Jerzy Olszewski

EKONOMICZNO-SPOŁECZNE PRZESŁANKI OCENY RYZYKA ZAWODOWEGO NA WYBRANYCH STANOWISKACH PRACY

Słowa kluczowe: ocena ryzyka zawodowego, zyski i koszty związane z oceną, ekono­miczno-społeczne determinanty oceny ryzyka

Streszczenie

Celem artykułu jest przedstawienie ekonomiczno-społecznych determinant dokonywania oceny ryzyka zawodowego na stanowiskach pracy. Takiemu celowi została podporządkowana struktura artykułu, na którą składa się pięć części. W uwagach wstępnych scharakteryzowano ideę przeprowadzania oceny ryzyka zawodowego, która posiada swoje uzasadnienie w prze­pisach prawnych, jak również działaniach natury ergonomicznej i szeroko pojętej humanistycznej. W drugiej części artykułu zaprezentowano metodę Risc Score. W trze­ciej części artykułu omówiono ekonomiczno-społeczne determinanty oceny ryzyka zawodowego W kolejnej czwartej części artykułu przedstawiono wyniki oceny ryzyka zawodowego wybranych dwóch grup pracowników: nauczycieli akademickich oraz pra­cow­ników naukowo-technicznych. We wnioskach omówiono wyniki oceny ryzyka za­wo­dowego na wybranych stanowiskach pracy, jak również przedsięwzięcia jakie podjęto w za­­kre­sie poprawy warunków pracy.

1. UWAGI WSTĘPNE

Dokonujące się zmiany ustrojowe i społeczne w naszej gospodarce, jak również wejście Polski do Unii Europej­skiej spowodowały przeobrażenia w funkcjonowaniu systemu ochrony pracy, jak również ujednolicenie aktów prawnych. Wyrazem tego jest między innymi nowelizacja Kodeksu pracy, która zmierza do dostosowania przepisów prawa pracy do wymogów Unijnych. Nowelizacja ta wprowadziła po raz pierwszy do polskiego usta­wodaw­stwa pojęcie ryzyka zawodowego.

Termin ryzyko bywa różnie definiowany w zależności od obszaru działalności człowieka. Ogólnie ryzyko ma wydźwięk negatywny i wiąże się z możliwością straty. Po raz pierwszy termin ryzyko zawodowe został zdefiniowany w ustawie z 27 czerwca 1997 roku o służbie medycyny pracy, jako możliwość wystąpienia niepożądanych, związanych z wy­ko­ny­waną pracą zdarzeń powodujących straty, w szczególności niekorzystne skutki zdrowotne, będące wynikiem zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub związanych ze sposobem wykonywania pracy.

Polska norma PN-N-18002: 2000 określa ryzyko, jako kombinację częstości lub prawdopodobieństwa wystąpienia określonego zdarzenia, wywołującego zagrożenie i w kon­sekwencji związanych z tym zdarzeń. Natomiast według normy PN-EN 1050: 1999 „Maszyny. Bezpieczeństwo. Zasady oceny ryzyka”, ryzyko definiowane jest jako kombinacja prawdopodobieństwa wystąpienia i stopnia ciężkości możliwego urazu lub pogorszenia stanu zdrowia w sytuacji zagrażającej, przy czym sytuacja zagrażająca jest taką sytuacją, w której człowiek eksponowany jest na co najmniej jeden czynnik niebezpieczny, szkodliwy lub uciążliwy.

Na pojęcie ryzyka zawodowego, poza czynnikami stwarzającymi niebez­pieczeń­stwo, składają się również czynniki organizacyjne, techniczne oraz ludzkie działania mające na celu ograniczenie jego poziomu. Stąd rzeczywisty poziom ryzyka zawodowego jest obrazowany przez różnicę pomiędzy zagrożeniami wynikającymi z procesu technologicznego a dzia­łaniami ograniczającymi poziom tych zagrożeń. Wprowadzenie rozwiązań technicznych (w postaci osłon, ekranów, wentylacji), organizacyjnych (organizacja pracy i metod jej wyko­nywania) oraz rozwiązań ludzkich (dobór odpowiednio przygotowanej kadry pracow­niczej) pozwala na zmniejszenie poziomu ryzyka zawodowego, niezależnie od stopnia zagrożeń wynikających z samego procesu technologicznego.

Jak wynika z powyższych rozważań, zarządzanie ryzykiem zawodowym jest procesem, w któ­rym w sposób usystematyzowany eliminuje się bądź ogranicza ryzyko związane z wy­ko­nywa­nymi działaniami, jak również przyczynia się do lepszego wykorzysta­nia poten­cjału ludz­kie­go.

Należy mieć na uwadze, że zarządzanie ryzykiem, jako integralna część funkcjono­wania każdego podmiotu gospodarczego, odgrywa ważną rolę w zarządzaniu bezpie­czeń­stwem pracy.

2. EKONOMICZNO-SPOŁECZNE DETERMINANTY OCENY RYZYKA ZAWO­O­EGO

W myśl art. 226 Kodeksu Pracy pracodawca ma obowiązek dokonywać oceny ryzyka zawodowego na stanowiskach pracy w zakładzie pracy, a następnie informować o jego poziomie na danym stanowisku pracy oraz wskazywać środki ograniczające poziom zagrożeń występujących w jego zakładzie pracy. Wszystkie te działania prowadzą do poprawy warunków pracy, a co za tym idzie do zwiększenia efektywności pracy oraz zmniejszenia jej kosztów. Właściwe warunki pracy i wydajność pracy wpływają na końcowy wynik finansowy przedsięwzięcia.

Ocena ryzyka zawodowego wiąże się z poprawą warunków pracy, co z kolei prowadzi do zwiększenia efektywności pracy i zmniejszenia jej kosztów. Właściwe warunki pracy i wy­daj­ność pracy wpływają na końcowy wynik finansowy przedsięwzięcia. Dbałość o przystosowanie stanowiska pracy do fizjologicznych potrzeb pracownika ogranicza liczbę dni niezdolności do pracy spowodowanych złymi warunkami pracy oraz wypadkami przy pracy. W zamian za poniesione nakłady pracodawca osiąga szereg korzyści. Pracownicy pracują wydajniej w zoptymalizowanych warunkach pracy, znikome jest zjawisko absencji chorobowych.

W ujęciu makroekonomicznym, dobre warunki pracy w kraju, niska wypadkowość, wysoka kultura techniczna zmniejszają społeczne koszty związane z pracą.

Z prowadzonych analiz przyczyn wypadków wynika, że można zmniejszyć koszty strat i ubytków spowodowanych przez wypadki przy pracy i ich konsekwencje. Możliwe jest przewidzenie około 75% tych zdarzeń, a więc i zapobieganie im w tym samym stopniu. Świadczy o tym rzeczywiste zmniejszanie liczby wypadków śmiertelnych wśród ogółu zatrudnionych, wypadków wśród młodocianych oraz zmniejszenie w niektórych dziedzinach przemysłu wypadków ciężkich. Takie czynniki, jak polepszenie techniki przemysłowej, zwiększenie mechanizacji, automatyzacji, robotyzacji, sprzyjają obniżeniu wskaźników częstotliwości wypadków.

Aktualny poziom rozwoju wiedzy technicznej i medycznej może doprowadzić do pełnej likwidacji wypadków, szczególnie związanych z urazami. Wypadki nie są nieuniknione, wynikają one z określonych działań i zachowań ludzkich i mogą być zlikwidowane.

Wypadki przy pracy pociągają za sobą liczne i różnorodne skutki typu humanitarnego, psychologicznego i ekonomicznego. Można je odnieść do osób poszkodowanych, poszczególnych jednostek gospodarczych oraz do całego społeczeństwa.

Skutki wypadków dla osób poszkodowanych obejmują przede wszystkim cierpienia fizyczne i przeżycia psychiczne, których rekompensata jest niemożliwa. Rozciągają się one także na członków rodziny osób poszkodowanych, wiążąc się z reguły ze spadkiem stopy życiowej i dezorganizacją życia rodzinnego. Wprawdzie ustawa o zaopatrzeniu emerytalnym przewiduje, że osoba dotknięta wypadkiem przy pracy bez własnej winy nie powinna ponosić konsekwencji materialnych, ale odnosi się to jedynie do zarobków w miejscu pracy. Ograniczenie zdolności do pracy rozciąga się zaś także na prace domowe, dodatkowe, które mają istotne znaczenie dla każdej rodziny. Poza tym należy tu uwzględnić konieczność opieki nad osobą poszkodowaną oraz ograniczenie dochodów przyszłych, wynikających z normalnego toku rozwoju i awansowania pracownika.

Zależności między wydatkami na zapewnienie bezpieczeństwa a kosztami strat powodo­wanych wypadkami przedstawia rys. 1.

W zakładach o wysokim potencjale wypadkowym i cho­ro­­bowym (np. w kopalniach, hutach lub stoczniach) zapewnienie zatrudnionym bezpieczeństwa i skutecznej ochrony zdrowia w pracy kosztuje o wiele więcej niż w zakładzie o niskim potencjale wypadkowym lub chorobowym (np. w przedsiębiorst­wach przemysłu tekstylnego lub precyzyjnego). Po zwiększeniu wydatków na profilaktykę można spodziewać się obniżenia strat ponoszonych przez zakład wskutek wypadków i chorób zawodo­wych.

Przedstawiona zależność jest modyfikowana trafnością alokacji środków. Na przykład wydatkowanie pieniędzy na dodatkowe zabezpieczenie w sytuacji, gdy wypadki są powodo­wane niewłaściwym stosowaniem sprawnego wyposażenia, nie­znacznie tylko zredukuje ponoszone koszty wskutek wypadków. Efektywną redukcję strat zapewnia skierowanie środków na eliminację faktycznych przyczyn wypadków i chorób zawodo­wych lub na podtrzymanie wysokich standardów bezpieczeństwa

Rys. 1. Wydatki na zapewnienie bezpieczeństwa a koszt strat powodowanych wypadkami

Źródło: Por. R. Studenski, Ekonomiczne aspekty zarządzania bezpieczeństwem, „Atest. Ochrona Pracy" 1996, nr 3, s.. 14.

Próba zmniejszenia wysokiego poziomu wypadkowości do średniego jest mniej skomplikowana i mniej kosztowna niż obniżenie wypadkowości z poziomu średniego do niskiego. Wnio­sek taki wynika z analizy relacji przedstawionych na rys. 2. Niedostateczne wydatki na profilaktykę, pokazane jako punkt A na krzywej l, ukazują, że wypadkowość - punkt A 3 na krzywej 2 - jest wysoka, a łączny koszt wydatków na bhp i strat - punkt A₃ na krzywej 3 - jest bardzo wysoki.

Rys. 2. Łączny koszt wydatków na bezpieczeństwo i strat powodowanych wypadkami i chorobami zawodowymi.

Źródło: Por. R. Studenski., op., cit., s. 14.

W miarę zwiększania wydatków na profilaktykę straty powodowane wy­padkami najpierw szybko, a potem coraz wolniej zmniejszają się i dochodzą do punktu X. Punkt ten jest ujmowany jako poziom optymalnych wydatków na profilaktykę. Każda następna mini­malna redukcja wypadkowości i strat powodowanych wypad­kami wymaga znacznych sum na profilaktykę, co może obniżyć rynkową konkurencyjność produkowanych wyrobów. Zdaniem specjalistów większość zakładów pozostaje tylko nieco na prawo od punktu A₁ i daleko im do punktu X.

3. SZKODY I STRATY PONOSZONE Z BRAKU STOSOWANIA OCEN RYZYKA ZAWODOWEGO PRZEZ PODMIOTY GOSPODARCZE

Zgodnie z metodą opracowaną przez Katedrę Polityki Społe­cznej Instytutu Gospodarstwa Społecznego Szkoły Głównej Pla­nowania i Statystyki w Warszawie, szkody i straty gospodarki narodowej należałoby ująć w sposób następujący:

• świadczenia na rzecz poszkodowanego i jego rodziny,

• niewykorzystanie siły roboczej,

• niewykorzystanie istniejących mocy produkcyjnych.

I tak do świadczeń na rzecz poszkodowanego i jego rodziny mających na celu wyrównanie szkody spowodowanej przez wypa­dek, zaliczamy:

• świadczenia rzeczowe związane z przywróceniem zdrowia poszkodowanemu:

• koszty pierwszej pomocy, koszty leczenia otwartego, koszty leczenia szpitalnego, koszty leczenia sanatoryjnego,

• koszty związane z rehabilitacją, koszty leczenia specjal­nego, protezowania, przeszkalania i inne koszty,

• świadczenia pieniężne związane z materialnym zabezpiecze­niem poszko­dowanego i jego rodziny:

1. zasiłki chorobowe, szpitalne, domowe, sanatoryjne,

2. uposażenie miesięczne,

3. renta inwalidzka,

4. renta rodzinna,

5. zasiłek pogrzebowy (z ubezpieczeń społecznych, z fun­duszów związkowych, z zakładu pracy),

6. PZU — odszkodowanie.

Niewykorzystanie siły roboczej związane jest:

• z trwałym ubytkiem zdolności do pracy,

• z przedwczesnym odejściem poszkodowanego z produkcji na skutek całkowitego inwalidztwa lub śmierci,

• ze spadkiem wydajności pracy poszkodowanego po po­wrocie do pracy.

Społeczne skutki obejmują przede wszystkim przejściową lub stałą utratę ludzi w wieku produkcyjnym, a poza tym koszty leczenia i utrzymania osób poszkodowanych.

Liczbowe określenie łącznych skutków wypadków przy pracy jest trudne, gdyż wiele z nich ma charakter niewymierny, bądź wiąże się z wypadkami w sposób poś­redni. Pogląd na rozmiar tych skutków mogą jednak dać wskaźniki wypad­kowości, określane na podstawie danych statystycznych. Do głównych z nich zalicza się:

• wskaźnik liczby wypadków, określający liczbę osób, które uległy wypadkowi w danej jednostce czasu (najczęściej w roku),

• wskaźnik częstotliwości wypadków, określający liczbę wypadków przypada­ją­cych średnio na 1000 zatrudnionych w ciągu roku,

• wskaźnik ciężkości wypadków, określający przeciętny czas niezdolności do pracy jednego pracownika dotkniętego wypad­kiem, wyrażany najczęściej w dniach roboczych, obejmujących dni zwolnień lekarskich,

• wskaźnik zagrożenia wypadkowego, określający średni czas niezdolności do pracy (w dniach roboczych) na 1000 zatrud­nionych rocznie.

Należy postawić sobie pytanie, czy możliwe jest zmniejszenie kosztów, strat i ubytków spowodowanych przez wypadki przy pracy i ich konsekwencje?

4. PODSTAWOWE ŚRODKI POPRAWY BEZPIECZEŃSTWA PRACY

Ustaleniu celów pozytywnej polityki bezpieczeństwa musi towarzyszyć jasne przypisanie odpowiedzialności za bhp w obrębie struktury zarządzania. Powszechnie uznaje się, że zasadnicza odpowiedzialność operacyjna za zapewnienie bezpiecznej pracy spoczywa na kierownictwie liniowym. W szczególności należy zwrócić uwagę na dwa kluczowe po­zio­my zarządzania:

1. Poziom naczelnego kierownictwa - bezpośrednia odpowie­dzialność za ogólne zarządzanie sprawami bhp powinna być włączona do obowiązków naczelnego kierownictwa. Tak więc zapewnienie bez­pieczeństwa i ochrony zdrowia powinno być traktowane tak samo, jak wszelkie inne główne funkcje zarządzania, wraz z przej­rzystym rozgraniczeniem odpowie­dzial­ności oraz kompetencji, aż po odpowiedzialną osobę na szczycie orga­nizacji.

2. Poziom dozoru bezpośredniego - kierownik najniższego szczebla znajduje się w miejscu i na pozycji pozwalającej orien­tować się, czy urządzenia bezpieczeństwa faktycznie działają czy też nie; może na to zdecydowanie i skutecznie reagować.

Podobnie jak w dziedzinie produkcji, postęp w bhp niemożliwy jest bez pełnej współpracy i zaangażowania wszystkich zatrudnionych. Jeżeli mają oni jednak zaakceptować pełną współodpowiedzialność, muszą partycypować w podejmo­waniu oraz nadzorowaniu realizacji przedsięwzięć bhp w ich miejscu pracy. Powoływanie społecznych inspektorów pracy oraz komitetów do spraw bhp jest jednym ze sposobów zwiększania zaangażowania pracowników. W niektórych organizacjach stosu­je się zasadę odbywania okresowych spotkań wszystkich zatrud­nionych dla omówienia spraw bhp. Takie podejście „całkowitego zaanga­żowania" podkreśla potrzebę partycypacji każdego za­trudnionego.

Realizacja obowiązków zakładów pracy w dziedzinie zapew­nienia pracownikom bezpiecznej pracy wymaga przede wszyst­kim stałej, systematycznej analizy istniejącego stanu bhp. Pod­stawą tej analizy powinny być:

• wyniki okresowych przeglądów warunków pracy we wszys­tkich po­miesz­czeniach zakładu - obowiązek komisyjnego prze­prowadzania takich prze­glą­dów przynaj­mniej raz w roku, wyraź­nie nakładają na kierownictwo zakładu odnośne przepisy,

• wyniki badania przyczyn wypadków i chorób zawodowych powstających w za­­kładzie - dla określenia niezbędnych środków poprawy bezpieczeństwa pracy. Badaniami tymi powinny być objęte wszystkie wypadki, niezależnie od ich skutków. Winny one zmierzać do ustalenia, kto, kiedy, gdzie i dlaczego ulega wypad­kom, w celu określenia miejsc szczególnego zagrożenia,

• wyniki narad z pracownikami, którzy pracują w okreś­lonych warunkach - potrafią oni trafnie określić źródła zła i precyzyjnie ustalić kierunki ulepszeń.

Wyniki analizy stanu i bezpieczeństwa pracy powinny stać się podstawą programu działania w dziedzinie poprawy bez­pieczeństwa pracy nie tylko dla administracji zakładu, ale także dla działających w zakładzie organizacji naukowo-technicznych.

5. WNIOSKI

Szacowanie ryzyka zawodowego wiąże się z poprawą warunków pracy na danym stanowisku. Podejmowanie działań w tym zakresie jest związane z poniesieniem kosz­tów.

W praktyce gospodarczej pracodawcy niechętnie ponoszą wydatki, które w jaki­kol­wiek sposób podnoszą wartość kosztów. Działają oni zgodnie z rachunkiem ekon­omicznym, a taki w przypadku podejmowania działań profilaktycznych (m.in. oceny ryzyka zawodowego) wskazuje na znaczne korzyści z tego tytułu

SOCIO-ECONOMIC PREMISES OF THE OCCUPATIONAL HAZARD ASSESSMENT IN SAMPLE WORKPLACES

Key terms: occupational hazard assessment, profits and costs associated with the assessment, socio-economic determinants of hazard assessment.

Abstract

The purpose of the article is a presentation of the socio-economic determinants of the performance of the occupational hazard assessment in workplaces. To this purpose has been subordinated the structure of the article, which has five parts. The introductory remarks contain a characteristic of the idea of conducting the occupational hazard assessment, which has its justification in legal regulations, as well as in the activities of ergonomic and widely perceived humanistic nature. In the second part the method Risk Score has been presented. The third part of the article discusses the socio-economic determinants of the occupational hazard assessment. In the next, fourth part of the article the results of the evaluation of two chosen groups of workers have been presented: university teachers and technical-research staff. The conclusions contain the results of the hazard evaluation in chosen workplaces as well as the actions that have been taken to improve the working conditions.

LITERATURA

Horst W., Lubiński T.: Ocena ryzyka zawodowego pod kątem obciążenia układu szkieletowo-mięśniowego jako nierozłączny element procesu przeprojektowywania pracy. Zastosowanie metody OWAS na stanowisku pielęgniarki, w. Jakość warunków pracy w badaniach i kształceniu z zakresu ergonomii, bezpieczeństwa i higieny pracy, red. J.S. Marcinkowski, W. Horst, wyd. PAN, Oddział Poznań, PTErg, Politechnika Poz­nanńska, PIP - Ośrodek Szkolenia im. prof. J. Rosnera we Wrocławiu, Poznań 2003.

Jasiak A., Misztal A.: Makroergonomia i projektowanie makroergonomiczne, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań 2004.

Muhlemaim A.P., Oakland J.S., Lockyer K.G.Ł Zarządzanie, produkcja i usiugi. _{Bezpieczeństwo} i higiena, pracy. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.

Olszewski J.: Podstawy ergonomii i fizjologii pracy, AE, Poznań 1997.

Pawłowska Z.: Ryzyko zawodowe, w. Bezpieczeństwo Pracy i Ergonomia, t. 2. Praca zbiorowa pod red. D. Koradeckiej, CIOP, Warszawa 1999.

Pawłowska Z.: Ocena ryzyka zawodowego w systemie zarządzania bezpieczeństwem i higie­ną pracy, w. Podstawy systemowego zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, CIOP - PIB, Praca zbiorowa pod red. D. Podgórskiej i Z. Pawłowskiej, Warszawa 2004.

Pietrzak L.: Ocena ryzyka zawodowego, Wydawnictwo Biblioteczka Pracownicza, War­szawa 2002.

System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Wymagania, PN-N-18001, wyd. PKN, Warszawa 2004.

Słowikowski J.: Podstawy diagnostyki ergonomicznej, w. Ergonomia, Warszawa, CIOP, 2001.

Studenski R.. Ekonomiczne aspekty zarządzania bezpieczeństwem, „Atest. Ochrona Pracy" 1996, nr 3,

AKTY PRAWNE

Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy - Dz. U. Nr 129, poz. 844.

Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy. (Dz.U.02.200.1679).

STRONY INTERNETOWE

www.ae.poznan.pl

/ Właściwe dostosowanie pracy do potrzeb i oczekiwań pracownika stwarza konieczność analizy ryzyka zawodowego, która pozwala uzyskać informacje o zagrożeniach oraz ich możliwych skutkach Por. L. Pietrzak, Ocena ryzyka zawodowego, Wydawnictwo Biblioteczka Pracownicza, War­szawa 2002, s. 12.

/ Por. Z. Pawłowska, Ryzyko zawodowe, w. Bezpieczeństwo Pracy i Ergonomia, t. 2. Praca zbiorowa pod red. D. Koradeckiej, CIOP, Warszawa 1999, s. 1149 i 1150.

/ Zgodnie z definicją (rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy - Dz. U. Nr 129, poz. 844) ryzyko zawodowe oznacza „prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą, powodujących straty, w szczególności wystąpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy”.

/ Por. J. Słowikowski, Podstawy diagnostyki ergonomicznej, w. Ergonomia, Warszawa, CIOP, 2001, s. 38-51.

/ Por. Z. Pawłowska, Ocena ryzyka zawodowego w systemie zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, w. Podstawy systemowego zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, Praca zbiorowa pod red. D. Podgórskiej i Z. Pawłowskiej, CIOP - PIB, Warszawa 2004, s. 49.

/ Por. Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy. (Dz.U.02.200.1679).

/ Por. A. Jasiak, A. Misztal, Makroergonomia i projektowanie makroergonomiczne, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań 2004, s. 7-9.

/ Por. J. Olszewski, Podstawy ergonomii i fizjologii pracy, AE, Poznań, s. 228.

/ Por. A.P. Muhlemaim, J.S. Oakland, K.G. Lockyer, Zarządzanie, produkcja i usiugi. Bezpieczeństwo i higiena, pracy. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, a. 544-545.

/ Por. System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Wymagania, PN-N-18001, wyd. PKN, Warszawa 2004.

7

---