się uchylać od płacenia podatków i opłat celnych.
§ 3. Azyl terytorialny
Definicja. Azyl terytorialny polega na udzielaniu zezwolenia na wyjazd oraz pobyt
cudzoziemcom dyskryminowanych czy prześladowanym za swe przekonania i
działalność polityczną, religijną lub naukową. Udzielanie azylu oznacza wyłączenie
w stosunku do zainteresowanej osoby możliwości ekstradycji.
Prawo ubiegania się o azyl. W powszechnym prawie międzynarodowym nie ma
norm regulujących instytucje azylu. Cudzoziemiec ten, jeżeli nie popełnił przestępstw
pospolitych lub czynów niezgodnych z celami i zasadami Narodów Zjednoczonych
„ma prawo ubiegać się o azyl w innych krajach”, ale nie musi go w każdym
przypadku uzyskać.
Azyl w praktyce polskiej. Konstytucja z roku 1952 w pierwotnym brzmieniu w
art.88 przewidywała udzielenie azylu obywatelom państw obcych „prześladowanymi
za [...] działalność w obronie pokoju, walkę narodowowyzwoleńczą lub działalność
naukową”. Postanowienie o udzielenie azylu w brzmieniu nadanym ustawą z
18.10.1991 r., głosi, że „obywatele innych państw i bezpaństwowcy mogą korzystać z
prawa azylu na zasadach określonych ustawą”. Ustawa z 1997 r. o cudzoziemcach w
art.50 stanowi, iż cudzoziemiec może, na swój wniosek, otrzymać azyl w
Rzeczpospolitej Polskiej, gdy jest to niezbędne do zapewnienia mu ochrony oraz gdy
przemawia za tym ważny interes Rzeczpospolitej Polskiej. Zgodnie z art.51
cudzoziemca można pozbawić azylu, jeżeli: 1) ustały przyczyny, dla których azyl
został udzielony; 2) prowadzi on działalność skierowaną przeciwko obronności,
bezpieczeństwu państwa lub porządkowi publicznemu.
Deklaracja ONZ o azylu. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z roku 1948
przewiduje w art.14, że: „każdy człowiek ma prawo ubiegać się o azyl i korzystać z
niego w innym kraju w razie prześladowania ”. zgromadzenie Ogólne w roku 1967
uchwaliło Deklarację w sprawie azylu terytorialnego, w którym uznało, że udzielenie
azylu jest pokojowym i humanitarnym aktem. Prawo do azylu nie przysługuje
osobom winnym popełnienia zbrodni przeciwko pokojowi, zbrodni wojennych i
zbrodni przeciwko ludzkości.
§ 4. Ekstradycja przestępców
Definicja. Ekstradycja polega na wydaniu podejrzanego lub przestępcy państwu,
któremu przysługuje w stosunku do niego jurysdykcja karna, w celu osądzenia lub
wykonania orzeczonej już kary.
Zasady ekstradycji. Analiza umów międzynarodowych i ustawodawstw
wewnętrznych pozwala ustalić w przedmiocie ekstradycji kilka zasad, które przyjęły
się niemal powszechnie: 10 podstawę ekstradycji stanowić może tylko czyn, który
zagrożony jest karą w obu państwach; 2) osobę wydaną można ścigać wyłącznie za przestępstwa, które były podstawą wydania, jak również wykonać wobec niego taką
karę, do wykonania której została wydana; 3) nie podlegają wydaniu osoby, które w
państwie pobytu korzystają z prawa azylu. Praktyka międzynarodowa nie udziela
jednolitej odpowiedzi na 3 podstawowe pytania: kto podlega ekstradycji, za jakie
przestępstwa oraz w jaki sposób i przez kogo powinien być przedstawiony wniosek o
ekstradycję.
Przestępstwa ekstradycyjne. Stanowią one podstawę wydania i wymieniane są w
umowach międzynarodowych bądź w drodze szczegółowego wyliczenia, bądź przez
podanie klauzuli ogólnej z ewentualnymi wyjątkami. Z reguły obejmują
najpoważniejsze przestępstwa przeciwko mieniu, życiu i zdrowiu. Wśród
przestępstw, które nie uzasadniają ekstradycji, zazwyczaj wskazuje się przestępstwa
polityczne, rzadziej także przestępstwa wojskowe.
Przestępstwa polityczne. Kwalifikacja, czy zachodzi przypadek przestępstwa
politycznego, należy do państwa pobytu osoby, o której wydanie zwróci się inny
podmiot. Zależna jest w znacznej mierze od stanu stosunków między
zainteresowanymi państwami. W celu uniknięcia rozbieżności w kwalifikacji, a
przede wszystkim uniemożliwienia sprawcą uniknięcia kary, w prawie
międzynarodowym wyraźnie ustalono przestępstwa, które nie mogą być uznane za
polityczne. Zgodnie z prawem norymberskim, należą do nich: zbrodnie przeciwko
pokojowi, ludzkości i zbrodnie wojenne. Również konwencja w sprawie
zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z roku 1948 stwierdza wyraźnie w
art..VII: „Ludobójstwo i inne czyny wymienione w art.III nie będą uważane za
przestępstwa polityczne, jeśli chodzi o dopuszczalność ekstradycji”.
Procedura ekstradycyjna. Regulowana jest w drodze umownej. Najczęściej
wniosek ekstradycyjny wraz z uzasadnieniem i dokumentacja przekazywany jest w
drodze dyplomatycznej, choć coraz częściej komunikują się ze sobą ministerstwa
sprawiedliwości i prokuratury generalne. Ostatnia czynnością ekstradycyjną jest
przekazanie przestępcy przez władze policyjne.
Cudzoziemcem jest osoba nie posiadająca obywatelstwa państwa, na terytorium, którego przebywa. Do kategorii tej zalicza się zarówno osoby o obywatelstwie innego państwa jak i apatrydów, czyli osoby nie posiadające w ogóle żadnego obywatelstwa. Zgodnie z postanowieniem art. 2 polskiej ustawy z dnia 13 czerwca 2003r. o cudzoziemcach „Cudzoziemcem” jest każdy, kto nie posiada obywatelstwa polskiego.
Sprawę przynależności cudzoziemca do określonego państwa obcego rozstrzygają przepisy tego państwa. Sprawa komplikuje się, jeśli cudzoziemiec posiada obywatelstwo dwóch lub więcej państw. Według prawa polskiego jest on wtedy traktowany jako obywatel tylko jednego z tych państw. Cudzoziemcy przebywający na obszarze innego państwa podlegają jego zwierzchnictwu terytorialnemu oraz zwierzchnictwu personalnemu swego państwa ojczystego- zobowiązani są do odbycia służby wojskowej , odpowiadają karnie za pewne przestępstwa popełnione za granicą według kodeksu karnego swego państwa itp. Spod zwierzchnictwa terytorialnego wyłączone są osoby, którym przysługują specjalne immunitety np. członkowie korpusu dyplomatycznego i konsularnego, obce siły zbrojne. Przepisy
o cudzoziemcach nie dotyczą szefów i pracowników przedstawicielstw dyplomatycznych
i konsularnych państw obcych pod warunkiem, że te osoby posiadają odpowiednie dokumenty.
Dopuszczanie i pobyt cudzoziemców na terytorium innego państwa:
Żadne państwo nie ma obowiązku wpuszczania cudzoziemców- osób nieposiadających jego obywatelstwa- na swe terytorium. Może ono zakazać wstępu, może też ustalić warunki, od spełnienia, których uzależniona jest zgoda. We współczesnym świecie nie ma w zasadzie państwa, które bądź wpuszczałoby na swe terytorium wszystkich cudzoziemców bez jakichkolwiek ograniczeń i warunków bądź odwrotnie, nie wpuszczałoby nikogo.
Wymogi dla cudzoziemców wjeżdżających na teren państwa trzeciego:
• posiadanie paszportu lub innego dokumentu podróży
• obowiązek posiadania wizy
• wymóg posiadania środków pieniężnych niezbędnych na utrzymanie
• wymóg ubezpieczeń społecznych, szczepień
• wymóg biletu powrotnego
Prawa i obowiązki cudzoziemców
Przebywający legalnie na terytorium państwa cudzoziemcy, podlegając jego jurysdykcji, korzystają z określonych praw. Tzw. reżim cudzoziemców określany jest przez ustawodawstwo wewnętrzne oraz przez umowy międzynarodowe.
W stosunku do cudzoziemców może mieć zastosowanie albo klauzula narodowa, zrównująca obywateli określonego państwa w prawach obywatelskich z własnymi obywatelami, albo klauzula największego uprzywilejowania, dające obywatelom innego państwa takie same prawa, jakie mają lub z jakich mogą korzystać na terytorium tego kraju obywatele jakiegokolwiek państwa trzeciego. W prawie międzynarodowym widoczna jest tendencja do zrównywania cudzoziemców w zakresie praw i obowiązków z obywatelami.
Ograniczenia praw cudzoziemców
• wyłączenie praw wyborczych
• zakaz zatrudniania cudzoziemców jako kapitanowie, oficerowie, członkowie załogi statków morskich i powietrznych. W Polsce również nie mogą być adwokatami.
• wykonywanie praw politycznych
• zakaz zajmowania stanowisk publicznych
• ograniczenie w zakresie posiadania własności nieruchomej oraz ograniczona swoboda nabycia własności ruchomej
• ograniczenia w dostępie do oświaty
• pewne ograniczenia w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej i zakupu nieruchomości
• pomoc społeczna świadczona z budżetu państwa
Cudzoziemiec przebywający w obrębie jurysdykcji jakiegoś państwa jest zobowiązany do respektowania jego ustawodawstwa i zarządzeń regulujących jego pobyt.
Trzy zasady traktowania cudzoziemców
1. zasada standard traktowania narodowego - polega na tym, że cudzoziemiec w pewnych sferach praw będzie traktowany jak obywatel danego państwa (głównie prawa dotyczące praw obywatelskich)
2. zasada traktowania specjalnego - przyznanie takich praw jakich nie posiadają pozostali cudzoziemcy (np. członkowie korpusu dyplomatycznego)
3. zasada najbardziej uprzywilejowanego traktowania - cudzoziemiec będzie korzystał z takich praw, z jakich korzysta jednostka posiadająca obywatelstwo państwa najbardziej uprzywilejowanego w danej dziedzinie.
Prawo azylu
Cudzoziemcom prześladowanym w innych państwach udziela się czasami nie tylko prawa przekroczenia granicy i pobytu, ale również szczególnej ochrony, jest tzw. przyznanie azylu terytorialnego. Polega on na udzieleniu zezwolenia na wjazd oraz pobyt cudzoziemcom dyskryminowanym czy prześladowanym za swe przekonania czy działalność polityczną, religijną czy naukową. Osoba, która korzysta z azylu tym samym korzysta z gwarancji, że nie zostanie wydana na żądanie państwa swego obywatelstwa.
Udzielenie schronienia uchodźcy na terenie placówki dyplomatycznej lub konsularnej to azyl dyplomatyczny. Praktyka przyznawania azylu dyplomatycznego jest przyjęta w Ameryce Południowej i nie jest stosowana w prawie międzynarodowym.
W określonych sytuacjach organom administracji państwowej przysługuje prawo wydania cudzoziemców. Uregulowania, co do tej kwestii znajdziemy zarówno w prawie krajowym jak i w umowach międzynarodowych.
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Artykuł 1 Protokołu nr 7 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności formułuje ogólne zasady dotyczące wydalania cudzoziemców stwarza minimalne wymogi, jakie powinna spełniać procedura wydalania cudzoziemców „…..Cudzoziemcy legalnie przebywający na terytorium jakiegokolwiek państwa nie mogą być z niego wydaleni chyba, że w wyniku podjętej zgodnie z prawem decyzji…..”. W przypadku, gdy cudzoziemcowi przyznano azyl albo status uchodźcy, do wydalenia może dojść dopiero po uprzednim cofnięciu rzeczonego statusu.
Warto zwrócić uwagę też na kwestię ekstradycji, czyli wydanie podejrzanej osoby organom państwa ścigającego tę osobę za dokonane przestępstwa. Wyjątki są przewidziane w odniesieniu do osób, które popełniły przestępstwa polityczne. Państwa zawierają liczne umowy dwustronne w tym zakresie, ponadto obowiązuje szereg umów o charakterze regionalnym. Wielu państwach obowiązuje zakaz ekstradycji własnych obywateli, również w Polsce na podstawie art. 55 ust. 1 Konstytucji RP, który stwierdza „Ekstradycja obywatela polskiego jest zakazana”.
Ekstradycja następuje zazwyczaj na prośbę danego państwa, jej podstawą jest umowa międzynarodowa dwustronna lub wielostronna albo ustawodawstwo krajowe. Aby doszło do ekstradycji muszą obowiązywać następujące zasady:
1. nie wydaje się z reguły własnych obywateli,
2. nie wydaje się przestępców politycznych , którym przysługuje prawo azylu (przestępcom wojennym nie przysługuje azyl)
3. obowiązek ekstradycji przestępców pospolitych istnieje jedyni e w wypadku obowiązywania odpowiedniej umowy
4. ekstradycja może nastąpić tylko wówczas jeśli czyn będący podstawą żądania ekstradycyjnego jest przestępstwem według ustawodawstwa karnego obu państw (zasada identyczności)
5. państwo któremu przestępca został wydany, może sądzić go jedynie za czyn wymieniony w żądaniu ekstradycyjnym (zasada specjalizacji),
6. nie wydaje się zazwyczaj osób, które popełniły lżejsze przestępstwa (zagrożone karą do 1 roku pozbawienia wolności),
7. można odmówić ekstradycji, jeśli według ustawodawstwa kraju, w którym znajduje się przestępca, wyrok nie może być wykonany na skutek upływu terminu przedawnienia. Nie dotyczy to jednak osób którym zarzuca się popełnienie ciężkich zbrodni między narodowych
Uchodźcy
Szczególnej ochronie w prawie między narodowym podlegają uchodźcy. O uzyskanie tego statusu mogą ubiegać się osoby, które w państwie swojego obywatelstwa są prześladowane ze względów rasowych, religijnych lub politycznych. Postanowienia Konwencji Genewskiej dotyczące statusu uchodźcy tworząc wymogi, którym powinno odpowiadać prawo krajowe. Reguluje ona takie kwestie jak:
• status prawny uchodźcy,
• praca zarobkowa,
• warunki bytowe,
• swoboda poruszania się po terytorium państwa, na którym uchodźcy legalnie przebywają,
• wydawanie uchodźcom dowodów tożsamości.
Konwencja jednak nie rozciąga się na osoby, które:
1. popełniły przestępstwa przeciw pokojowi, przestępstwa wojenne oraz przestępstwa przeciw ludzkości w znaczeniu jakie dały tym czynom akty międzynarodowe, sporządzone celem podjęcia środków wobec takich przestępstw,
2. popełniły ciężkie przestępstwo o charakterze niepolitycznym poza krajem, które dało mu azyl, i przedtem zanim zostały dopuszczone do tego kraju w charakterze uchodźcy,
3. są winne dokonania czynów sprzecznych z celami i zasadami ONZ.
W tej pracy zdefiniowałam pojęcie „cudzoziemcy”, napisałam na czym polega Dopuszczanie i pobyt cudzoziemców na terytorium innego państwa
Następnie wymieniłam prawa i obowiązki cudzoziemców, ograniczenia praw cudzoziemców oraz trzy zasady traktowania cudzoziemców. Zajęłam się także omówieniem prawa azylu
Na sam koniec uznałam, że ważne też jest, by napisać o uchodźcach.
OCHRONA PRAW CZlOWIEKA
Rozwój
Jeszcze na początku XX wieku uznawanie praw człowieka leżało w gestii poszczególnych państw. Nie istniał żaden uniwersalny i prawnie wiążący katalog praw człowieka. Dopiero II wojna światowa skłoniła zwycięzców do podjęcia próby utworzenia międzynarodowego forum rozmów, aby wspólnymi siłami sprostać wyzwaniom powojennej rzeczywistości, ale przede wszystkim aby nie dopuścić do powtórzenia błędów historii w przyszłości. Owym forum dyskusyjnym stała się Organizacja Narodów Zjednoczonych.
Na Konferencji w San Francisco, gdzie 26 czerwca 1945 roku podpisano Kartę Narodów Zjednoczonych, blisko 40 organizacji pozarządowych zaapelowało o poświęcenie większej uwagi przestrzeganiu praw człowieka.
Karta Narodów Zjednoczonych stanowi, iż ludy Narodów Zjednoczonych są zdecydowane między innymi: "chronić następne pokolenia przed klęską wojny" oraz "przywrócić wiarę w podstawowe prawa człowieka". Artykuł 1 Karty głosi, że jednym z celów Organizacji Narodów Zjednoczonych będzie dążenie do osiągnięcia międzynarodowej współpracy w "popieraniu praw człowieka oraz zachęcaniu do poszanowania tych praw i podstawowych wolności dla wszystkich bez względu na różnice rasy, płci, języka lub wyznania ".
Treść artykułów Karty ma moc prawa międzynarodowego, a więc jest dokumentem prawnie wiążącym jego strony. Zawarte w Karcie zobowiązania wszyscy członkowie Narodów Zjednoczonych powinni wypełniać w dobrej wierze. Szczególnie godne uwagi jest przyjęcie zasady bezwarunkowego poszanowania praw człowieka oraz daleko idąca współpraca z Narodami Zjednoczonymi i innymi państwami w tym zakresie. Karta nie wyszczególnia praw człowieka i nie zawiera żadnych wyraźnych wskazówek odnośnie wdrożenia jej postanowień do krajowego porządku prawnego państw - członków.
W 1946 roku, Narody Zjednoczone utworzyły w obrębie swojego systemu Komisję Praw Człowieka, główne ciało legislacyjne ds. praw człowieka i organ pomocniczy Rady Gospodarczej i Społecznej. Pierwotnie Komisja składała się z 18 państw-członków; obecnie liczy 53. Odbywa corocznie regularne sesje w Genewie w celu omówienia najważniejszych problemów, kodyfikacji międzynarodowych norm oraz tworzenia zaleceń dla rządów państw - członków. Aktywną rolę w tym procesie odgrywają organizacje pozarządowe.
Nowo powstała Komisja, pod przewodnictwem Eleonory Roosevelt (USA), aktywistki w dziedzinie praw człowieka oraz wdowie po byłym prezydencie USA Franklinie Roosevelcie, podjęła się zdefiniowania praw człowieka i podstawowych wolności. Współautorami projektu byli Rene Cassin (Francja), Charles Malik (Liban), Peng Chun Chang (Chiny), Hernan Santa Cruz (Chile), Alexandre Bogomolov/Alexei Pavlov (Związek Radziecki), Lord Dukeston/Geoffrey Wilson (Wielka Brytania), William Hodgson (Australia) i John Humphrey (Kanada).
Gruntownej analizie poddano praktycznie każde słowo i paragraf, o czym świadczy przeprowadzenie 1400 rund głosowania. Projekt Deklaracji skierowano poprzez Radę Gospodarczą i Społeczną do Komitetu Zgromadzenia Ogólnego ds. Społecznych, Humanitarnych i Kulturalnych (tzw. III Komitet). Został on przez tenże Komitet pozytywnie rozpatrzony i przekazany do Zgromadzenia Ogólnego, celem podjęcia ostatecznej decyzji. 10 grudnia 1948 roku, Zgromadzenie Ogólne, w nowowybudowanym Palaise de Chaillot w Paryżu, przyjęło Powszechną Deklarację Praw Człowieka.
Uchwalając Deklarację, Zgromadzenie Ogólne zwróciło się do Rady Gospodarczej i Społecznej oraz do Komitetu Praw Człowieka, aby w następnej kolejności skupiły się na przygotowaniu projektu Paktu Praw Człowieka i propozycjach jego implementacji, dążąc tym samym do realizacji idei Międzynarodowej Karty Praw (International Bill of Rights) i stworzenia systemu praw człowieka. Mimo, iż Zgromadzenie Ogólne stało na stanowisku, że "korzystanie z wolności obywatelskich i politycznych oraz z praw ekonomicznych, społecznych i kulturalnych jest wzajemnie powiązane i współzależne", przygotowanie tak wszechstronnego i ujednoliconego projektu okazało się w praktyce niemożliwe. Ostatecznie wyżej wymienione kategorie praw człowieka zostały ujęte w formie dwóch dokumentów: Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych.
Oba Pakty zostały przyjęte w 1966 roku i weszły w życie w roku 1976. Stosunkowo długi czas oczekiwania na spełnienie wymogu 35 ratyfikacji, niezbędnego dla wejścia Paktów w życie, wynikał w dużej mierze z wyrażanych przez państwa obaw o ograniczenie przez Pakty możliwości swobodnego uznania przez państwo odnośnie tego czy prawa człowieka są na jego terytorium przestrzegane. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych wymaga ochrony i realizacji praw w nim zawartych bez żadnych warunków i w pełnym wymiarze. Natomiast strony Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych są zobowiązane podjąć odpowiednie kroki indywidualnie i w ramach pomocy i współpracy międzynarodowej, wykorzystując maksymalnie dostępne im środki, w celu stopniowego osiągnięcia pełnej realizacji praw uznanych w tym Pakcie. Na powyższe obawy nałożyły się rozbieżności wynikające ze stanu zimnej wojny między Wschodem a Zachodem.
Kontrowersje ZSRR budziło między innymi zaliczenie do podstawowych praw i wolności prawa do strajku oraz nieskrępowanej działalności związków zawodowych czy prawa do pracy w godnych warunkach i odpowiedniego poziomu życia. Sytuacja uległa polepszeniu w latach 70-ch w związku z przygotowaniami do Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Próby odejścia od blokowej konfrontacji ku poszukiwaniu możliwości "pokojowego współistnienia" musiały zostać oparte na pewnych formach współpracy dla rozwiązywania różnych, wspólnych problemów, w tym praw człowieka. Państwa zachodnie zastosowały taktykę tzw. linkage, czyli w zamian za własne ustępstwo w jednej sprawie, uzyskiwano koncesję drugiej strony w innej dziedzinie. ZSRR, któremu bardzo zależało na przyjęciu pewnych postanowień w sferze gospodarczej i bezpieczeństwa, skłonny był do ustępstw w sferze tzw. III koszyka, obejmującego postanowienia z zakresu praw człowieka. Na fali tego odprężenia w stosunkach międzynarodowych, ratyfikacja i wejście w życie Paktów stało się możliwe. Akty te stanowią prawnie wiążące międzynarodowe instrumenty ochrony praw człowieka. Z uwagi na fakt, że większość państw jest stroną tych dwóch Paktów, praktyczna kontrola przestrzegania praw człowieka może zostać urzeczywistniona.
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych wraz z Powszechną Deklaracją Praw Człowieka, tworzą Międzynarodową Kartę Praw Człowieka.
W uniwersalnym systemie NZ, obok praw o charakterze powszechnym powstały też regulacje partykularne, chroniące pewne kategorie podmiotów i szczegółowe przedmiotowo. Ich instytucjonalnym wsparciem stały się nowoutworzone agencje wyspecjalizowane i komitety. Powołano je w celu monitorowania i wprowadzania w życie standardów praw człowieka zajmujących się specyficznymi zagadnieniami, takimi jak prawa uchodźców, prawa pracowników oraz specjalne prawa dzieci.
Od 1948 roku, pod auspicjami ONZ, przyjęto blisko 60 traktatów i deklaracji. Oto niektóre z nich:
KONWENCJE
1948 Konwencja o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa (Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide)
1951 Konwencja dotycząca statusu uchodźców (Convention Relating to the Status of Refugees)
1965 Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej (International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination)
1973 Konwencja o zwalczaniu i karaniu zbrodni apartheidu (International Convention on the Suppression and Punishment of the Crime of Apartheid)
1979 Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet (Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women)
1984 Konwencja przeciwko torturom i innemu okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu lub karaniu (Convention against Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment)
1989 Konwencja o prawach dziecka (Convention on the Rights of the Child)
1990 Konwencja o ochronie praw wszystkich pracowników - migrantów i członków ich rodzin (International Convention on the Protection of the Rights of All Migrant Workers and Members of Their Families)
DEKLARACJE
1960 Deklaracja o przyznaniu niepodległości krajom i narodom kolonialnym (Declaration on the Granting of Independence to Colonial Countries and Peoples)
1967 Deklaracja w sprawie wszelkich form dyskryminacji kobiet (Declaration on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women)
1967 Deklaracja o azylu terytorialnym (Declaration on Territorial Asylum)
1984 Deklaracja o prawie ludów do pokoju (Declaration on the Right of Peoples to Peace)
1986 Deklaracja o prawie do rozwoju (Declaration on the Right to Development)
1992 Deklaracja o prawach osób należących do mniejszości narodowych lub etnicznych, religijnych i językowych (Declaration on the Rights of Persons Belonging to National or Ethnic, Religious and Linguistic Minorities)
W ramach systemu Narodów Zjednoczonych, istnieje siedem komitetów, których zadaniem jest monitorowanie włączania do krajowego porządku prawnego uniwersalnych umów międzynarodowych dotyczących praw człowieka i podstawowych wolności i przestrzegania zawartych w nich postanowień:
Komitet ds. Eliminacji Dyskryminacji Rasowej
(do Międzynarodowej Konwencji w Sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Rasowej)
Komitet Praw Człowieka
(do Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych)
Komitet Praw Ekonomicznych, Społecznych i Kulturalnych
(do Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych)
Komitet przeciwko Torturom
(do Konwencji przeciwko torturom i innemu okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu lub karaniu)
Komitet ds. Eliminacji Dyskryminacji Kobiet
(do Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet)
Komitet Praw Dziecka
(do Konwencji o prawach dziecka)
Komitet do Ochrony Praw Wszystkich Pracowników - Migrantów i Członków ich Rodzin
(do Konwencji o ochronie praw wszystkich pracowników - migrantów i członków ich rodzin)
20 grudnia 1993 roku, na mocy rezolucji Zgromadzenia Ogólnego zostało utworzone stanowisko Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Praw Człowieka. Do obowiązków wynikających z pełnienia tej funkcji należy: troska o powszechne respektowanie praw człowieka i ich promowanie; świadczenie na prośbę państwa usług doradczych, pomocy technicznej i udzielanie finansowego wsparcia na polu praw człowieka; koordynowanie programów informacji publicznej i edukacji, poświęconych zagadnieniom praw człowieka; zaangażowanie w dialog z rządami, mający na celu zapewnienie poszanowania praw człowieka; umacnianie współpracy międzynarodowej w tej dziedzinie.
Jako pierwszy stanowisko Wysokiego Komisarza objął 5 kwietnia 1994 roku, mianowany przez Sekretarza Generalnego i zatwierdzony przez Zgromadzenie Ogólne, Jose Ayala Lasso z Ekwadoru. Na kolejną kadencję 12 września 1997 roku wybrano Mary Robinson, byłą prezydent Irlandii. Obecnie funkcję Wysokiego Komisarza pełni Sergio Vieira de Mello, (Brazylia), którego kadencja rozpoczęła się 12 września 2002 roku.
W związku z radykalną zmianą sytuacji międzynarodowej, wynikającą z zakończenia zimnej wojny i wzrastającej liczby konfliktów regionalnych, na przestrzeni lat 90-tych zaobserwowano wzmożoną aktywność Narodów Zjednoczonych na polu praw człowieka. W sferze pokoju i bezpieczeństwa, organizacja kładzie nacisk na zapobieganie sporom i konfliktom, a nie reagowanie już po ich wybuchu. Działania prewencyjne realizowane są przy pomocy misji i operacji pokojowych, skierowanych na rozwiązywanie konfliktów regionalnych oraz pomoc w budowaniu trwałych warunków pokoju wewnętrznego. Narody Zjednoczone udzielają również pomocy humanitarnej osobom poszkodowanym w wyniku zmian politycznych czy klęsk żywiołowych. Zajmuje się problematyką uchodźctwa, działalnością edukacyjną, szkoleniową i informacyjną. Tego typu działalność możemy obecnie zaobserwować w Abchazji/Gruzji, Burundi, Kambodży, Kolumbii, Strefie Gazy, Gwatemali, Haiti, Malawi, Mongolii, Demokratycznej Republice Konga, Ruandzie i byłej Jugosławii.
Istotną rolę w pracach Narodów Zjednoczonych na rzecz kształtowania systemu praw człowieka, odegrały również liczne organizacje pozarządowe, takie jak np. Amnesty International czy Human Rights Watch będące nie tylko wiarygodnymi źródłami informacji, ale i aktywnymi inicjatorami dalszych, znaczących zmian.
W 1968 roku, Narody Zjednoczone zwołały pierwszą Światową Konferencję Praw Człowieka w Teheranie (Iran). Przyjęta Proklamacja Konferencji podkreślała powiązania między prawami obywatelskimi i politycznymi oraz ekonomicznymi, socjalnymi i kulturalnymi. Dokonując oceny realizacji prac związanych z ochroną praw człowieka, państwa uznały, że ustanowiono wiele ważnych międzynarodowych konwencji, natomiast "dużo pozostaje do zrobienia w kwestii urzeczywistnienia tych praw i wolności."
Dwadzieścia pięć lat później, w 1993 roku, Narody Zjednoczone zwołały druga Światową Konferencję Praw Człowieka w Wiedniu. Deklaracja Wiedeńska i Program Działań położyły nacisk na uniwersalną naturę praw człowieka i potrzebę walki z wszelkimi formami rasizmu, dyskryminacji, ksenofobii i nietolerancji. Zwrócono także uwagę na prawa kobiet, dzieci, mniejszości i ludności autochtonicznej.
Jednakże, lata 90-te to również masowe naruszenia prawa humanitarnego, które przywróciły aktualność zagadnienia odpowiedzialności sprawców zbrodni wojennych za pogwałcenia praw człowieka. W 1993 roku Rada Bezpieczeństwa powołała do życia Międzynarodowy Trybunał Karny dla b. Jugosławii, a w 1994 roku utworzyła Międzynarodowy Trybunał Karny dla Rwandy
Potrzeba utworzenia stałego sądu wynikała z faktu, że istniejące trybunały są jedynie sądami ad hoc. Ich każdorazowe powołanie wymaga prowadzenia długotrwałych negocjacji, co powoduje nierzadko trudności dowodowe z racji tego, że przedmiotem śledztwa są wydarzenia już odległe. W lipcu 1998 roku, na Konferencji Rzymskiej, państwa uchwaliły Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego mającego sądzić sprawców ludobójstwa, zbrodni wojennych, zbrodni przeciwko ludzkości, a w przyszłościrównież agresji, po osiągnięciu consensusu co do definicji tej zbrodni. Trybunał ukonstytułował się 1 lipca 2002 roku., po spełnieniu wymogu 60 ratyfikacji.
Prawa człowieka w ujęciu Karty NZ
Karta Narodów Zjednoczonych odwołuje się w swojej treści do praw człowieka i podstawowych wolności. Preambuła stanowi:
My, Ludy Narodów Zjednoczonych, zdecydowane ...przywrócić wiarę w podstawowe prawa człowieka, godność i wartość jednostki, równość praw mężczyzn i kobiet oraz narodów wielkich i małych... .
Cele Narodów Zjednoczonych wymienione są w art. 1 Karty, gdzie w paragrafie 3 czytamy:
Rozwiązywać w drodze współpracy międzynarodowej problemy międzynarodowe o charakterze gospodarczym, społecznym, kulturalnym lub humanitarnym, jak również popierać prawa człowieka i zachęcać do poszanowania tych praw i podstawowych wolności dla wszystkich bez względu na różnice rasy, płci, języka lub wyznania.
Po pierwsze, Karta Narodów Zjednoczonych nie definiuje dalej treści praw człowieka, pozostawiając to zadanie stworzenia Międzynarodowej Karty Praw Człowieka samej Organizacji. Aktami, które wyłoniły się na skutek podjętych przez ONZ działań były: Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948 r.), Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (1966 r.), Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz dwa Protokoły Fakultatywne: ustanawiający prawo do wnoszenia indywidualnej petycji (1966 r.) i w sprawie zniesienia kary śmierci (1989 r.). Wyżej wymienione 5 dokumentów składa się na Międzynarodową Kartę Praw Człowieka i mogą one być uważane za autentyczną wykładnię praw człowieka wymienionych w Karcie Narodów Zjednoczonych.
Popieranie i zachęcanie do poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności jest obowiązkiem każdego człowieka i musi być przedsięwzięte przez nas wszystkich. Zbyt długo bowiem prawa człowieka były atrybutem wyłącznie przedstawicieli klas uprzywilejowanych. Większość osób o odmiennym kolorze skóry, wyznających inną wiarę, kobiet albo ludzi obcego pochodzenia było pozbawianych wielu praw człowieka, takich jak np. prawo do równego traktowania przed sądami i innymi organami wymiaru sprawiedliwości, prawo do wolności osobistej, myśli, sumienia i religii oraz do uczestnictwa w różnych sferach życia. Podstawowym założeniem Karty, znajdującym odzwierciedlenie w późniejszych dokumentach ONZ, jest równość wszystkich ludzi wobec prawa. Zakaz dyskryminacji ujęty w słowach: "bez względu na różnice rasy, płci, języka lub wyznania" oraz eliminacja dyskryminacji stały się głównym celem działalności Narodów Zjednoczonych na polu praw człowieka.
Na spójny system kontroli przestrzegania praw człowieka składają się liczne instrumenty prawne, w tym między innymi tzw. ciała traktatowe, czyli specjalne komitety powołane do monitorowania wypełniania przez państwa postanowień konwencji. Najczęściej stosowaną formą kontroli jest obowiązek składania przez państwa okresowych sprawozdań z realizacji konwencji. Istnieje również możliwość składania skarg o pogwałcenie praw człowieka w danym państwie, które uruchamia odpowiednią procedurę postępowania, mającą na celu wyjaśnienie sprawy i doprowadzenie do eliminacji owych naruszeń. Inną metodą weryfikacji przestrzegania zobowiązań traktatowych są niezapowiedziane inspekcje na miejscu, wysyłanie misji lub wyznaczanie specjalnych sprawozdawców, którzy mają zadanie obiektywnie przedstawić sytuację praw człowieka w danym państwie.
Po trzecie, prawa człowieka zostały umieszczone przez Kartę w systemie współpracy międzynarodowej. Poszanowanie praw człowieka bez wątpienia ma wartość nadrzędną i ponadczasową, dlatego też nie może podlegać podziałom terytorialnym. Pojęcie międzynarodowej współpracy oznacza także, iż prawa człowieka są przedmiotem troski ze strony państw członkowskich i jeśli gdziekolwiek dochodzi do zagrożenia lub naruszenia praw człowieka, wspólnota międzynarodowa jest upoważniona do podjęcia wszelkich starań, by to zagrożenie usunąć lub przywrócić właściwy stan rzeczy. Państwa - członkowie ONZ mają obowiązek międzynarodowej współpracy w tej dziedzinie.
Największą zdobyczą ONZ jest jej uniwersalizm, czyli dążenie do objęcia działalnością tej organizacji wszystkich państw. Zrzesza ona obecnie 191 państw oraz setki organizacji rządowych i pozarządowych. Uniwersalizm ONZ przejawia się również w szerokim ujęciu jej kompetencji, pozwalającym na zajmowanie się praktycznie każdym aspektem życia jednostek i narodów. Same prawa człowieka są uniwersalne:
podmiotowo, ponieważ przysługują każdej jednostce z racji bycia człowiekiem;
terytorialnie, ponieważ nie zależą od tego w jakim kręgu cywilizacyjno - kulturowym człowiek się znajduje;
czasowo, ponieważ trwają pomimo ewolucji społeczeństw i narodów.
Kategorie praw człowieka
Prawa człowieka mogą być klasyfikowane w wielu kategoriach. Powszechnie przyjął się podział na prawa obywatelskie i polityczne z jednej strony, oraz prawa gospodarcze, społeczne i kulturalne z drugiej. Początkowo przewidywano, że obie kategorie praw zawarte będą w jednym dokumencie. Ostatecznie, zostały one umieszczone w dwóch różnych dokumentach: Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowym Pakcie Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych. Racjonalnym uzasadnieniem tego podziału był fakt, iż prawa te mają odmienną naturę - jedna kategoria praw podlega natychmiastowemu i bezwarunkowemu wykonaniu. Natomiast do pełni praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych państwa mają dochodzić stopniowo, w miarę swych możliwości finansowych.
Faktem spornym jest to, czy istnieje możliwość dokładnego rozróżnienia pomiędzy prawami obywatelskimi i politycznymi oraz gospodarczymi, socjalnymi i kulturalnymi. Stanowią one bowiem swoje wzajemne uzupełnienie i razem tworzą katalog praw przynależnych żyjącej w społeczeństwie jednostce. Preambuły obu Paktów, poprzez wyraźne uznanie, że zgodnie z Powszechną Deklaracją Praw Człowieka idealny system prawny może zostać osiągnięty tylko wtedy, gdy prawa gospodarcze, socjalne i kulturalne będą w takim samym stopniu udziałem każdego człowieka, jak prawa obywatelskie i polityczne, podkreślają pojęciową współzależność obu kategorii praw. Ponadto w wielu wypowiedziach przedstawicieli Narodów Zjednoczonych czy późniejszych dokumentach podkreśla się niepodzielność tych praw. I tak na przykład przyjęta w 1986 roku Deklaracja o prawie do rozwoju stanowi:
Wszystkie prawa człowieka i podstawowe wolności są niepodzielne i wzajemnie od siebie zależne; szczególnej uwagi i pilnego rozpatrzenia wymaga implementacja, promocja i ochrona praw obywatelskich i politycznych oraz gospodarczych, socjalnych i kulturalnych.
Nie ulega wątpliwości natomiast, że oba Pakty, są prawnie wiążące dla państw, które je ratyfikowały.
Prawa człowieka doczekały się wielu szczegółowych opracowań i analiz. Ogólnie jednak można wskazać, iż do praw obywatelskich i politycznych zaliczane są prawo do życia; prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego; prawo do rzetelnego procesu sądowego; prawo do prywatności; prawo do swobodnego przemieszczania się; prawo do zrzeszania się i pokojowego gromadzenia się; prawo do udziału w życiu publicznym; wolność wyznania oraz wyrażania własnych poglądów; wolność od tortur i od niewolnictwa. Prawa gospodarcze, społeczne i kulturalne zawierają: prawo do pracy, wolności przynależne związkom zawodowym; prawo do życia na godnym poziomie, włączając w to: wyżywienie, ubranie oraz zamieszkanie; prawo do opieki medycznej; prawo do edukacji oraz do udziału w życiu kulturalnym.
Wszystkie te prawa zawarte są w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz szeroko ujęte w Paktach Praw Człowieka, a także w licznych aktach prawnych chroniących pewne kategorie podmiotów i szczegółowe przedmiotowo. Wzmacniają one zawartą w Karcie NZ fundamentalną zasadę, iż wszyscy ludzie podlegają tym samym prawom, bez jakiegokolwiek rozróżniania ze względu na rasę, kolor skóry, płeć, język, religię, poglądy polityczne i inne, narodowość lub pochodzenie społeczne czy stopień zamożności.
Innym szeroko stosowanym podziałem jest rozróżnienie praw człowieka na prawa indywidualne oraz kolektywne. Prawa indywidualne są przyrodzone, nienaruszalne, niezbywalne i uniwersalne. W Międzynarodowej Karcie Praw Człowieka wiele praw sformułowanych jest w sposób, który każdego człowieka czyni głównym beneficjentem: "Każdy ma prawo..." Wśród nich istnieją prawa i wolności, które w żadnych okolicznościach nie mogą być legalnie zawieszone. Są to:
prawo do życia;
prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania;
prawo każdego człowieka do uznawania wszędzie jego podmiotowości prawnej;
zakaz stosowania tortur, nieludzkiego lub poniżającego traktowania lub karania;
zakaz trzymania człowieka w niewolnictwie lub poddaństwie;
zakaz skazywania człowieka za czyn, który nie stanowił przestępstwa w chwili jego popełnienia;
zakaz pozbawiania wolności jedynie z powodu niemożności wywiązania się z zobowiązań umownych.
Niektóre z praw indywidualnych, ze względu na ich naturę, są prawami większych zbiorowości. Za przykład może posłużyć prawo do zrzeszania się i tworzenia związków zawodowych czy prawa osób należących do mniejszości.
Narody Zjednoczone uznają również istnienie kolektywnych praw człowieka, których podmiotem jest wspólnota ludzi, naród. Zgromadzenie Ogólne, w rezolucji 421.V, przyjętej 2 grudnia 1950 roku, prawo ludów i narodów do samostanowienia określiło jako "fundamentalne prawo człowieka." Deklaracja w sprawie przyznania niepodległości krajom i narodom kolonialnym, przyjęta przez ZO 14 grudnia 1960 roku, stanowi, że "wszystkie ludy mają prawo do samostanowienia; na mocy tego prawa określają według własnej woli swój status polityczny i swobodnie rozwijają swoje życie gospodarcze, społeczne i kulturalne. Prawo narodów do samostanowienia zostało umieszczone w art. 1 zarówno Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, jak i Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, a następnie potwierdzone w Deklaracji Wiedeńskiej i Programie Działań, przyjętych na zakończenie II Światowej Konferencji Praw Człowieka w 1993 roku. Traktatem, który ze względu na specyfikę regionu, uwzględnia prawa ludów (jako kategorię różną od narodu) jest Afrykańska Karta Praw Człowieka i Ludów, przyjęta w Nairobi w 1981 roku . Drugim z kolektywnych praw jest prawo wszystkich narodów do swobodnego rozporządzania dla swoich celów własnymi bogactwami i zasobami naturalnymi bez uszczerbku dla zobowiązań wynikających z prawa międzynarodowego i międzynarodowej współpracy gospodarczej, ale opartej na zasadzie wzajemnych korzyści. Pakty stanowią, że w żadnym przypadku nie można pozbawić narodu jego własnych środków egzystencji.
Prawa człowieka trzeciej generacji
Mimo kompleksowości obszarów ochrony praw człowieka przyjętych przez Pakty, w latach 70-ch uznano, że postęp cywilizacyjny niejako wymusza konieczność odpowiedzi na nowe wyzwania.
Przedmiotem dyskusji stała się tzw. trzecia generacja praw człowieka, związana ze wzrastającą współzależnością państw w procesach postępującej globalizacji świata. Zalicza się do niej: prawo do pokoju, prawo do rozwoju, prawo do bezpiecznego środowiska, prawo do korzystania ze wspólnego dziedzictwa ludzkości.
Prawa trzeciej generacji mogą być urzeczywistniane stopniowo i jedynie wspólnym wysiłkiem społeczności międzynarodowej. Są to prawa indywidualne, ale zarazem kolektywne. Narody Zjednoczone potwierdziły istnienie tych praw człowieka w różnych rezolucjach i deklaracjach.
Prawo do pokoju
Pośród celów Organizacji Narodów Zjednoczonych, nakreślonych w artykule 1 Karty zachęcanie do poszanowania oraz promowanie praw człowieka i podstawowych wolności stoi w jednym szeregu z utrzymaniem międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, rozwojem przyjacielskich stosunków między narodami, opartych na równouprawnieniu oraz samostanowieniu narodów oraz działaniem na rzecz międzynarodowej współpracy w rozwiązywaniu międzynarodowych problemów ekonomicznych, społecznych, kulturalnych i humanitarnych. Koncepcja ta stanowić powinna tło dla wszelkich rozważań nad prawami człowieka.
Komitet Praw Człowieka, utworzony na podstawie Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, we wszystkich swoich działaniach podkreśla wagę współistnienia wszystkich praw człowieka, w szczególności prawa do życia oraz zapobiegania wojnie. Komitet wyraża przekonanie, że: "...wojna oraz inne akty masowej przemocy są plagą ludzkości oraz zabierają każdego roku tysiące niewinnych ludzkich istnień." Komitet dalej zauważa, że: "Każdy wysiłek, który podejmują członkowie ONZ w celu odwrócenia niebezpieczeństwa wojny, szczególnie nuklearnej zagłady, oraz wzmocnienia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa powinien zagwarantować prawo do życia".
Jednocześnie, jak określa sformułowana w 1992 roku przez Sekretarza Generalnego Agenda dla Pokoju, relacje pomiędzy prawami człowieka a pokojem są wielowymiarowe. Pokój jest istotnym warunkiem wstępnym dla realizacji idei praw człowieka i podstawowych wolności. Ilekroć pokojowe relacje między ludźmi, grupami osób i narodami są zagrożone, prawa człowieka także znajdują się w niebezpieczeństwie. Wojny oraz konflikty zbrojne powodują jawne pogwałcenia praw człowieka. Z drugiej strony, w pewnych okolicznościach, działania na rzecz praw człowieka mogą wprowadzać perturbacje do pokojowych stosunków. Wiele walk wyzwoleńczych jest walkami o prawa człowieka, do czego odwołuje się preambuła Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka:
Zważywszy, że istotne jest, aby prawa człowieka były chronione przez przepisy prawa, tak aby człowiek nie musiał - doprowadzony do ostateczności - uciekać się do buntu przeciw tyranii i uciskowi.
Dlatego też, żaden pokój nie może być utrzymany bez sprawiedliwości, równości i bez poszanowania praw człowieka.
Prawo do pokoju Zgromadzenie Ogólne po raz pierwszy proklamowało w 1978 roku, w Deklaracji o przygotowaniu społeczeństw do życia w pokoju. Deklaracja stanowi, że pokój między narodami jest podstawowym dobrem ludzkości i niezbędnym warunkiem rozwoju. Dokument potwierdza, że wojna napastnicza jest zbrodnią przeciwko pokojowi i jest zakazana przez prawo międzynarodowe. Wzywa państwa do zaniechania podsycania uprzedzeń wobec innych narodów. 12 listopada 1984 roku, Zgromadzenie Ogólne uchwaliło Deklarację o prawie ludów do pokoju, które przypomina, że fundamentalnym zadaniem stojącym przed ONZ jest utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Deklaracja apeluje do wszystkich państw i organizacji międzynarodowych, aby wszelkimi sposobami przyczyniały się do realizacji prawa ludów do pokoju.
Prawo do rozwoju
Artykuł 55 Karty Narodów Zjednoczonych wymienia szczegółowo obszary międzynarodowej współpracy gospodarczej oraz społecznej, które na podstawie artykułu 56 Karty, wymagają wspólnych oraz samodzielnych działań podejmowanych przez członków Organizacji. Owa współpraca obejmuje:
a)Podnoszenie stopy życiowej, pełnego zatrudnienia oraz dbanie o warunki postępu i rozwoju gospodarczego i społecznego;
b)Rozwiązywanie międzynarodowych problemów gospodarczych, społecznych, zdrowia publicznego i pokrewnych, jak również międzynarodową współpracę na polu kulturalnym i wychowawczym;
c)Powszechne poszanowanie i przestrzeganie praw człowieka i podstawowych wolności dla wszystkich bez względu na rasę, płeć, język lub wyznanie.
Przez lata członkowie Narodów Zjednoczonych szukali odniesienia praw człowieka do globalnych kwestii, nie ustawali w wysiłkach zmierzających do znalezienia rozwiązań dotyczących milionów ludzi pozbawionych praw, wywłaszczonych, dyskryminowanych i żyjących w ubóstwie. Podejście, które znalazło swoje odzwierciedlenie w przyjętej na pierwszej Światowej Konferencji Praw Człowieka Proklamacji Teherańskiej (1968 r.) oraz wielu innych późniejszych dokumentach jest także znane jako podejście strukturalne. Pogląd ten proponuje:
uwzględnianie praw człowieka przy tworzeniu podstawowych światowych wzorców;
zidentyfikowanie źródeł naruszeń praw człowieka;
ocenę przestrzegania praw człowieka w świetle konkretnych przepisów i sytuacji;
rozpoznawanie różnorodności systemów politycznych i społecznych, kulturalnej i religijnej wielości oraz różnych poziomów rozwoju.
Podejście strukturalne do praw człowieka jest także jasno wyrażone w Deklaracji o prawie do rozwoju, przyjętej w 1986 roku. Dokument ten podkreśla wagę jednostki ludzkiej w procesie jej rozwoju, stanowiąc duży wkład do pojęciowego ogniwa między prawami człowieka a rozwojem. Deklaracja może również służyć jako przewodnik dla tworzenia narodowych i międzynarodowych polityk. Może być instrumentem:
uwzględniania praw człowieka w procesie rozwoju;
uznania znaczenia czynnika ludzkiego w wysiłkach na rzecz rozwoju;
dostarczania politycznej, prawnej, społecznej i moralnej oraz racjonalnej podstawy dla współpracy rozwojowej;
dialogu praw człowieka pomiędzy państwami rozwiniętymi a rozwijającymi się.
Stworzenie sprzyjających warunków dla rozwoju dużej części społeczności międzynarodowej wymaga między innymi likwidacji naruszeń praw człowieka będących wynikiem kolonializmu, neokolonializmu czy dyskryminacji rasowej. Z drugiej strony, prawo do rozwoju jest niezbywalnym prawem człowieka. Państwa zostały zobowiązane do prowadzenia wybranymi przez siebie metodami polityki rozwoju narodowego, mającej na uwadze stały wzrost dobrobytu społeczeństwa i wszystkich jednostek; wzrost oparty na sprawiedliwym podziale korzyści.
Zarówno Deklaracja Wiedeńska, jak i Program Działań, przyjęte na Światowej Konferencji Praw Człowieka w Wiedniu, stanowią, że rozwój ułatwia korzystanie ze wszystkich praw człowieka. Natomiast nie można powoływać się na brak rozwoju i tym samym usprawiedliwiać naruszanie praw człowieka. Bowiem uniwersalna natura tych praw jest poza wszelką dyskusją.
Prawo do środowiska
Narody Zjednoczone nie przyjęły dotychczas żadnego dokumentu o prawie człowieka do czystego i ekologicznie zrównoważonego środowiska. Zagadnienie ochrony środowiska naturalnego było przedmiotem obrad pierwszej światowej konferencji poświęconej środowisku człowieka, która odbyła się w Sztokholmie w 1972 roku. Przyjęta przez jej uczestników Deklaracja wyróżnia dwa aspekty środowiska człowieka: środowisko naturalne i środowisko stworzone przez człowieka. Człowiek ma prawo do wolności, równości i odpowiednich warunków życia w środowisku, którego jakość pozwala na życie z godnością i w dobrobycie. Ludzie mają również obowiązek chronić środowisko dla przyszłych pokoleń.
W Deklaracji o środowisku i rozwoju, przyjętej na światowej konferencji w Rio de Janeiro w 1992 roku, zwrócono uwagę na konieczność uwzględniania środowiska w planowaniu rozwoju i wzrostu gospodarczego. Program zróżnicowanych działań zawarto w tzw. Agendzie 21, będącej dla społeczności międzynarodowej swego rodzaju drogowskazem do osiągnięcia zrównoważonego rozwoju (sustainable development). Nad jego realizacją czuwa między innymi powołany do życia w 1972 roku Program NZ ds. Środowiska (UNEP - United Nations Environmental Programme).
Prawo do wspólnego dziedzictwa ludzkości
Pojęcie wspólnego dziedzictwa ludzkości zostało sformułowane w toku prac nad konwencją prawa morza. Pojęciem tym określono dno mórz i oceanów leżące poza granicami jurysdykcji terytorialnej państw i to, co znajduje się pod tym dnem. Wszelkie prawa do zasobów tego obszaru przysługują całej ludzkości, w imieniu której występuje Organizacja Dna Morskiego. Obszar ten może być wykorzystywany jedynie w celach pokojowych. Za wspólne dziedzictwo ludzkości nie zostały dotychczas uznane Antarktyka i przestrzeń kosmiczna.
W 1972 roku UNESCO przyjęło Konwencję dotyczącą ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego (Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage). Państwa - strony Konwencji mają obowiązek zapewnić ochronę i konserwację dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, położonego na ich terytorium oraz udostępnić je dla obecnych i przyszłych pokoleń. Państwa mogą zgłaszać do powołanego na mocy Konwencji Komitetu Dziedzictwa Światowego obiekty znajdujące się na ich terytorium, które można zakwalifikować jako wspomniane światowe dziedzictwo. Komitet publikuje listę takich obiektów, a także sporządza rejestr zagrożonego dziedzictwa światowego. Pomocy w jego zachowaniu udziela UNESCO.
Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości (MTS) z siedzibą w Hadze jest głównym organem sądowniczym ONZ. Został on ustanowiony podczas konferencji w San Francisco 26 czerwca 1945 roku. Trybunał rozpoczął swoją działalność w 1946 roku zastępując Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej, który funkcjonował od 1922 roku. Trybunał działa według swego Statutu, który opiera się na Statucie Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej i stanowi integralną część Karty Narodów Zjednoczonych. Wszyscy członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych są ipso facto stronami Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości.
Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości składa się z 15 niezależnych sędziów. Wyboru sędziów, z listy osób wyznaczonej przez grupy narodowościowe Stałego Trybunału Arbitrażowego, dokonuje bezwzględną większością głosów Zgromadzenie Ogólne i Rada Bezpieczeństwa podczas głosowania przeprowadzanego w każdym z tych organów osobno.
Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości składa się z 15 niezależnych sędziów. Kadencja sędziego Trybunału trwa 9 lat, co 3 lata zmieniana zostaje 1/3 składu sędziowskiego. Pracami Trybunału kieruje prezes i wiceprezes, wybierani przez członków Trybunału na 3 lata.
Do kompetencji Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości należy rozstrzyganie sporów międzynarodowych, wydawanie opinii doradczych dla organów ONZ i innych organizacji międzynarodowych. Wydawane przez niego wyroki są dla stron ostateczne.
Międzynarodowy Trybunał Karny z siedzibą w Hadze jest międzynarodowym organem sądowniczym utworzonym 17 lipca 1998 roku. W Trybunale zasiada 18 sędziów wybieranych w tajnym głosowaniu przez państwa, które poddały się jurysdykcji Trybunału. Każde z państw może przedstawić dwie kandydatury sędziów, osób o wysokich walorach moralnych, posiadających najwyższe kwalifikacje sędziowskie, doświadczenie w sądzeniu spraw karnych oraz uznane kompetencje w dziedzinie prawa międzynarodowego.
Organami Trybunału są Wydziały: Przygotowawczy, Orzekajacy i Odwoławczy, oraz Urząd Prokuratora i Sekretariat. Funkcję orzecznicza w ramach wydziału spełniają Izby. Jurysdykcja Trybunału, zgodnie ze Statutem, obejmuje przypadki ludobójstwa, zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości. Skargi w odniesieniu do zbrodni ludobójstwa mogą być wnoszone tylko przez te państwa, które są stronami Konwencji o ludobójstwie z 1948 r. i Statutu Trybunału. W przypadku innych zbrodni objętych jurysdykcją Trybunału skargi mogą być wnoszone przez państwa, które przyjęły w jurysdykcję Trybunału.
W związku z licznymi naruszeniami prawa humanitarnego jakie miały miejsce w na terenie byłej Jugosławii od 1991 roku Rada Bezpieczeństwa na mocy rezolucji nr 827 utworzyła 25 maja 1993 roku Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii z siedzibą w Hadze. Trybunał składa się z 16 sędziów wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne NZ na okres 4 lat. Organami Trybunału są: Izby, Izba Apelacyjna, Urząd Prokuratora oraz Sekretariat.
Trybunał jest organem sądowniczym powołanym do osądzenie osób podejrzanych o pogwałcenie międzynarodowego prawa humanitarnego w związku z wydarzeniami na terenach byłej Jugosławii, by oddać sprawiedliwość ofiarom, zapobiec swym działaniem dalszym przestępstwom oraz by przyczynić się do odbudowy pokoju poprzez promowanie pojednania w byłej Jugosławii. Zgodnie ze Statutem jego jurysdykcja obejmuje cztery grupy przestępstw: poważne pogwałcenia Konwencji Genewskich z 1949 roku naruszenia praw i zwyczajów wojny, ludobójstwo, zbrodnie przeciwko ludzkości.
International Criminal Tribunal for Rwanda
W związku z poważnymi naruszeniami prawa humanitarnego w Rwandzie Rada Bezpieczeństwa na mocy rezolucji nr 955 utworzyła 8 listopada 1994 roku Międzynarodowy Trybunał Karny dla Rwandy z siedzibą w Aruszy w Tanzanii.
Trybunał składa 14 sędziów wybieranych na 4 lata przez Zgromadzenie Ogólne NZ na podstawie listy przedłożonej przez Radę Bezpieczeństwa. Trybunał posiada trzy organy: Izby, Izbę Apelacyjną, Biuro Prokuratora oraz Rejestr. Izby i Rejestr zlokalizowano w Arushy, w Zjednoczonej Republice Tanzanii. Natomiast Biuro Prokuratora mieści się w Hadze, zaś jego Zastępca urzęduje w Kigali w Rwandzie.
Trybunał jest organem sądowniczym powołanym do osądzenia osób odpowiedzialnych za ludobójstwo i inne poważne naruszenia prawa międzynarodowego na terytorium Rwandy oraz dla ukarania obywateli Rwandy odpowiedzialnych za takie zbrodnie na terytoriach państw ościennych w okresie pomiędzy 1 stycznia 1994 a 31 grudnia 1994.
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych - (często używany skrót MPPOiP) Powstał w wyniku konferencji ONZ w Nowym Jorku w 1966 roku obok Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych. Zakładał podstawowe prawa i wolności człowieka oraz zobowiązania Państwa wobec obywateli. Posiadał wiążący charakter prawny w przeciwieństwie do Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 roku. Dokument został otwarty do ratyfikacji przez państwa, które zobowiązywały się przestrzegać jego postanowień na własnym terytorium. Składa się z pięciu części. Czwarta część Paktu powoływała do życia Komitet Praw Człowieka, który stoi na straży przestrzegania postanowień Paktu. Szczegóły działalności Komitetu określał wydany tego samego roku Pierwszy Protokół Fakultatywny do Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych. W piątej zawarto formalno-prawne postanowienia końcowe. W 1989 roku, w Nowym Jorku sporządzony został Drugi Protokół Fakultatywny do Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, postulujący zniesienie kary śmierci.
Dotychczas Pakt ratyfikowało 166 państw (sierpień 2010), w tym Polska, która ratyfikowała go w roku 1977[1].
Prawa zapewnione w MPPOiP[edytuj]
Część I (art. 1) - nadanie Narodom prawo do samostanowienia i decydowania o kierunkach własnego rozwoju oraz prawo do korzystania z własnych bogactw naturalnych; nakazuje także wzajemne poszanowanie tych praw przez Państwa-Strony, zgodnie z postanowieniami Karty Narodów Zjednoczonych.
Część II (art. 2-5) - określa zobowiązania Państw-Stron Paktu wobec wykonywania jego postanowień; zapewnienie praw obywatelskich i politycznych kobietom i mężczyznom na równych zasadach; Państwo może podjąć kroki mające na celu częściowe ograniczenie niektórych praw wobec zagrożenia Narodu, jednak działania takie muszą być adekwatne do zaistniałej sytuacji i nie mogą pociągać za sobą dyskryminacji ze względu na rasę, płeć, język, religię lub pochodzenie społeczne.
Część III (art. 6-27) - zapewnia podstawowe prawa obywatelskie i polityczne takie jak: zakaz dyskryminacji, prawo do życia, zakaz tortur i nieludzkiego traktowania, prawo do wolności osobistej, humanitarne traktowanie więźniów, wolność poruszania się i wyboru miejsca zamieszkania, obowiązek argumentacji wydalenia obcokrajowca, równość przed sądami i trybunałami, prawo do uznawania swojej podmiotowości prawnej wszędzie, ochrona życia prywatnego, wolność myśli, sumienia i wyznania, prawo do posiadania własnych poglądów, prawo do gromadzenia się i tworzenia stowarzyszeń (w tym związków zawodowych), ochrona rodziny ze strony Państwa, prawo uczestniczenia w wyborze władzy, równość wobec prawa, ochrona mniejszości etnicznych, religijnych i językowych.
Komitet Praw Człowieka[edytuj]
Powołany został na mocy 28 artykułu MPPOiP; Część IV (art. 28-47) wyznacza m.in. zasady wybierania członków i działalności Komitetu, jako instytucji, stojącej na straży wykonywania postanowień MPPOiP; nie daje jednak możliwości składania skargi do Komitetu przez obywateli Państw-Stron MPPOiP oraz interwencji w razie stwierdzenia złamania postanowień Paktu. Sytuację to zmienia dopiero ratyfikacja Pierwszego Protokołu Fakultatywnego; W istocie jednak Komitet nie może wydawać wiążących wyroków wobec państw, które naruszyły postanowienia Paktu, lecz jedynie po stwierdzeniu takowych naruszeń może zażądać od Państwa zaprzestania dalszych praktyk tego typu. Państwo to jednak bez żadnych konsekwencji może notę taką odrzucić.
Pierwszy Protokół Fakultatywny[edytuj]
Uchwalony 16 grudnia 1966 roku w Nowym Jorku. Obywatele Państw, które go ratyfikowały mogą składać skargi do Komitetu Praw Człowieka, a Komitet może interweniować w przypadku stwierdzenia naruszenia postanowień MPPOiP na terenie Państw-Stron. Określa ponadto zasady składania skargi do Komitetu. Polska ratyfikowała 1. Protokół Fakultatywny do MPPOiP w 1991 roku[2].
Information icon.svg Osobny artykuł: Pierwszy Protokół Fakultatywny do Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych.
Drugi Protokół Fakultatywny[edytuj]
Uchwalony 15 grudnia 1989 roku w Nowym Jorku. Zakazuje stosowania kary śmierci na terenie państw, które ten Protokół ratyfikowały. Zakaz ten jest uchylony jedynie na czas wojny, kiedy to można skazać za najcięższą zbrodnię o charakterze wojskowym. Polska podpisała ten protokół w roku 2000, ale dotychczas go nie ratyfikowała[3].
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, dokument uchwalony przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 10 grudnia 1948. Deklaracja jako tzw. “miękkie prawo” (forma postulatu nie zobowiązania) nie mogła mieć innych konsekwencji poza ustanowieniem polityczno-moralnego wzorca, wywarła duży wpływ na rozwój ustawodawstwa i konstytucjonalizmu w wielu krajach oraz rozwój międzynarodowej ochrony praw człowieka.
Zawierała 30 artykułów skrótowo traktujących o prawach człowieka w dziedzinie cywilnej, politycznej, gospodarczej i społeczno-kulturalnej. Zawierała m.in.: prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego, do swobodnego poruszania się i wyboru miejsca zamieszkania, do pracy, nauki, wolności wyznania, wolności słowa i stowarzyszania się. P
Podkreślała, że ochrona praw jest konieczna, by człowiek nie musiał uciekać się do buntu przeciw tyranii. Rozwinięcie większości jej zasad (z wyjątkiem wspomnianego prawa do buntu w ostateczności, prawa azylu przed prześladowaniami, zakazu arbitralnej banicji, prawa do posiadania własności) w postaci prawnie obowiązujących dokumentów nastąpiło po prawie 20 latach, gdy uchwalono Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (1966
19