Makrostruktury społeczne

Noumenon

Korporacja Ezoteryczna

2000

Spis treści:

Makrostruktury społeczne - WYKŁAD

Makrostruktury społeczne - WYKŁAD

Teorie zjawisk społecznych

Strukturalizacja świata społecznego:

1. Społeczeństwa globalne;

2. Wielkie grupy społeczne (makrostruktury społeczne)

• klasy i warstwy społeczne;

• grupy zawodowe;

• grupy etniczne, wyznaniowe, terytorialne;

• organizacje społeczne;

3. Małe grupy społeczne (więź społeczna)

• Rodzina;

• kręgi sąsiedzkie, przyjacielskie;

4. Indywidualne jednostki (aktor społeczny pełniący określone role, zajmujący różne pozycje)

Do poziomu 1 odnoszą się ogólne teorie społeczeństwa:

Są to teorie, które stawiają sobie za cel wyjaśnienie mechanizmów kształtowania się ładu społecznego, a także jego zmian. Wyjaśniają zatem, jak to się dzieje, że społeczeństwa istnieją, trwają, a także zajmują się trwałością zmian w życiu społecznym. Teorie te odnoszą się do społeczeństwa globalnego. Odpowiadają na pytanie: dzięki czemu możemy społeczeństwo trwa, istnieje i dzięki czemu się zmienia. Od trwałości do zmiany.

Do poziomu 2 odnoszą się teorie średniego zasięgu:

Pojęcie teorii średniego zasięgu wprowadził Merton. Objaśniają węższą klasę zjawisk, a nie społeczeństwo jako całość. Odnoszą się do niższych poziomów życia społecznego. Obejmują jakąś klasę zjawisk, a nie społeczeństwo jako całość. Na przykład:

• teorie stratyfikacji społecznej;

• teorie władzy;

• teorie biurokracji;

• teorie rodziny;

• teorie grup pierwotnych;

• teorie ról społecznych;

• teorie psychologiczne osobowości;

Ogólne teorie społeczeństwa nie posiadają wyznaczników czasowo - przestrzennych. Traktują społeczeństwo jako pewien abstrakcyjny konstrukt np.

• funkcjonalizm;

• teorie konfliktu;

• teoria wymiany;

• fenomenologia;

• marksizm.

Główne paradygmaty teoretyczne współczesnej socjologii:

Ogół współczesnych teorii sprowadza się do dwóch paradygmatów (dwa różne spojrzenia na społeczeństwo) - mianowicie: paradygmat strukturalny (normatywny) i paradygmat interpretatywny.

1. Paradygmat strukturalny, zwany normatywnym.

Tworzą go takie koncepcje teoretyczne, które ujmują ład społeczny w kategoriach ponadindywidualnych struktur tworzących zachowania ludzi i ich interakcje z innymi.

Kwestia Hobbesowska: Co to jest społeczeństwo i dzięki czemu istnieje?

Aby odpowiedzieć na to pytanie w paradygmacie strukturalnym, odpowiedzi szuka się w mechanizmach regulowania ładu społecznego, w normach i wartościach przyswajanych przez jednostki w procesie socjalizacji. Występuje tutaj jednak zarzut przesocjalizowanej koncepcji człowieka.

Społeczeństwo Jednostka

Funkcjonaliści mówili o internalizacji norm i wartości (norm nie traktujemy jako przymusu, ale silnie identyfikujemy się z treścią i uważamy za swoje. Paradygmat strukturalny tworzy koncepcję homo sociologicus - człowiek jest całkowicie zdeterminowany przez strukturalne warunki społeczeństwa w którym żyje. Aktor społeczny jest również niczym więcej, jak tylko repliką społeczeństwa w którym przyszło mu żyć.

Punkt ciężkości analiz w tym paradygmacie spoczywa na systemie społecznym (strukturze społecznej, społeczeństwie jako całości). Np. teoria funkcjonalna, teorie konfliktu, teoria wymiany społecznej. Klasyczne koncepcje socjologiczne XIX wieku oraz teorie funkcjonalne XX wieku - teorie konfliktu i wymiany społecznej. Dwie ostatnie powstały jako efekt polemiki ze strukturalizmem.

2. Paradygmat interpretatywny, zwany miękkim.

Ukształtowany został przez interakcjonizm symboliczny, fenomenologię. Punkt ciężkości analiz został tutaj przeniesiony z systemu społecznego na aktora społecznego i jego interakcje z otoczeniem.

• Dominującą jest tu idea determinizmu podmiotowego, jednostkowego, a nie idea determinizmu społecznego.

• Zmianie ulega koncepcja jednostki - homo sociologicus zostaje zastąpiony przez homo creator, twórcę warunków w których funkcjonuje.

Ten paradygmat cechuje chęć dotarcia do reguł rządzących naszymi interakcjami (sens i znaczenie interakcji).

W paradygmacie interpretatywnym świat społeczny to coś, co tworzy się nieustannie w toku codziennych interakcji społecznych poprzez negocjowanie sensu zdarzeń.

Jednostka Społeczeństwo

3. Paradygmat pomostowy, będący syntezą powyższych socjologii.

Punktem wyjścia jest tutaj teza, że ludzie poprzez swoje działania, interakcje tworzą warunki swojej egzystencji, tworzą świat społeczny i zmieniają go. Jednocześnie jednostki podlegają determinacji rzeczywistości społecznej, którą sami tworzą (socjologia historyczna, socjologia podmiotowości, socjologia stawania się społeczeństwa).

Jednostka Społeczeństwo

Według Karla Poppera postęp w nauce zależy od możliwości jej falsyfikacji. Teoria socjologiczna winna być złożona z: ogólnych założeń filozoficzno - metodologicznych; znaczy to, że teoria powinna bazować na twierdzeniach dotyczących natury świata społecznego, zawierać ma pewne założenia epistemologiczne - tezy o tym, jak badać rzeczywistość społeczną. Powinna również zawierać dyrektywy metodologiczne. modelu pojęciowego - język danej teorii; jest to język danej teorii, sposób opisu, klasyfikacji rzeczywistości. W nim zawarta jest określona wizja świata społecznego. praw i twierdzeń orzekających o rzeczywistości; generalizacje i prawa odnoszące się do świata społecznego.

Problemy socjologii jako nauki:

Żadna z istniejących teorii socjologicznych nie spełnia wszystkich warunków. Giddens twierdzi, że socjologia jest dopiero na drodze do stworzenia teorii.

Funkcjonalizm:

• rozwinął przede wszystkim model pojęciowy;

• założenia filozoficzne są słabo wkomponowane, to samo tyczy się praw i twierdzeń orzekających o rzeczywistości.

Fenomenologia:

• bardzo rozwinięte założenia filozoficzne, lecz słabość pozostałych dwóch komponentów.

Teorie wymiany:

• wielość praw i twierdzeń orzekających o rzeczywistości.

O wiele trafniej byłoby mówić nie o teoriach socjologicznych, lecz o orientacjach teoretycznych w socjologii. Czy zatem mamy do czynienia z kryzysem socjologii? Wydaje się że jest tak, gdyby spojrzeć na takie kwestie:

• problematyka - socjologowie nie zawsze podejmują kwestie ważne, pewne tematy pozostają tematami tabu, a pewne są robione „pod publikę”. Istnieją mody socjologiczne.

• metody i techniki badawcze - niedobór i ubogość narzędzi badawczych niezdolnych adekwatnie uchwycić badanych zjawisk.

• rezultaty badawcze - język socjologii bywa nieprecyzyjny, niejednoznaczny. Pojawia się problem wartościowania: czy socjolog powinien oceniać, czy jedynie opisywać rzeczywistość.

• funkcja socjologii - czy tylko diagnoza, czy także prognoza. Według Karla Poppera socjologia powinna zajmować się jedynie rzetelną diagnozą.

• teoria socjologiczna - niebezpieczną tendencją jest powstawanie skrajnie spolaryzowanych teorii i wizji społeczeństwa. Mało jest teorii pomostowych.

Paradygmat normatywny:

Ukształtował się pod wpływem funkcjonalizmu. Wpłynął na kierunek rozwoju współczesnej myśli socjologicznej.

Funkcjonalizm

Kluczowe pytanie funkcjonalizmu brzmi: „Co jest źródłem stałości i trwałości społeczeństwa?”

• Parsons sformułował teorię funkcjonalną na bardzo wysokim szczeblu abstrakcji. Postawił on sobie za cel dokonanie syntezy głównych wątków socjologicznych, opierał się na założeniach H. Spencera, A. Comta, E. Durkheima, B. Malinowskiego, A. Radcliffe - Browna.

Funkcjonalizm jest teorią, którą charakteryzuje imperializm teoretyczny; w socjologii do niedawna było to jeszcze bardzo widoczne. Parsons stworzył główne założenia (kodyfikacja nauki), a z racji charakteru teorii funkcjonalnej zyskał sobie w pewnych kręgach dźwięczną ksywę „antymarks”. Antymarksizmem nazywano również sam funkcjonalizm. Marksa interesowało to, co powoduje zmiany w życiu społecznym, dla funkcjonalistów pytaniem kluczowym było: co jest źródłem trwałości, co powoduje że społeczeństwo istnieje jako trwała, wewnętrznie zintegrowana spójna struktura. Teoria funkcjonalna została sformułowana na wysokim stopniu abstrakcji. Parsons nie opisuje żądnego konkretnego społeczeństwa, celem jego była synteza głównych wątków w socjologii jego czasów.

Założenia funkcjonalizmu:

• Pierwszą myślą, którą rozwinął funkcjonalizm a zaczerpniętą była od Spencera, był organicyzm, wedle którego cechą charakterystyczną społeczeństwa jest dążenie do wewnętrznej spójności, homeostazy.

• Społeczeństwo tak jak organizm, by mogło spójnie funkcjonować, musi zaspokajać swe potrzeby.

• Analiza socjologiczna powinna poszukiwać odpowiedzi na pytanie: w jaki sposób poszczególne elementy życia społecznego przyczyniają się do funkcjonowania całości.

Z tradycji antropologicznej - Malinowski:

• Jednym z warunków trwałości społeczeństwa jest pewien minimalny poziom integracji społecznej, solidarność w stosunkach.

• Dla zaspokojenia różnych potrzeb ludzkich, ludzie tworzą określone społeczne instytucje, które są kulturową odpowiedzią na ludzkie potrzeby.

• Model analizy funkcjonalnej zaczerpnięty z antropologii strukturalnej (Levi-Strauss).

Wartość funkcjonalizmu dla socjologii:

1. Aspekt teoretyczny - myślenie zgodne z jego kanonami doprowadziło do powstania w socjologii wielu teorii szczegółowych - np. funkcjonalna teoria kultury, stratyfikacja systemu społecznego, teoria działania społecznego.

2. Stworzenie swoistego języka socjologicznego - zbioru pojęć, twierdzeń, kategorii analitycznych za pomocą których opisywana jest rzeczywistość społeczna. Złośliwi twierdzą, że było to jedyne osiągnięcie funkcjonalistów. Oponenci zastanawiali się, czy ten nowy język tłumaczy coś więcej, czy może po prostu zamienił pewne pojęcia na terminy cokolwiek trudniejsze do wymówienia dla przeciętnego misia z ulicy.

3. Stworzenie metody analizowania rzeczywistości - metoda funkcjonalna:

• Zespół dyrektyw - tzw. dyrektyw heurystycznych, które wskazują [pożądany] kierunek poszukiwań badawczych.

• Specyfiką metody funkcjonalnej jest poszukiwanie funkcji zjawisk społecznych. Zbadać → znaleźć funkcję danego zjawiska w rzeczywistości społecznej, zarówno funkcje ukryte, jak i funkcje jawne; ustalić skutki pozytywne oraz skutki negatywne danego zjawiska w badanym społeczeństwie, czyli ustalenie eufunkcji i dysfunkcji danego społeczeństwa.

• Metoda funkcjonalna jako sposób przeprowadzania badań.

4. Metoda funkcjonalna jako sposób analizy danych socjologicznych.

W centrum uwagi znajdują się problemy takie jak:

• Ład społeczny - jak w życiu społecznym dokonuje się zsynchronizowanie potrzeb jednostkowych i społecznych? Zgranie interesów własnych z interesami zbiorowości?

• Fundamentem ładu społecznego są normy i wartości kultury, wzory zachowania. Trwałość ładu wynika z dobrowolnej ich akceptacji i przestrzegania.

• Ład społeczny opiera się na zgodności interesów, konsensusie przekonań czy poglądów, zgoda stanowi podstawę ładu społecznego.

• Jak ludzie zyskują motywację do działań zgodnych z normami i wartościami kultury?

• Pod przymusem.

• Za sprawą innych złożonych mechanizmów społecznych.

• Normy społeczne cywilizują interakcje społeczne, powodują że zachowania ludzkie stają się przewidywalne.

• Jak normy i wartości kultury stają się normami i wartościami jednostek? (skąd bierze się ład społeczny?)

• Internalizacja norm społecznych, jako podstawowe źródło konformizmu społecznego.

• Potrzeba bycia razem, potrzeba przynależności, poszukiwanie aprobaty u innych ludzi.

Krytyka:

Funkcjonalizm obrazuje przesocjalizowany obraz człowieka, oraz przeintegrowany obraz społeczeństwa.

Jeśli mówimy o siłach rozbijających zbiorowość, pojawić się musi kategoria interesów. Brak kategorii interesów (obok wartości drugie źródło motywacji do działania), które są potencjalnym źródłem konfliktów społecznych.

Kanon analizy funkcjonalnej:

Analiza funkcjonalna to przyjęcie perspektywy holistycznej, czyli traktowanie społeczeństwa jako pewnej integralnej całości. Chcąc opisać, czym jest całość, funkcjonaliści odnoszą się do pojęć pomocniczych.

• Organicystyczne podejście do człowieka. SPOŁECZEŃSTWO = ORGANIZM (Radcliffe - Brown).

• Systemowe podejście do człowieka - założenie że życie społeczne ma właściwości systemowe i w kategoriach systemu może być rozpatrywane.

• Analiza funkcjonalna jest szczególnym przypadkiem analizy systemowej;

SYSTEM - zespół wzajemnie powiązanych i współzależnych elementów, które tworzą pewną całość i które pozostają w określonych relacjach ze środowiskiem zewnętrznym. Najważniejsze → Współzależność: zmiana w jednym z elementów powoduje zmiany w pozostałych elementach - założenie całości funkcjonalnej. FUNKCJA - wpływ elementu jakiegoś systemu na funkcjonowanie tego systemu jako całości.

Zasady analizy funkcjonalnej:

1. zasada wzajemności (symetrii) w stosunkach międzyludzkich:

• jest podstawą ładu społecznego.

• wszelkie stosunki społeczne mają charakter ekwiwalentny, są symetryczne; obie strony zyskują, a nie tracą (jest to gra o sumie niezerowej). Przeciwieństwem jest tu zasada podporządkowania.

2. zasada konsensusu:

• zakłada, że życie społeczne jest harmonijną współpracą, która to harmonia opiera się na akceptacji wspólnego porządku, co jest podstawą integracji społecznej. Odchylenia od harmonii to dewiacje.

• główną rolę odgrywają tutaj: mechanizm socjalizacji i mechanizm kontroli społecznej.

• przeciwieństwem jest zasada konfliktu (nieobecna w analizie funkcjonalnej);

3. zasada zależności od systemu:

• każdy element systemu jest uzależniony od wszystkich pozostałych, całość także uzależniona jest od części.

4. zasada teleologizmu systemu:

• Społeczeństwo jako pewna systemowa całość dąży do osiągnięcia i utrzymania wewnętrznej równowagi, dąży do utrzymania status quo.

5. zasada samoregulacji systemu:

• wyjaśnia zmiany w życiu społecznym. Społeczeństwo posiada wbudowane wewnętrznie mechanizmy samoregulacyjne.

6. Zasada funkcjonalnej jedności społeczeństwa:

• Społeczeństwo cechuje się funkcjonalną jednością - wszystkie jego elementy współdziałają harmonijnie, przyczyniając się do trwania ładu społecznego, nie powodowanie konfliktów i napięć.

7. zasada uniwersalnej funkcjonalności:

• wszystkie elementy systemu społecznego spełniają względem systemu funkcje pozytywne, są wobec niego eufunkcjonalne. (wszystko co istnieje, jest rozumne)

8. zasada relatywizacji (Merton):

• jakiś element systemu może być w jednym momencie eufunkcjonalny dla systemu, a w innym dysfunkcjonalny.

9. zasada niezbędności funkcjonalnej:

• żeby społeczeństwo mogło istnieć i trwać, muszą być spełnione fundamentalne wymogi funkcjonalne: mechanizm socjalizacji, system kontroli społecznej.

• do spełniania wymogów funkcjonalnych niezbędne są pewne kulturowe formy: rodzina, grupy rówieśnicze, społeczność lokalna itp.

• Istnieje odpowiedniość między funkcją, a strukturami systemu, które mają ją wypełnić.

Korekta Mertona:

• jedna i ta sama funkcja może być spełniana przez różne instytucje, które mogą się wzajemnie uzupełniać lub zastępować; jedna i ta sama instytucja może realizować różne funkcje - zasada substytucji funkcjonalnej.

Wymogi funkcjonalne w społeczeństwie:

Pytanie brzmi: jakie funkcje są niezbędne, by społeczeństwo mogło istnieć i trwać jako zorganizowany twór?

1. Malinowski - punktem wyjścia są tutaj ludzkie potrzeby. Cała kultura jest odpowiedzią na ludzkie potrzeby.

Typy potrzeb:

• pierwotne;

• wtórne;

• integratywne;

2. Koncepcja Davisa i Cohena - funkcjonalizm społeczny:

• Rekrutacja nowych członków społeczeństwa na drodze biologicznej reprodukcji;

• Zróżnicowanie ról społecznych i pozycji społecznych - stworzenie mechanizmów przypisywania i pełnienia ról społecznych;

• Ład komunikacyjny (sfera symboliki);

• Wspólna orientacja poznawcza;

• Normatywna regulacja życia społecznego;

• Wspólny zestaw celów działania, które określa system wartości;

• Mechanizm socjalizacji;

• System kontroli społecznej;

Te wymogi funkcjonalne stanowią kanon zasad życia społecznego.

3. Koncepcja Talcotta Parsonsa:

• Utrzymywanie wzorów - jest funkcją kultury (systemu kulturowego);

• Utrzymywanie integracji - jest funkcją systemu społecznego;

• Osiąganie celów - funkcja systemu osobowości;

• Adaptacja - jest funkcją systemu behawioralnego.

Najwyższe piętro analizy funkcjonalnej:

• Każde zjawisko społeczne jest zjawiskiem socjo- psycho- kulturowym; czyli zrozumieć działanie jednostki to zrozumieć psychologiczne motywacje, to zrozumieć system wartości na który nakierowane są cele działania. To w końcu wyjaśnić społeczne formy w których działania się obiektywizują (instytucjonalne normy).

• Badanie zależności między różnymi podsystemami (kultura, osobowość, polityka itp.), które składają się na system społeczny.

Funkcjonalizm: zarzuty wobec teorii

1. Wchodząc na rynek socjologiczny rościł sobie prawo do wyłączności, jako jedyna teoria socjologiczna.

2. Ahistoryczność - przedstawia społeczeństwo jako abstrakt. Koncepcja socjologii bez historii, czyli teoria na gruncie której nie jest możliwe uchwycenie procesu zmiany społecznej, a także historycznego uwarunkowania zjawisk. Funkcjonalizm nie uwzględnia kontekstu historycznego.

3. Statyczność - sytuacje, którym brak jest dramaturgii społecznej. Przedstawia rodzaj wypreparowanej rzeczywistości.

4. Funkcjonalizm jest teorią opisowo - analityczną, a nie wyjaśniającą. Nie wskazuje na przyczyny i źródła zjawisk społecznych.

5. Jednostronność - funkcjonalizm stawia na piedestale tematykę ładu społecznego, a ignoruje tematykę zmiany społecznej czy konfliktu społecznego. Nie można przy jego pomocy wytłumaczyć wszystkich aspektów życia społecznego.

6. Funkcjonalizm pomija zagadnienie władzy, twierdząc że jednostki w sposób dobrowolny uczestniczą w życiu społecznym, co jest wynikiem zinternalizowania norm i wartości. Nie zwraca uwagi na fakt narzucenia i wymuszenia przez władzę.

Ralph Dahrendorf - funkcjonalizm to teoria utopijna; opisuje społeczeństwo które nie istnieje. Wyklucza z życia społecznego dysfunkcje, patologie i opisuje świat w którym nie zachodzą zmiany, a tylko ustala się status quo.

7. Zarzut teleologizmu: enigmatyczność zasady samoregulacji, niejasny kierunek dążenia do niejasnych celów.

8. Funkcjonalizm jest teorią mało wrażliwą na nurtujące problemy realnego życia. Nie jest ona adekwatna z codziennością życia społecznego.

Funkcjonalizm: zalety teorii

1. Teoria, której zakres zainteresowań jest bardzo szeroki, uwzględnia styczności różnych sfer rzeczywistości społecznej.

2. Postawienie problemu ładu społecznego, integralności i trwałości.

3. Stworzenie dojrzałego modelu pojęciowego, dostarczenie języka innym orientacjom teoretycznym.

Teorie konfliktu:

Pojęcie konflikt w socjologii jest opozycją pojęcia ład społeczny.

Konflikt:

• wrogość;

• napięcie;

• sprzeczność interesów;

• dysfunkcjonalność;

Funkcjonaliści pokazują jedną stronę życia społecznego; ukazują społeczeństwo w sposób statyczny. Teorie konfliktu powstały jako efekt polemiki z jednostronnością koncepcji funkcjonalnej.

Wewnętrznie wbudowane mechanizmy, które generują konflikt (strukturalne źródła konfliktu):

1. Dobra i wartości, które są przedmiotem zabiegów i aspiracji, znajdują się w społeczeństwie w ograniczonej ilości, co wytwarza pole rywalizacji i konkurencji między jednostkami.

2. Elementarny podział na rządzących i rządzonych, relacja władzy.

3. Grupy i zbiorowości posiadają sprzeczne interesy, dążą do różnych celów.

4. Różna hierarchia wartości w różnych społeczeństwach - wartości mogą również wzajemnie pozostawać w sprzeczności.

Społeczeństwo jest bytem heteronomicznym. Nie istnieje w życiu społecznym harmonia interesów, przekonań, wartości; dlatego konflikt jest potencjalnie obecny w życiu społecznym. Konflikt jest już obecny na poziomie jednostki - aktora społecznego.

Vilfredo Pareto - konflikt jest obecny w życiu społecznym, gdyż ludzie z natury nie są sobie równi, a każda różnica może potencjalnie stać się zarzewiem konfliktu.

Dwa nurty w teoriach konfliktu:

1. Dialektyczne teorie konfliktu - R. Dahrendorf. Ich prekursorem był Karol Marks.

2. Funkcjonalne teorie konfliktu - L. Coser. Prekursorem tych teorii był G. Simmel.

Celem autorów teorii konfliktu było stworzenie ogólnej teorii socjologicznej, która:

1. miałaby wskazać endogenne źródła konfliktu;

2. miałaby wyjaśnić mechanizm rodzenia się konfliktu społecznego;

3. miałaby wyjaśnić, w jaki sposób konflikt przyczynia się do powstawania zmiany społecznej.

Koncepcja Marksowska:

• Konflikt jest immanentną cechą życia społecznego.

• Marks podkreślał, że konflikt społeczny jest zawsze konfliktem interesów jednostek lub grup - kiedy jedna jest za utrzymaniem status quo, druga dąży go obalenia istniejącego stanu rzeczy.

• Konflikt jest głównym źródłem zmiany społecznej. Z tą tezą jednak trudno się zgodzić. Konflikt jest wprawdzie źródłem zmiany społecznej, ale nie głównym. Istnieje wiele innych sposobów źródeł zmiany społecznej - np. akulturacja, dyfuzja itp.

Krytyka koncepcji marksowskiej - R. Dahrendorf.

Dahrendorf zarzuca Marksowi trzy fundamentalne błędy:

1. Sprowadzenie konfliktów społecznych do konfliktów klasowych jest nieuprawnionym uproszczeniem, a ponadto absolutyzowaniem konfliktu klasowego do którego nie da się sprowadzić wszystkich konfliktów społecznych.

2. Odrzucenie tezy, że konflikt klasowy prowadzi do rewolucji. Rewolucja jest jednym z możliwych, ale nie jedynym scenariuszem.

3. Źródłem konfliktów społecznych nie jest jedynie sfera ekonomii - sfera stosunków własności. Konflikt ma wiele różnych źródeł, zatem jest to jakieś uproszczenie.

Konfliktu koncepcja Ralpha Dahrendorfa:

1. Źródłem (podstawowym) konfliktu społecznego jest relacja władzy, która dzieli ludzi na rządzących i rządzonych, a która jest niezbędnym aspektem organizacji społeczeństwa.

• Relację władzy można zaobserwować na każdym poziomie życia społecznego.

• Ten podział ról opiera się na pewnym ustalonym i obowiązującym, a więc związanym z sankcjami systemem oczekiwań społecznych. Istnieje społeczny scenariusz dotyczący roli dominującej i roli podporządkowanej.

• Konflikty są immanentnym i wszechobecnym elementem porządku społecznego, gdyż relacja władzy występuje we wszystkich typach społeczeństw.

2. Ład społeczny istnieje i trwa dzięki istnieniu prawomocnej władzy (dzięki zinstytucjonalizowaniu pełnienia ról dominujących i zdominowanych).

Dahrendorf mówi tedy o dwóch obliczach władzy:

• obliczu integratywnym; władza jest źródłem integratywnym dopóki posiada ono legitymizację społeczną; dopóki istnieje przekonanie społeczne o prawomocności i moralności władzy.

• obliczu będącym podstawą konfliktu społecznego; władza staje się źródłem konfliktu w momencie wycofania legitymizacji społecznej; w momencie utraty społecznego mandatu na rządzenie.

3. Konflikt jako źródło zmiany społecznej:

• Władza (relacja władzy) rodzi sprzeczne interesy, doprowadza zatem do polaryzacji społecznej (do dychotomii w relacjach społecznych), to zaś prowadzi do otwartego konfliktu, który prowadzi z kolei do reorganizacji społecznej - dokonuje się redystrybucja władzy i dochodzi do zmiany władzy, a zatem do zmiany społecznej.

Podstawowe parametry opisu konfliktu:

1. intensywność konfliktu; mierzona jest stopniem emocjonalnego zaangażowania stron w konflikt; jaką wagę mają sprawy, które są przedmiotem konfliktu. Intensywność jest tym większa, im bardziej fundamentalnych wartości dotyczy konflikt.

2. gwałtowność konfliktu; opisuje formę przejawiania się konfliktu. Chodzi tu najczęściej o środki techniczne angażowane w konflikcie. Według Dahrendorfa, bardziej gwałtowny przebieg mają konflikty w grupach słabo zorganizowanych.

3. sztywność struktury społecznej, w obrębie której zachodzi konflikt;

4. regulacje konfliktu;

5. konsekwencje konfliktu: typ zmiany społecznej;

Model sekwencyjny konfliktu społecznego:

• Konflikt stanowi formę jawnej interakcji pomiędzy stronami, która zmierza do udaremnienia jednej stronie dostępu do dóbr rzadkich;

• Źródłem konfliktu jest więc nierówna dystrybucja dóbr;

• Konflikt jest procesem o sekwencyjnej naturze.

Faza 1:

Polega na wycofaniu legitymizacji przez grupy, które czują się upośledzone w procesie dystrybucji dóbr.

• Warunkiem wycofania legitymizacji jest złamanie sprawiedliwej dystrybucji dóbr, tzn. w społeczeństwie dokonuje się polaryzacja ekonomiczna, w której tworzy się wąski pas dobrobytu, przy jednoczesnym pozbawieniu możliwości partycypacji w życiu społecznym większości społeczeństwa.

• Wycofanie legitymizacji społecznej następuje w momencie, gdy pojawiają się nierówności społeczne, które są społecznie nieakceptowane.

• Do wycofania legitymizacji przyczynia się zablokowanie kanału ruchliwości społecznej - nie ma możliwości zmiany miejsca w strukturze społecznej.

Faza 2:

Polega na pojawieniu się świadomości własnego interesu wśród grup upośledzonych w podziale dóbr.

• Interesy grupowe określa się jako sprzeczne z interesami grup rządzących; sprzeczność ta rodzi przeświadczenie o konieczności zmiany istniejącego układu społecznego.

Faza 3:

Jest to faza pobudzenia emocjonalnego grup upośledzonych w podziale dóbr.

• Zakwestionowanie prawomocności systemu i świadomość zmian (nie zawsze prowadzą do konfliktu);

• Niezadowolenie może się przerodzić w stan apatii, rodzi się poczucie bezalternatywności;

• Aby doszło do konfliktu, emocje społeczne muszą osiągnąć pewien stan, gdy niezadowolenie przekształca się w konflikt i bunt;

• Nie jest tak, że im większe upośledzenie, tym większa skłonność do buntu;

• Do konfliktu w większym stopniu prowadzi nie tyle upośledzenie absolutne (deprywacja absolutna), ile deprywacja względna, czyli sytuacja rozbudzonych nadziei, rosnących aspiracji które zostają zablokowane - frustracja rosnących oczekiwań.

• Ważną rolę odgrywa tu przekonanie, że jednostka nie otrzymuje tego, co jej się słusznie i sprawiedliwie należy, podczas gdy są w społeczeństwie jednostki, które [dane dobro] otrzymują - motyw niesprawiedliwości społecznej.

• Odpowiedzialność za niepowodzenia własne, jednostka spycha na rządzących.

• Rodzi się tożsamość kolektywna: „my” i „oni”. Dychotomia - upośledzeni vs. rządzący.

• L. Coser - eskalacja niezadowolenia społecznego jest funkcją:

1. Efektywności procesu socjalizacji;

2. Systemu kontroli społecznej;

Nawet najbardziej niesprawiedliwy system społeczny może trwać, jeśli funkcjonuje w nim sprawnie mechanizm socjalizacji oraz system kontroli społecznej (system sankcji). Przez te dwa mechanizmy niezadowolenie społeczne może być w skuteczny sposób kanalizowane.

Faza 4:

Związana jest z pytaniem: Kiedy pojawia się w społeczeństwie świadomość, że sytuacja jest dłużej nie do zniesienia? (pytanie o próg tolerancji), oraz Kiedy pojawiają się aktywne zachowania na rzecz zmiany?

• Przekroczeniu progu tolerancji sprzyja ujawnienie się społecznego niezadowolenia chociaż jednej grupy społecznej, co często pociąga za sobą lawinowy sprzeciw i bunt ze strony innych grup społecznych.

• Przekroczenie progu tolerancji może zaistnieć, gdy dochodzi do tzw. zajścia inicjującego.

Faza 5:

Cechuje ją eskalacja emocji zbiorowych, która prowadzi do radykalizacji celów, co może prowadzić do zmiany elit rządzących w ogóle.

Faza 6:

Konflikt przyjmuje w tej fazie postać zorganizowaną, postać zorganizowanego ruchu.

• Dahrendorf nazywa te fazę przejściem od quasi-grupy, do zorganizowanej grupy interesu.

• Quasi-grupa: agregat ludzi obiektywnie upośledzonych, nie zdających sobie jednak sprawy z tego faktu (bez świadomości i tożsamości kolektywnej).

• Zorganizowana grupa interesu: zdająca sobie sprawę ze swojego upośledzenia grupa ludzi, która organizuje się w grupę dążącą do realizacji własnych interesów.

Faza 7:

Stadium otwartego konfliktu, w którym stronami są zorganizowane grupy interesu.

Konsekwencje konfliktu, a typ zmiany społecznej

W wyniku konfliktu klasowego zachodzą zmiany strukturalne. Trzy typy zmian:

1. Całkowita, lub prawie całkowita wymiana osób zajmujących pozycję dominacji w związku. Jest to najbardziej raptowna zmiana (zmiana rewolucyjna).

2. Częściowa wymiana osób zajmujących pozycje dominacji. Jest to raczej ewolucyjna zmiana. Niektórzy przedstawiciele klasy dotychczas podległej przechodzą do klasy rządzącej i wpływają na przyjęte linie polityczne oraz treść podejmowanych decyzji (np. koalicje).

3. Brak zmian personalnych, zmiana struktury w kierunku zgodnym z dążeniami grupy podległej, bez przeniknięcia któregokolwiek z jej członków do grupy dominującej (uwzględnianie interesów opozycji).

Dylematy, problemy do dyskusji:

1. Samo rozumienie pojęcia „konflikt” - napięcie, współzawodnictwo, antagonizm, sprzeczność, spór, kontrowersja, walka, wojna, rewolucja. Czy konflikt pociąga za sobą jawne, otwarte działanie jednej strony przeciw drugiej, czy zawiera tylko ukryte napięcie, wrogość?

2. Układ społeczny, w ramach którego konflikt się odbywa (problem stron) - o konflikcie mówi się w tych teoriach bardzo ogólnie, nie mówiąc o jaki konflikt chodzi. Strony konfliktu nie są jasno zdefiniowane. Niezależnie od specyfiki konfliktu, każda sytuacja konfliktu ma pewną specyficzną strukturę, pewne cechy łączne.

Galtung wyróżnia konflikty:

• Intrapersonalne - wewnętrzne konflikty jednostki;

• Interpersonalne - między jednostkami;

• Konflikty pomiędzy zbiorowościami w ramach danego społeczeństwa;

• Konflikty, których stronami są państwa, bloki państw - konflikt na płaszczyźnie międzynarodowej;

3. Źródła i konsekwencje konfliktu - zarzut, że większy nacisk kładzie się na kwestie konsekwencji, niż źródeł konfliktu, bo w konflikcie obiektem największego zainteresowania jest zmiana społeczna.

Skutki konfliktu:

Dahrendorf: skupia się na radykalnych zmianach jako funkcji konfliktów.

Coser: rozpatruje konflikt z typowej funkcjonalnej płaszczyzny, konflikt uświadamia słabe strony systemu społecznego; daje to szanse na większą integrację systemu.

Konflikt występuje w podwójnej roli: jako zmienna zależna - konflikt zależy od czegoś, oraz jako zmienna niezależna - konflikt jako źródło zmian.

Niewątpliwie wkładem teoretyków konfliktu do teorii socjologicznej było przedstawienie w miarę spójnej teorii społeczeństwa, która wskazywała na mechanizmy zmiany społecznej poprzez pryzmat konfliktu.

Zasługą Dahrendorfa jest to, że zwrócił uwagę na dwoistą naturę społeczeństwa i dialektykę polegającą na splocie konfliktu i integracji jako dwóch stron życia społecznego. Wprowadził pewne kategorie analityczne:

• quasi-grupy;

• zorganizowane grupy interesu;

• interesy utajone;

• interesy jawne;

Tym, co uznaje się powszechnie za słabość tej teorii, jest część dotycząca dynamiki konfliktu i wprowadzenie do niej zmiennych: dynamiki, radykalizmu zmiany społecznej. Brak jest jednak dowodów empirycznych potwierdzających i odsłaniających stopnie dynamiki zmiany.

Jak to się dzieje, że z prawomocnych stosunków władzy rodzi się konflikt?

• Władza jako czynnik więziotwórczy;

• Władza jako czynnik polaryzacyjny;

Czy relacja władzy zawsze prowadzi do konfliktu interesów, a w konsekwencji do władzy? Często jest tak, że zmiana inicjowana jest przez rządzących, rządzeni natomiast buntują się przeciw zmianie.

Teorie wymiany:

Teoria ta zaliczana jest również do paradygmatu strukturalno - funkcjonalnego. Wszelkie interakcje dają się tutaj wg teorii wymiany ująć w ramy transakcji, inaczej wymiany społecznej.

Nurt ten pojawił się w socjologii w latach 50-tych XX wieku i zyskał od razu wielu zwolenników. Przez swój eklektyczny charakter próbuje zsyntetyzować różne teorie tradycji socjologicznej. Można wyodrębnić dwie podstawowe wersje teorii wymiany:

1. Teoria George'a Homansa - powstała pod wpływem behawioryzmu psychologicznego.

2. Teoria Petera Blau'a - nurt socjologizujący.

Za szyldem teorii wymiany społecznej kryje się pewna wizja świata, która odpowiada na pytanie: Co powoduje, że ludzie wchodzą ze sobą w interakcje społeczne, nawiązują stosunki społeczne? Czym jest [zatem] interakcja?

Teorie wymiany zakładają, że wszelkie interakcje między ludźmi dają się ująć w kategoriach transakcji - wymiany. W ten sposób usiłuje się tłumaczyć całokształt życia społecznego.

• Wymiana społeczna zakłada wzajemność w życiu społecznym i usiłuje wyjaśnić procesy zachodzące w życiu społecznym w kategoriach wzajemnych korzyści uczestników interakcji.

• Życie społeczne traktuje się tutaj jako rynek, na którym jednostki negocjują w celu uzyskania wzajemnych korzyści. Wymiana społeczna pozwala uchwycić istotne cechy różnych procesów społecznych w różnych społeczeństwach w różnych momentach historycznych.

• W przekonaniu teoretyków wymiany, ta koncepcja pozwala nam uchwycić pewne istotne cechy zjawisk i procesów społecznych w różnych historycznie społeczeństwach. Intencją teoretyków było zbudowanie jednolitego modelu życia społecznego, teorii ogólnej o szerokim zasięgu. Jest to teoria na wysokim stopniu abstrakcyjności.

G. Homans - „wszelkie zachowania społeczne stanowią wymianę działań między jednostkami, materialną lub niematerialną i związaną z określonymi nagrodami, jak też kosztami”.

Przedmiotem korzyści osiąganych w procesie wymiany są:

• aprobata innych;

• poczucie bezpieczeństwa;

• władza;

• autorytet;

• uczucia (sympatia, miłość, solidarność, nienawiść itp.);

• pieniądze, dobra materialne;

• przywileje;

Współczesne teorie wymiany - 2 wersje:

Homans - nurt psychologiczny (motywacyjny):

W centrum uwagi znajduje się tutaj jednostka w trakcie aktu wymiany społecznej. To, co nas interesuje, to jej indywidualne motywy, które popychają ją do tego aktu. Akcent spoczywa na psychologicznym kontekście aktu interakcji.

Blau - nurt strukturalny (socjologistyczny):

Punkt ciężkości analiz spoczywa na społeczeństwie, które traktowane jest dwojako:

1. jako efekt stosunków wymiany - jak powstaje społeczeństwo;

2. jako strukturalny układ odniesienia dla indywidualnych aktów wymiany - kultura, wzory, normy, wartości jako czynniki warunkujące zachowanie.

Rodowód teorii wymiany:

1. Utylitaryzm

2. Tradycja behawiorystyczna w psychologii

3. Antropologia

1. UTYLITARYZM - występuje tutaj zaczerpnięty z klasycznych koncepcji ekonomicznych wizerunek człowieka jako jednostki racjonalnej, która kieruje się zasadą maksymalizacji korzyści osobistych. Zeń Homans zaczerpnął ideę życia społecznego, rozumianego w kategoriach wymiany.

Pytanie: Co sprawia, że w relacjach wymiany daje się zauważyć ład i porządek?

Odpowiedź: Działa tutaj mechanizm „niewidzialnej ręki rynku”; jednostki kierują się własnymi korzyściami, ale rynek dostarcza regulacji - np. zasad wolnej konkurencji, popytu, podaży itp.

Komentarz krytyczny: Analogia ta w sposób dość ograniczony stosuje się do życia. Ludzie nie zawsze są racjonalni, nie zawsze dążą do maksymalizacji zysku. Korzyść którą się kierują, nie zawsze musi być ich korzyścią osobista. Homo oeconomicus nie zawsze jest równy homo sociologicus.

2. BEHAWIORYZM - Był czas, kiedy behawioryzm miał w socjologii wysokie notowania. Stanowił wzór precyzji i ścisłości, zaś jego konstrukcje pojęciowe były bardzo chwytliwe i zdawały się wyjaśniać wszystko, co dotyczy człowieka. Ale to se ne wrati. Przyszli humaniści i popsuli całą zabawę.

Teoretycy tej orientacji (tj. behawioryści, ma się rozumieć), zaadaptowali tutaj język - pojęcia kary, nagrody, wzmocnienia, itp. - czyli ogólny schemat analizy zachowań typu S - R. Przejęto twierdzenia dotyczące motywów ludzkiego zachowania - np. ludzie będą powtarzać te zachowania, które stanowią dla nich wzmocnienie, unikać tych które prowadzą do kar; oraz wiele innych, całkiem oczywistych.

Oczywiście, schemat ten jest mechanistyczny i dlatego go nie lubimy.

3. TRADYCJA ANTROPOLOGICZNA - związana z pracami Levi Straussa, Malinowskiego, Marcela Maussa i im podobnych. Oczywiście, chodzi tu o coś więcej, niż np. o wymianę kobiet za kolce jeżozwierza (czy sanki, rzecz wcześniej tam nie znaną). Rzecz częściej dotyczy potwierdzenia więzi społecznej. Procesy wymiany społecznej rzadko wynikają z konieczności zaspokojenia potrzeb przez ludzi, nie tylko tych egzystencjalnych, jak wódka i kiełbasa, ale i psychologicznych, integratywnych (fuj! Co za słowo!). Z analiz antropologicznych wynika, że procesy wymiany powiązane są z normatywnymi strukturami społecznymi, jak normy moralne, religijne, obyczajowe, prawne. Społeczeństwo nadaje przez to wymianie uporządkowany stan.

• Procesy wymiany wynikają z konieczności zaspokojenia potrzeb jednostki - stanowisko Malinowskiego

• Procesy wymiany powiązane są z normatywnymi strukturami społeczeństwa - normy moralne, obyczajowe, religijne czy prawne. Poprzez te normy społeczeństwo nadaje stosunkom uporządkowany kształt.

Stosunki wymiany społecznej prowadzą do powstania trwałych wzorców interakcji społecznej - do instytucjonalizacji porządku społecznego ład społeczny powstaje w wyniku aktów wymiany społecznej. Ważną inspiracją były badania Malinowskiego dotyczące obrzędu Kula.

Społeczeństwo jest zarówno efektem stosunków wymiany, jak i podstawową normą odniesienia - dostarcza bowiem norm i wzorów.

Filozoficzne fundamenty teorii wymiany:

1. Indywidualizm - teorie wymiany społecznej, a w szczególności w wersji Homansa, są skrajnym przejawem stanowiska indywidualistycznego w naukach społecznych; zakłada ona bowiem, że jedynymi realnie istniejącymi obiektami świata społecznego są jednostki (a nie grupy) i relacje między nimi. Stąd wynika główny postulat metodologiczny: wszystkie zjawiska życia społecznego dają się wyjaśnić przy pomocy twierdzeń odnoszących się do jednostek i ich zachowania. Kluczem do poznania jest wiedza o ludzkich zachowaniach. Socjologia została tutaj zredukowana do psychologii. Takie stanowisko można śmiało nazwać redukcjonizmem.

• P. Blau sprzeciwia się temu, twierdząc że zjawiska zachodzące w zbiorowościach i grupach społecznych podlegają własnym prawom, mają swą specyfikę i autonomię, nie da się ich zredukować do zachowania jednostki. Zrozumienie procesów wymiany nie jest możliwe bez uwzględnienia szerokiego kontekstu społecznego - norm społecznych, wzorów kulturowych. Wyrwanie aktów wymiany z ich naturalnego kontekstu społecznego prowadzić może do paradoksalnych wniosków.

2. Behawioryzm i redukcjonizm - teorie wymiany prezentują behawiorystyczny i jednocześnie redukcjonistyczny model świata społecznego. Wszystkie zjawiska (mikro i makro) są wyjaśniane przy pomocy twierdzeń odnoszących się do zachowania jednostki (behawior). Takie skrajne redukcjonistyczne stanowisko jest nie do przyjęcia - prowadzi to do sprowadzenia reakcji do poziomu zwierzęcości. Konsekwencją tego jest również pominięcie stosunków opartych na konflikcie i przymusie. Stosunkom wymiany nadaje się rangę fundamentalną. Nikną zaś z pola widzenia stosunki dominacji - przymusu. Nie wszystkie zjawiska społeczne dają się wyjaśnić na gruncie tego modelu.

Pojęcie wymiany społecznej:

U podstaw teorii wymiany leży przekonanie, że wszelkie interakcje społeczne mają charakter transakcjonalny (są wymianą dóbr materialnych lub niematerialnych); że wszelkie relacje społeczne są transakcją. Wychodzi się tutaj do stwierdzenia, że ludzkie potrzeby są spełniane przez innych ludzi, a zatem wymagają od nas wchodzenia w interakcje z innymi ludźmi. Generalnie, stosunki między ludźmi polegają na dawaniu i braniu.

Kategorie behawiorystyczne:

Kara	Zablokowanie możliwości zaspokojenia potrzeby jednostki
Nagroda	Możliwość zrealizowania, zrealizowanie potrzeby
Koszty	Kara, na którą się narażamy; nagroda, której trzeba się zrzec podejmując taką, a nie inną linię realizacji potrzeb
Korzyść	Nagroda po odjęciu kosztów.

• Elementarną relacją wymiany jest diada (układ A i B) - interakcja, w której uczestniczą dwie jednostki.

• O charakterze wymiany decyduje charakter dóbr.

• Wspólnym elementem wszystkich relacji wymiany jest zawsze motyw wzajemnych korzyści Związki między ludźmi mogą być:

1. wewnętrznie nagradzające (związki uczuciowe);

2. zewnętrznie nagradzające (prestiż, autorytet, sława itp.);

Wymiana w wąskim znaczeniu - Blau:

P. Blau -odróżnia wymianę ekonomiczną od wymiany społecznej. Są one czymś innym. Wyłącza także z obrębu wymiany społecznej działania altruistyczne, nie kierowane motywem korzyści. Nie mogą być również traktowane jako wymiana działania te, które odbywają się pod przymusem.

Stosunki wymiany polegają na dobrowolnych transakcjach między aktorami społecznymi, dla osiągnięcia wzajemnych korzyści.

Pytanie: Co powstaje w wyniku stosunków wymiany?

Odpowiedź: Efektem stosunków wymiany jest kształtowanie się trwałych relacji społecznych między partnerami interakcji (jednostki, grupy lub zbiorowości). Opierają się te relacje na wzajemnych zobowiązaniach, zaufaniu, solidarności, zaangażowaniu stron w wymianę. Te trwałe wzory relacji opierają się na standardach sprawiedliwej wymiany. W wymianie ekonomicznej relacje te nie występują.

Katalog uniwersalnych zasad kierujących relacjami między ludźmi (Homans):

1. Motyw sukcesu - (gołąbek dziobie ziarnka, bo mu dobrze idzie). Jeśli jakieś działanie spośród działań podejmowanych przez jednostkę jest częściej nagrodzone, tym bardziej prawdopodobne, że jednostka to działanie będzie podejmować.

2. Motyw wartości - (dobre te ziarenka, oj dobre!) Im większą wartość ma dla jednostki rezultat danego działania, tym bardziej prawdopodobne, że będzie ona to działanie podejmować.

3. Motyw nasycenia - (gołąbkowi się odbiło. Nie będzie już dziobał) Jest tak, że im częściej otrzymujemy jakąś nagrodę, tym mniej wartościowa się staje każda następna jednostka danego dobra (każda następna nagroda).

Według Homansa, każda z tych zasad daje się przenieść na sferę życia zbiorowości społecznych.

Podejście strukturalne - wątek ładu i konfliktu (Blau):

• Jest to polemika z koncepcją Homansa. Różni się jednak tym, że Blau realizuje nie tylko stosunki wymiany w diadzie, ale analizuje wymianę społeczną pomiędzy grupami i zbiorowościami społecznymi. Kwestionuje trzy podstawowe zasady filozoficzne - indywidualizm, behawioryzm, redukcjonizm.

• Zjawiska i procesy społeczne zachodzące na poziomie ponadindywidualnym posiadają swoiste, specyficzne właściwości, i nie da się ich w żaden sposób objaśnić sensownie przy pomocy twierdzeń odnoszących się do jednostki - nie jest redukowalne życie grup do jednostek.

Konstrukcja teorii:

• Blau proponuje wyjście od elementarnych stosunków wymiany w układach interakcyjnych, by następnie przejść do makrospołecznych poziomów wymiany między całościami. Stara się odpowiedzieć na pytanie: jak powstają, trwają i zmieniają się zbiorowości społeczne (ład społeczny)?

Charakterystyka elementarnych procesów wymiany:

1. Jest tak, że im więcej korzyści ludzie oczekują wykonując dane czynności, tym bardziej prawdopodobne, że będzie ją wykonywać (motywacja). Kryje się za tym przeświadczenie, że ludzie będą wchodzić w relacje z innymi, o ile istnieje perspektywa korzyści.

2. Im częściej ludzie wymieniają wzajemnie korzyści, tym bardziej prawdopodobne, ze ustalą się społeczne normy regulujące wymianę. Pojawi się problem sankcji i dezaprobaty.

3. Im bardziej trwałe i stabilne stosunki wymiany, tym bardziej prawdopodobne, że będą się one rządzić normami sprawiedliwej wymiany ustalenie, jaki powinien być poziom nagrody w stosunku do poniesionych kosztów.

4. Im częściej łamie się w stosunkach ową normę sprawiedliwej wymiany, tym bardziej prawdopodobne, że strona pokrzywdzona będzie stosować negatywne sankcje, czy wręcz odwet.

5. Każdy aktor społeczny angażuje się w wiele różnych relacji wymiany. W jednych osiąga nagrody, w innych doświadcza dyssatysfakcji, napięć, zbyt wysokich kosztów.

Reguły rządzące stosunkami wymiany (Blau):

Partnerzy w interakcji (wymianie) dysponują różnymi zasobami indywidualnymi (kwalifikacje, wykształcenie, uroda, talent itp.), czyli posiadają różną siłę przetargową. Sprawia to, że z pewnymi jednostkami ludzie chętniej wchodzą w relacje wymiany, niż z innymi. Ludzie są po prostu różni i w różnym stopniu atrakcyjni. W życiu społecznym odbywa się nieustanne współzawodnictwo w zdobywaniu odpowiednich nagród - prestiżu, bogactwa, miłości. Jedni otrzymują wyższe, inni niższe nagrody - pojawia się zatem zróżnicowanie społeczne pod względem osiąganych nagród.

Problem władzy w teorii Blau'a:

• Jak władza przekształca się w uznany autorytet, czyli uprawomocniony stosunek dominacji i uległości (kiedy władza jest czynnikiem integrującym)?

• Jak władza rodzi impuls w kierunku konfliktu i zmiany?

1. Aspekt integratywny teorii wymiany społecznej

• Blaua interesuje problem legitymizacji stosunków dominacji i podporządkowania. Co sprawia, że podwładni są skłonni do uległości w sposób dobrowolny?

• Relacja ta opiera się na normach wzajemności w relacji wymiany i sprawiedliwym rodzi ale nagród.

• Dokonuje się ugoda normatywna między stronami; tu normy definiują w jakich okolicznościach przywódca może wymuszać konformizm, w zamian za świadczenie usług i kiedy podporządkowani powinni okazywać posłuszeństwo.

Istota wymiany przy relacji władzy:

Strona dominująca oferuje poczucie bezpieczeństwa, zaspokojenie potrzeb. Druga strona powinna odpowiedzieć na to konformizmem zachowań - zrzec się części swojej autonomii indywidualnej. Normy instytucjonalizują stosunki wymiany i określają kanon sprawiedliwej wymiany. U podstaw tych norm leży system wartości, który jest internalizowany w procesie socjalizacji i jest podzielany przez obie strony - rzec można: aksjologiczny konsensus. Bez zrealizowania tych warunków nie ma mowy o legitymizacji.

Efekty legitymizacji stosunku władzy

• Spada w społeczeństwie współzawodnictwo, rywalizacja między jednostkami.

• Wzrasta rola relacji społecznych nastawionych na uzyskiwanie aprobaty społecznej, jako nagrody za konformizm wobec grupy.

• Zwiększa się automatycznie poziom integracji, maleje zagrożenie napięciami i konfliktem. Jednostki nie rywalizują o władzę, lecz o prestiż społeczny.

2. Aspekt konfliktowy teorii wymiany społecznej

Blau podkreśla, że rzeczywistość społeczna zawiera w sobie nieuchronną dialektykę między integracją, a konfliktem. Podobnie jak są mechanizmy wytwarzające jedność i harmonię, tak również są mechanizmy rodzące napięcia, dewiacje, konflikt i wreszcie - zmianę społeczną.

Jak relacje, które łączą stosunki władzy, stają się przyczyną podziału społeczeństwa ? (jaki jest mechanizm generowania przez stosunki władzy niechęci i konfliktów?)

Napięcie w strukturze społecznej powstaje wówczas, gdy ci co mają władzę (grupa dominująca) odrzucają ustalone normy sprawiedliwej wymiany. Naruszają tym samym normy wzajemności. Jeśli zostają one złamane, powstaje impuls w kierunku napięcia.

Hipoteza Blau'a:

Im bardziej stosunki między rządzącymi, a rządzonymi stają się niesymetryczne, tym większe jest poczucie deprywacji społecznej; tym samym większy jest impuls w kierunku opozycji i konfliktu.

• Intensywność opozycji będzie większa wówczas, gdy zbiorowe poczucie deprywacji (upośledzenia) zostanie skodyfikowane ideologicznie i przełożone na system ideologicznych przekonań.

• Krystalizuje się wówczas wspólnota przekonań, której świadomość jest tworzona w opozycji (świadomość typu „my - oni”). To z kolei wpływa na wzrost solidarności grupy i zaangażowania emocjonalnego w konflikt.

Stosunki wymiany między grupami i zbiorowościami

Tutaj także mamy do czynienia ze zjawiskami takimi jak współzawodnictwo, problem zróżnicowania nagród i ich dystrybucji. Płaszczyzna integracyjna i konfliktowa w stosunkach wymiany.

1. Wzrost roli wspólnych wartości (czynników kulturowych) - wspólne wartości to wartości, które należą do etosu danej zbiorowości → kulturowy dorobek grupy. System wartości dostarcza standardów dzięki którym można dokonać kalkulacji nagród, ustalić kanon sprawiedliwej wymiany. System wartości decyduje również o charakterze norm regulujących stosunki wymiany (podejście funkcjonalne).

2. Proces instytucjonalizacji - w wyniku jego działania, dokonuje się stabilizacja i formalizacja reguł leżących u podstaw wymiany. Instytucjonalizacja zakłada, że reguła staje się obowiązującą normą. Pojawia się tutaj problem nakazów i zakazów, nagród i kar.

Instytucja wg Blau'a - zespół względnie stałych, ogólnych norm regulujących wzory interakcji między grupami społecznymi. Funkcją instytucji jest nadanie formy ładu w życiu społecznym (regularność).

Typologia instytucji P. Blau'a

Kryterium: rodzaj wartości, jakie są zawarte w strukturze normatywnej.

1. Instytucje integratywne - podtrzymują więzi i wartości społeczne, które decydują o tożsamości struktury społecznej, która pozwala na odróżnienie „obcych” od „swoich”.

2. Instytucje dystrybutywne - wytwarzają i dystrybuują społecznie pożądane dobra i nagrody.

3. Instytucje organizacyjne - legitymizują władzę i koordynują zbiorowe wysiłki w dążeniu do postawionych (przez grupę) celów.

Poziomy organizacji społecznej

1. Kategorie społeczne - całości społeczne, wyznaczone przez wiek, płeć, i rasę;

2. Społeczności - wspólnoty lokalne, terytorialne, różnego rodzaju grupy społeczne;

3. Zorganizowane zbiorowości - kategoria ta obejmuje różnego rodzaju grupy: od grup pierwotnych, do biurokratycznej organizacji formalnej (państwo);

4. Systemy społeczne - systemy: gospodarczy, polityczny, edukacyjny - w obrębie danego społeczeństwa.

Z tych najistotniejsze dla Blau'a to zorganizowane zbiorowości, głównie organizacje i grupy formalne, oraz wymiana w ich obrębie.

Komentarz:

Teoria wymiany spotkała się z umiarkowaną krytyką. Każdy w zasadzie znalazł tutaj jakiś wątek teoretyczny zadowalający dla siebie. Funkcjonaliści znaleźli ład społeczny, a zwolennicy teorii konfliktu mogli również być usatysfakcjonowani. Dla każdego coś miłego.

Teoria ta, w szczególności w wersji Blau'a, należy do najbardziej kompletnych teorii, gdyż udziela odpowiedzi na fundamentalne dla socjologii pytania. Krytycy twierdzą jednak (tym zawsze czegoś brak), że teoria nie spełnia postulatu dojrzałej teorii.

Stworzono bowiem model pojęciowy, system pojęć analitycznych, nowych kategorii ujmowania życia społecznego, ale zabrakło tutaj tego, co stanowi kwintesencję - sformułowania praw → brak przejścia na poziom ogólnych praw o świecie społecznym.

Niewątpliwa zasługą jest to, że Blau znalazł rozstrzygnięcie kłopotliwego problemu dla socjologii: znalezienia pomostu pomiędzy poziomem mikro - i makrosocjologicznym; do tej pory były to poziomy separowane (Czy świat `makro' jest redukowany do świata `mikro'?).

W odpowiedzi na zadane pytanie Blau twierdzi, że podstawowe stosunki wymiany społecznej zachodzą na wszystkich poziomach życia społecznego. Istnieje pewien poziom relacji między `mikro' i `makro'. Wskazuje on na specyfikę złożonych stosunków wymiany związanych z kwestią wartości pośredniczących.

Cel teoretyczny stawiany przed teoriami wymiany ma zmierzać w kierunku ustalenia wyraźnych twierdzeń teoretycznych o prawidłowościach wymiany na poziomach `makro' i `mikro'.

Funkcjonowanie porządku społecznego

Teorie nierówności społecznej

• Praktycznie wszystkie społeczeństwa są ustratyfikowane;

• Stratyfikacja i nierówności są pewną trwałą cechą społeczeństw, niemniej w historii myśli socjologicznej pojawiały się teorie, które zakładały możliwość zniesienia nierówności społecznych.

Ważny jest tutaj problem kwestii sprawiedliwości - czy nierówności społeczne są elementem sprawiedliwego systemu społecznego? Tematyka ta posiada dość mocne zabarwienie etyczno-moralne, zaś sam problem bywa często wykorzystywany instrumentalnie przez przedstawicieli rozmaitych partii politycznych.

Trzy aspekty pojęcia nierówności

1. zróżnicowanie społeczeństwa - podział ze względu na rozkład pewnych cech w społeczeństwie; np. prestiż, dochód, zawód wykonywany, wykształcenie, postawy, cechy psychiczne jednostki lub zbiorowości;

Płaszczyzny nierówności:

Cechy różnicujące ludzi mogą być oceniane z różnych punktów widzenia:

• jak bardzo są przez ludzi pożądane (bogactwa, prestiż, dochód); Wyróżnia się jednostki uprzywilejowane i upośledzone w procesie dystrybucji dóbr.

• oceniamy rozmaite atrybuty jednostek z perspektywy tego, jak bardzo są podziwiane i jak są te oceny formułowane w kategoriach prestiżu;

• władza (rozumiana jako możliwość wpływu na innych), oraz jej zakres;

Te trzy płaszczyzny pozostają ze sobą w ścisłych związkach:

• władza może być przyczyną kumulacji prestiżu społecznego, ale może dawać także przywileje ekonomiczne;

• bogactwo może dawać władzę i prestiż;

2. uporządkowanie społeczeństwa - umiejscowienie jednostek względem siebie na różnego rodzaju skalach - dochodowej, prestiżu, wykształcenia.

3. Ocena - aspekt decydujący dla nierówności; ocenia się w kategoriach nadrzędności, podrzędności;

Aspekt obiektywny i subiektywny nierówności

• Aspekt obiektywny - zróżnicowanie materialne

• Aspekt subiektywny - spojrzenie na zróżnicowanie z punktu widzenia hierarchii zamożności, lub też przez pryzmat systemu wartości. Ta sama wysokość dochodu może zostać uznana za wystarczającą lub niewystarczającą.

Pojęcie stratyfikacji

Pojęcie stratyfikacji służy do opisu systemu nierówności. Odnosi się do sposobu podziału społeczeństwa na pewną ilość grup, pozostających względem siebie w relacji wyższości lub niższości ze względu na jakieś kryterium.

Stratyfikacja jest systemem ustrukturalizowanych nierówności społecznych, przybierających postać warstw, klas czy grup statusowych.

System stratyfikacji społecznej A. Giddensa

Według Pawła Sorokina, stratyfikacja jest efektem nierównej dystrybucji dóbr w społeczeństwie. Historyczne formy w jakich przejawiały się nierówności są zmienne.

1. System niewolniczy;

2. System kastowy;

3. System stanowy;

4. System klasowy;

System niewolniczy:

Najbardziej skrajna nierówność. Przedmiotem posiadania były nie tylko dobra materialne, kapitał, ale przedmiotem własności byli również ludzie. Sytuacja taka była prawnie usankcjonowana, a charakter stosunków niewolniczych różnił się w różnych momentach historycznych. Różny był tez status niewolników:

• W USA - pozbawieni byli wszystkich praw. W XVIII i XIX wieku w USA i Ameryce Pd. używani byli jako robotnicy na plantacjach, albo służba domowa.

• W Atenach okresu Peryklesa - zajmowali odpowiedzialne pozycje (administratorzy rządowi), wykluczeni z pełnienia funkcji politycznych i militarnych.

• W Rzymie - działali w handlu, zdobywali majątki i stawali się właścicielami niewolników.

System kastowy:

Kojarzony jest jednoznacznie z kulturą Indii. Samo pojęcie „kasta” pochodzi z języka portugalskiego i znaczy „czysta rasa”. Hindusi nie mają jednego pojęcia na opisanie systemu kastowego. Jest to taki system, który zakorzeniony jest w normach i sankcjach religijnych, obwarowany tabu, rytuałami społecznymi. Kasty związane są z prestiżem społecznym i pojęciem hierarchii. Podwaliną jest tutaj system religijny, który go sankcjonuje.

Przynależność do kasty jest dziedziczna (na mocy urodzenia), a konsekwencje przynależności do którejś z kast rozciągają się na całokształt życia jednostki - np. rodzaj funkcji, które wolno pełnić jednostce. Kastowość społeczeństwa związana jest ze sferą stosunków społecznych takich jak endogamia stosunków małżeńskich.

Badacze tego systemu podkreślają, że nigdy nie był to system sztywny. Przejście z kasty do kasty jest niemożliwe, ale kasta może zmienić pozycję w porządku kastowym. Kasty występowały również poza typowym kontekstem indyjskim - np. w USA po zniesieniu niewolnictwa.

System stanowy:

Kojarzony jest głównie z feudalną Europą, ale systemy tego rodzaju występowały również poza granicami Europy - np. w Japonii.

• Stany feudalne to zbiorowości różniące się funkcjami społecznymi, przywilejami i obowiązkami;

• Legitymizowanie nierówności społecznych;

• Istniała pewna mobilność, choć ograniczona. Jednostka mogła w ciągu swego życia zmienić przynależność stanową (kupowanie tytułów stanowych), małżeństwa między stanami, nadania szlachectwa (nobilitacje);

System klasowy:

• Nie opiera się na sankcjach religijnych, ani prawnych;

• Przynależność klasowa jednostki może być zmieniana w ciągu życia;

• Bariery między klasami nie są wyraźnie ostre i nie mają charakteru sformalizowanego;

System klasowy to system oparty na nierównościach typu ekonomicznego - zakres własności dochodów, bogactwa itp. Inne systemy dotyczą głównie podziałów religijnych. Istnieje tutaj duża mobilność społeczna. Stopniowalność jako cecha systemu klasowego.

Wyznaczniki klasowości

Różnice systemów klasowych w różnych społeczeństwach:

1. skala i rodzaj nierówności społecznych - społeczeństwa egalitarne mniej lub bardziej (egalitaryzm vs. elityzm);

Rozróżniamy tutaj równość szans i równość warunków:

• równość szans - system, w którym wszyscy niezależnie od przynależności mają równe szanse osiągnięcia wyższych pozycji społecznych;

• równość warunków - równość rzeczywistych warunków życiowych;

Główny spór dotyczy tego, czy państwo powinno zapewniać równość szans, czy także równość warunków.

2. stopień ostrości i nieprzenikalności barier klasowych, podziałów - stopień mobilności społecznej;

Ogół społeczeństw dzielimy na otwarte i zamknięte. W zamkniętych dokonuje się samoreprodukcja elit społecznych.

3. stopień separacji kulturowej - wyraża się w istnieniu odrębności kulturowych pomiędzy klasami: język, obyczaje, kręgi towarzyskie.

• W obrębie klas społecznych występować mogą tendencje do zachowania odrębności kulturowej, własnej specyfiki - np. etos robotniczy.

• Inna tendencja związana jest z homogenizacją kulturową → koncepcja świata jako globalnej wioski i związany z tym styl życia społeczeństwa masowego.

4. zróżnicowanie według odrębności interesów klasowych:

• podział na społeczeństwa o dużej i małej konfliktowości;

• im większe nierówności → mniejsza mobilność → większe zagrożenie konfliktami;

Nurty teoretyczne koncepcji nierówności

Istnieją dwa klasyczne nurty socjologiczne:

1. Tradycja Marksowska;

2. Tradycja Weberowska;

Współczesne teorie nawiązują bądź do jednej, bądź do drugiej.

1. Marksowska teoria klas społecznych

Klasy społeczne wyróżnione są ze względu na stosunek do środków produkcji. U podstaw systemu klasowego w rozumieniu marksowskim leży charakter stosunków własnościowych. To kryterium wyróżnia dwie grupy:

• Klasa posiadaczy - ci, którzy posiadają środki produkcji; posiadacze mogą w większym stopniu kontrolować ośrodki władzy, manipulować symbolami kulturowymi (wpływ na stanowienie systemu wartości i norm), mają wpływ na tworzenie ideologii, która uzasadnia posiadanie przez nich władzy ekonomicznej i politycznej. Mogą wpływać na styl i warunki życia innych ludzi (bogactwo jest tutaj kluczem do innych dóbr pożądanych).

• Klasa robotnicza - ci, którzy nie posiadają środków produkcji, ale dysponują własną pracą;

Między posiadaczami, a proletariatem istnieje elementarny konflikt interesów, który prowadzić może do zmiany społecznej, do ustanowienia nowych zasad dystrybucji dóbr. Marks pojmował owo występujące tutaj napięcie jako główne źródło dynamiki społecznej.

Istota stosunków między klasami tkwi w eksploatacji cudzej pracy - przechwytywanie wartości dodatkowej. Współcześnie wielu autorów uważa, że głównym kryterium jest nie tyle posiadanie własności, ile kontrola nad sferą wytwarzania dóbr → rola technokratów, ekspertów.

Pojęcie klasy ma charakter relacyjny, tzn. burżuazja nie może istnieć bez proletariatu, status jednej klasy nie może być uwzględniany bez uwzględniania statusu drugiej klasy.

Dychotomiczny model klas sprowadzał ogół stosunków klasowych do relacji między tzw. klasami podstawowymi, uwypuklał element konfliktowości i sprzeczność interesów. Nie ma się co dziwić. Takie było zamierzenie Marksa.

Dlaczego stosunek do środków produkcji jest kryterium?

• Determinizm ekonomiczny: jego cechy można przypisać teorii Marksa. Jest to takie spojrzenie na społeczeństwo, które powiada, że najważniejsza w świecie społecznym jest sfera produkcji . Wszystkie inne sfery są pochodną tego, co się dzieje w sferze ekonomii.

• Stosunek do środków produkcji określa inne nierówności społeczne - pozaekonomiczne, materialne warunki egzystencji wpływają na kulturowy sposób życia, czyli na styl życia ludzi, na system wartości, aspiracje (sfera psychologiczna, świadomościowa), na pewne przekonania polityczne, mentalność, postawy.

Krytyka koncepcji Marksa

1. Problematyka świadomości klasowej - Marks zakładał, że o klasie społecznej można mówić dopiero wówczas, gdy wśród grupy cechującej się jednakowym położeniem w strukturze klasowej pojawi się świadomość, że stanowią oni klasę (por. Dahrendorf quasi-grupa i grupa interesu). U Marksa jest to klasa-w-sobie i klasa-dla-siebie.

• Według Maxa Webera, świadomość klasowa może powstać w określonych warunkach, ale nie musi się wcale tak stać - nie jest to bowiem proces automatyczny (ani związek konieczny).

2. Schemat teoretyczny jakim posługuje się Marks upraszcza realną, empiryczną rzeczywistość, a zatem nie chwyta wszystkich rysów struktury społecznej różnych społeczeństw. Posługiwał się on przecież dychotomicznym schematem struktury klasowej, co miało uwypuklać konflikt.

3. Nietrafna okazała się być też teza dotycząca kapitalizmu i jego przekształceń, gdzie w toku rozwoju dojść miało do polaryzacji społeczeństwa na dwie tylko klasy, a zaniknąć miała całkowicie klasa średnia ze średnią własnością.

4. Marks absolutyzował pojęcie klasy społecznej, traktował je jako klucz do tłumaczenia wszystkich procesów społecznych.

Koncepcja marksowska przeżywa obecnie regres intelektualny, niemniej podlega ona pewnym redefinicjom. Jest traktowana raczej jako źródło inspiracji, niźli teoria tłumacząca jakieś zależności w rzeczywistości społecznej. Jest często wykorzystywana przez socjologów zachodnich - „nie-marksistów”. Nasi rodzimi socjologowie i tak dostają od niej gęsiej skórki - czy to przez sentyment, czy też niechęć.

2. Weberowska koncepcja stratyfikacji społecznej

Weber wprowadził do socjologii koncepcję stratyfikacji społecznej jako wielowymiarowej przestrzennie, nie dającej się sprowadzić jedynie do wymiaru ekonomicznego. Czynnikiem różnicującym ludzi nie są jedynie stosunki własności, ale również sfera społeczno-kulturowa i polityczna. Weber odrzucał determinizm ekonomiczny.

Trzy autonomiczne wymiary stratyfikacji

1. porządek klasowy oparty o kryteria ekonomiczne;

2. porządek statusowy oparty o kryterium prestiżu;

3. porządek polityczny oparty o kryterium władzy;

Weber uważał, że nie wszystkie zachowania, postawy, sposoby myślenia są pochodną stosunku do własności.

Porządek klasowy:

• Charakterystyka stratyfikacji ekonomicznej opiera się na pojęciu pozycji rynkowej jednostki, która określa szanse życiowe jednostek; zwłaszcza szanse apriopriacji dóbr - szanse dostępu do dóbr cenionych.

• Pozycję rynkową jednostki wyznacza przede wszystkim dystrybucja własności, ale także rodzaj tej własności, rodzaj umiejętności i indywidualnych zasobów, jakimi dysponuje jednostka.

• Weber wyróżnia klasy posiadania, a także klasy zarobkowe. Według niego, klasa może przybierać wiele różnych form.

Porządek statusowy:

• Grupy statusowe to grupy różniące się między sobą stopniem uznania społecznego - stopniem prestiżu społecznego.

• Jednostki i grupy społeczne dążą do posiadania prestiżu, którego źródłem są:

• Pochodzenie społeczne;

• Pochodzenie etniczne;

• Styl życia i konsumpcji;

Porządek polityczny:

• Różne grupy społeczne (tak klasy, jak i grupy statusowe), dążą do monopolizacji swojej uprzywilejowanej pozycji, a co za tym idzie - władzy.

• Każdy podział społeczny może być podstawą tworzenia się grup władzy albo partii.

Problem wzajemnych relacji między trzema wymiarami stratyfikacji

• W ślad za bogactwem ekonomicznym idzie władza (monopolizacja przywileju), bogactwo daje również prestiż społeczny;

• Grupy statusowe posiadają określone bogactwo - prowadzenie określonego trybu życia wymaga również odpowiedniej zasobności;

• Porządki stratyfikacji pozostają najczęściej w stałych relacjach, wzajemnie się umacniając.

Współczesne koncepcje nierówności społecznych

1. Koncepcja Wright'a:

• Wright to amerykański socjolog wywodzący się z nurtu marksowskiego. Jest najczęściej przywoływanym kontynuatorem Marksa. Jest on krytycznie ustosunkowany do teorii marksowskiej, podkreśla wszystkie jej mankamenty - uproszczona wizja struktury społecznej, dwubiegunowy model struktury społecznej itp. Uważa, że w takim ujęciu, w jakim postulował je Marks, teoria ta nie nadaje się do wyjaśniania wszystkich zjawisk związanych z funkcjonowaniem struktury społecznej, pojęciem klasy społecznej itp.

• W odniesieniu do współczesnych społeczeństw zachodnich, szczególnie klasa robotnicza przejawia zachowania nie mające nic wspólnego (w rozumieniu tradycyjnym) z robotniczym stylem konsumpcji. Ich zachowania stają się coraz bardziej zbliżone do zachowań klasy średniej - „zburżuazyjnienie klasy średniej”.

• Głównym kryterium podziału klasowego to możliwość kontroli zasobów ekonomicznych. Występują tutaj trzy aspekty tej kontroli:

1. Kontrola nad kapitałem pieniężnym;

2. Kontrola nad środkami produkcji;

3. Kontrola nad samym procesem pracy;

Pozycję społeczną klasy wyznacza to, czy posiada ona kontrolę, czy jej podlega.

• W strukturze społecznej znajdują się grupy o niejednoznacznej pozycji społecznej - np. technokraci - menedżerowie kierujący procesami produkcji, którzy mają jedynie kontrolę nad procesami produkcji, nie mając kontroli nad aspektami 1 i 2. Jest to dla Wright'a tzw. sprzeczne położenie klasowe pracownicy najemni kierujący procesami produkcji.

• Innymi grupami sprzecznymi klasowo mogą być np. drobni właściciele, najemni pracownicy umysłowi.

• Właściciele środków produkcji posiadają kontrolę we wszystkich trzech aspektach; robotnicy - w żadnym.

2. Koncepcja Franka Parkina:

• Głównym źródłem podziałów społecznych są stosunki własności, ale własność jest tylko jedną z wielu podstaw społecznej monopolizacji - „społecznego zamknięcia”, czyli sytuacji w której mniejszość społeczna stara się zamknąć innym dostęp do pewnych dóbr społecznie pożądanych. Ten monopol jest podstawą władzy nad innymi.

• Innym kryterium podziałów społecznych może być:

• pochodzenie etniczne;

• zawód;

Dwa mechanizmy prowadzące do społecznego zamknięcia:

1. wykluczenie (exclusion) - taktyka polegająca na odseparowaniu konkurentów, aby uniemożliwić im dostęp do pewnych dóbr;

2. uzurpacja - mechanizm z którego korzystają grupy nieuprzywilejowane, gdy usiłują one zdobyć te dobra i przywileje, które do tej pory przynależne były innym grupom.

3. Koncepcja Dahrendorfa

• Zgodnie z jego teorią, posiadanie własności jest szczególnym przypadkiem posiadania władzy; dlatego klasa społeczna powinna być definiowana w kategoriach władzy;

• Władza jest trwałym elementem społeczeństwa, dlatego klasy społeczne będą występować zawsze;

• We współczesnych społeczeństwach przemysłowych władza związana jest raczej z kontrolą, niż z posiadaniem;

• W klasycznym kapitalizmie klasa dominująca ekonomicznie była jednocześnie klasą dominującą politycznie. Dzięki rozwojowi społeczeństwa obywatelskiego dziś tak nie jest - władza jest bardziej rozproszona w społeczeństwie. Konflikty rozwiązywane są w ramach zinstytucjonalizowanych negocjacji;

Struktura społeczna współczesnego kapitalizmu

Jak wygląda problem klas w rozwiniętych krajach kapitalistycznych? Czy podziały klasowe straciły swój sens i swoją ostrość w dzisiejszych społeczeństwach, czy też nadal zachowują swoją moc różnicującą?

1. Problem klasy średniej;

2. Problem klasy robotniczej

Formułowane są tutaj dwie odmienne, sprzeczne teorie:

Stanowisko 1 - optymistyczne

Podział klasowy staje się relatywnie mniej znaczący niż kiedyś - stracił sens. Bariery i dystanse społeczne uległy daleko posuniętej niwelacji. Wiąże się to z demokratyzacją kształcenia - dostęp do wykształcenia wyższego stał się otwarty dla wszystkich grup społecznych. Dojście do wysokich szczebli kariery stał się możliwy dla „ludzi z nizin”. Dzięki mobilności, struktura społeczna stała się bardziej otwarta niż kiedyś. Dodatkowo sprzyja temu ideologia „równych szans”.

Stanowisko 2 - pesymistyczne

A tu rzeczywistość skrzeczy... Ogólnie rzecz biorąc, przynależność klasowa jest nadal kluczem do licznych nierówności społecznych. Przede wszystkim szanse edukacyjne jednostek są zdeterminowane społecznie - już to na poziomie sukcesu szkolnego, już to wykształcenia wyższego. Zróżnicowanie klasowe przejawia się na poziomie aspiracji. Klasowo zróżnicowane są też pewne elementy warunków życia ludzi, w tym kondycja zdrowotna.

Podstawową płaszczyzną nierówności jest sfera dochodów i poziomu zamożności. Bogactwo kumuluje się w rękach bardzo wąskiej grupy społecznej. Nowoczesne społeczeństwa są bardzo spolaryzowane pod względem bogactwa.

Np. w Wielkiej Brytanii 1% najbogatszych skupia 18% ogólnego bogactwa indywidualnego. 100% najbogatszych posiada 53% ogólnego bogactwa! W USA 20% społeczeństwa posiada 75% indywidualnego bogactwa.

• W wymiarze dochodów z pracy, również zaobserwować można nierówną dystrybucję. W Wielkiej Brytanii 20% gospodarstw domowych skupia 50% dochodów z pracy.

• Nierównej dystrybucji podlega również prestiż społeczny. Najbardziej cenieni są (w USA):

• Lekarz;

• Profesor uniwersytecki;

• Prawnik;

• Dentysta;

Jak przedstawia się struktura klasowa rozwiniętych społeczeństw kapitalistycznych? Z jakich klas społecznych składa się?

Struktura klasowa społeczeństwa zachodniego

W społeczeństwach zachodnich używana jest typowa terminologia stratyfikacyjna: klasa wyższa, średnia, niższa itp.

Klasa wyższa:

Skupia w swoich rękach kontrolę nad zasobami ekonomicznymi.

J. Scott wyróżnia trzy podgrupy występujące w obrębie klasy wyższej:

• Przedsiębiorcy przemysłowi;

• Finansiści; oni właśnie nadają ton

• Wielcy właściciele ziemscy; oni zaś uchodzili zawsze za arystokrację

Funkcjonuje tutaj jeszcze jeden wewnętrzny podział - według pochodzenia pieniędzy:

• Stare fortuny (stare rody);

• Nouveau Riche - neofici, nowobogaccy ;

Klasa średnia :

Stanowi podstawową klasę ze względu na liczebność, a także na funkcje, wartości, ideologie.

W jej obrębie występują trzy podgrupy:

• Stara klasa średnia (old middle class)- klasa drobnych przedsiębiorców, która redukuje się obecnie, ma ona płynny skład - jest przechodnia;

• Wyższa klasa średnia (upper middle class) - skupia menedżerów, wolne zawody;

• Niższa klasa średnia (lower middle class) - skupia urzędników niższych szczebli, nauczycieli, pielęgniarki, pracowników handlu i usług;

Klasa niższa:

• Robotnicy (working class) - kategoria ta rozpada się na kolejne podgrupy:

• Wyższa klasa robotnicza (arystokracja robotnicza) - robotnicy z najwyżej technologicznie zaawansowanych dziedzin przemysłu. Styl konsumpcji zbliżony do stylu klasy średniej zorientowani na konsumpcję i życie rodzinne;

• Niższa klasa robotnicza - robotnicy o niskich kwalifikacjach, związani z tradycyjnymi gałęziami przemysłu, związani z małymi firmami - najczęściej rodzinnymi;

• Robotnicy cudzoziemscy - (gastarbeiterzy) - prace niskokwalifikowane, niebezpieczne, uciążliwe. Nie mający stałej pracy, słabo opłacani;

• Rolnicy i farmerzy; w niektórych krajach zakwalifikowani są do osobnej kategorii „agriculture”;

Underclass:

• Ludzie biedni, których podstawą utrzymania jest pomoc socjalna. Często są to ludzie dotknięci tzw. „wyuczoną bezradnością”.

• Świat przestępczy, sfery kryminogenne;

• „Szara strefa”: osoby funkcjonujące w gospodarce na pograniczu prawa lub poza nim;

• margines społeczny - bezdomni, kloszardzi, włóczędzy;

Klasa ta jest również zróżnicowana wewnętrznie ze względu na postawy życiowe:

1. wyuczona bezradność - dotyczy ludzi żyjących z „socjala”, zgadzający się na wegetację, przyzwyczajeni do życia na koszt państwa;

2. zaradność kryminogenna - przestępcy, ludzie „szarej strefy” - spryt, cynizm, ryzyko, własne reguły gry.

Cechą wspólną obydwu tych kategorii jest marginalizacja - dobrowolna, bądź przymusowa. Ludzie ci nie funkcjonują w żadnych środowiskach społecznych (poza swoim ogródkiem), nie biorą udziału w „życiu społecznym”, są poza rynkiem pracy.

Źródła marginalizacji:

• bezrobocie;

• bezdomność;

• migracje;

• bezrobocie technologiczne;

Klasy społeczne we współczesnym kapitalizmie

Współczesny rozwinięty kapitalizm jest swoją nową formułą. Również struktura klasowa ma nowy kształt i charakter - np. nowa klasa średnia, nowa klasa robotnicza.

• Marksowska teza o polaryzacji społeczeństwa i zaniku klasy średniej nie sprawdziła się. Wg. Marksa klasa średnia nie była elementem stałym struktury, na skutek koncentracji kapitału miała ona zaniknąć;

• Marks uważał klasę średnią za czynnik inercji i stagnacji w społeczeństwie. A to ona właśnie była głównym motorem zmian społecznych w nowoczesności;

• Współczesne społeczeństwo kapitalistyczne to społeczeństwo klasy średniej;

Klasa średnia jako pojęcie historyczne

1. I połowa XIX wieku w wielkiej Brytanii: jest to klasa pomiędzy arystokracją, a ludem jest to rodząca się burżuazja;

2. XIX wiek u Marksa: stosuje się ten termin dla oznaczenia grupy pomiędzy burżuazją, a robotnikami są to drobni właściciele;

3. Dziś: klasa pomiędzy klasą wyższą, a klasą najemnych pracowników drobni właściciele, robotnicy.

Cechą generalną klasy średniej jest heteronomiczność we wszystkich aspektach; Nowa klasa średnia wyłoniła się we współczesnym konsumpcyjnym, biurokratycznym i przemysłowym społeczeństwie;

Wzrost liczebności klasy średniej - przyczyny:

1. Rozwój wielkiego biznesu;

2. Rozwój struktur biurokratycznych i związany z tym wzrost zapotrzebowania na osoby:

• Kierujące i zarządzające;

• Planujące i koordynujące;

• Kontrolujące;

3. rozwój sektora usług, co jest cechą współczesnego kapitalizmu;

Elementy łączące klasę średnią

1. Etos - wspólnota systemu wartości, wzorów osobowych;

• indywidualizm;

• przedsiębiorczość;

• dążenie do sukcesu (jako główne źródło samooceny);

• sukces własny, a nie dziedziczny;

• tendencja do podnoszenia pozycji;

2. Wspólny styl życia - orientacja na konsumpcję, traktowaną jako wyraz swojej pozycji społecznej; rola mody w konsumpcji;

3. Typ osobowości - wg. D. Ball'a:

• model człowieka jednowymiarowego, skoncentrowanego na konsumpcji poprzez imperatyw konsumpcji;

• okrojona sfera duchowości;

• człowiek zewnątrzsterowny, zorientowany na zewnętrzne oceny otoczenia; prestiż czerpany jest z tego, jaką ocenę wydaje jego otoczenie; potrzeba lustra społecznego;

Czynniki decydujące o lokalizacji klasy średniej w strukturze społecznej

1. reguły rekrutacji:

• stara klasa średnia - posiadanie kapitału;

• nowa klasa średnia - dyplom ukończenia szkoły, studiów, kursów, staży, zwycięstwa w konkursach, biurokratyczne pięcie się w górę;

Strukturalne rozdarcie klasy średniej wynika z egzystowania na skraju dwóch światów - upper and lower class.

Ralph Dahrendorf mówi o dwóch duszach klasy średniej:

• dążącej ku wyższej klasie;

• ciążącej ku niższej klasie - np. robotniczej;

Konsekwencją tego dualizmu jest:

• niespójna psychika o niejasnej, niepełnej tożsamości obojętność polityczna;

• podatność na ekstremizmy polityczne i ideologiczne;

2. fakt sprawowania funkcji nadzorczych, kierowniczych;

3. profesjonalna wiedza;

Trzy aspekty położenia klasy średniej

Wg. D. Lockwooda:

1. pozycja rynkowa (za Weberem);

2. sytuacja pracy (całościowy, ogólny kontekst);

3. status społeczny wyznaczony przez styl życia;

Pozycja rynkowa:

Duża heterogeniczność; wskaźnikiem jest zróżnicowanie osiąganych dochodów: menedżerowie, dyrektorzy specjaliści i eksperci średni szczebel administracji;

• typ kariery zawodowej: osiągnięcie najwyższego szczebla okupione jest ukończeniem studiów wyższych i dyplomem wyższej uczelni; akademicki charakter profesji, którego pozbawione są szeregowe „białe kołnierzyki”. (Small business ma tutaj jeszcze niższe pozycje z racji niższych kwalifikacji, innego nieco etosu, mniejszej przebojowości itp.);

Sytuacja pracy:

Element opisujący pracę:

• Złożoność pracy - samosterowność w pracy gdy podejmuje się decyzje w sposób samodzielny.

• Organizacja pracy, jej tryb - biuro jako symbol miejsca pracy, większy zakres autonomii i decyzyjności.

• Wmontowanie w biurokratyczną hierarchię stanowisk - wyznacza to typ kariery.

• Osobowość biurokratyczna - jest to cecha rutynizująca, wyrażająca oporem przeciw innowacjom.

Status społeczny wyznaczony przez styl życia:

Jest to element o charakterze kulturowym, decyduje on o odrębności klasy średniej. Składają się nań:

• Przywiązywanie wagi do wartości symbolicznych wyższego rzędu: wykształcenia, kariery itp.

• Dążenie do utrzymania statusu: obawa przed degradacją społeczną; mechanizm odróżniania się od dołu hierarchii społecznej - tzw. „panika statusu”.

Wskaźniki kulturowe symbolizujące prestiż

• Dzielnica zamieszkania;

• Własny dom: jego posiadanie, wynajmowanie. Życie w warunkach domowych oraz posiadanie domku letniskowego;

• Sposób spędzania czasu wolnego: działalność w organizacjach, klubach, posiadanie hobby; uczestnictwo i jego rodzaj w kulturze „wysokiej”.

• Wzory socjalizacji: zespół wartości, które przekazuje się dzieciom. Preferowany jest tutaj oczywiście wzorzec oparty na kulcie samorealizacji. Rozbudzanie w dzieciach ciekawości poznawczej, samodzielności i krytycyzmu; a także indywidualizmu. Tworzenie zdolności empatycznych: spolegliwości i tolerancji (vs. wzorzec oparty na wartościach konformistycznych: kompromis autorytarny).

Rola klasy średniej

1. Utrzymywanie stabilności ładu społecznego (równowagi politycznej) - bufor łagodzący napięcia i konflikty między radykalizmem „dołów” społecznych, a konserwatyzmem „góry” społecznej.

2. Fundament dobrobytu ekonomicznego - jest to klasa innowacyjna przedsiębiorcza. Jest też klasą konsumentów kreujących popyt.

3. Ostoja społeczeństwa obywatelskiego - podejmuje działania na tych polach, na których nie działają oficjalne organy państwa.

4. Siła dynamiczna stymulująca rozwój - rolę tę podkreślają szczególnie teorie społeczeństwa postindustrialnego knowledge class, która odgrywa rolę wiodącą.

Przywiązanie do wartości liberalnych to ostoja liberalnej demokracji (ze względu na wykształcenie) - przejawia się ono w:

• aprobacie większej sfery wolności indywidualnej;

• niewielkim rygoryzmie (np. kara śmierci jako wskaźnik);

Spór o polityczne oblicze klasy średniej

1. Klasa średnia jako elita władzy (technokraci) - lata `40 i '50 XX wieku.

• Władza polityczna przechodzi z rąk właścicieli kapitału w ręce ludzi posiadających wiedzę profesjonalną - technokraci są faktycznym rządzącymi życiem społecznym.

• We współczesnym kapitalizmie dokonał się rozdział dwóch atrybutów: kontroli i własności.

2. Nowa klasa średnia nie jest elitą władzy, ale przedłużeniem klasy właścicieli;

3. Nowa klasa średnia ulega proletaryzacji - jej interesy są zbieżne z interesami robotników, bo również ich położenie jest podobne do położenia proletariatu. Rzecz idzie głównie o „białe kołnierzyki”.

4. Nowa klasa średnia jest zbiorowością heterogeniczną; która nie ma jednolitego oblicza. Górna część klasy średniej aspiruje do upper class, ma z nią pewne punkty styczne. Dolna warstwa aspiruje (?) do lower class. Wyrażają się w ten sposób owe „dwie dusze klasy średniej”.

Klasa robotnicza (nowe elementy wizerunku)

1. Kapitalizm redukuje liczebność klasy robotniczej; właściwie to nawet znosi tę klasę.

• 1911 r. - 80% ogółu zatrudnionych należało do working class;

• 1990 r. - 25% ogółu zatrudnionych należało do working class;

2. Nie sprawdziła się prognoza Marksa zakładająca pauperyzację klasy robotniczej; nowoczesny kapitalizm podniósł poziom ekonomiczny tej klasy, co doprowadziło z kolei do tego, że:

3. Zmniejszył się radykalizm tej klasy; nie jest ona już klasą o zacięciu rewolucyjnym. Jak widać, istnieją różne zajęcia, niekoniecznie musi nim być obalanie systemów społecznych.

Tezy odnoszące się do klasy robotniczej

Teza o zburżuazyjnieniu klasy robotniczej:

Utrata siły rewolucyjnej i radykalizmu - upowszechnienie się ideologii konsumpcyjnej. Znaczyć to może mniej więcej, że gdyby ludzie w Polsce dziesięć lat temu mieli w miarę pełne lodówki i Polsat w telewizorze, to kto wie...?

Trzy typy mentalności robotniczej:

Wg badań Lockwooda. Z trzema typami mentalności związane są trzy różne systemy wartości.

1. tradycjonalizm protestancki - cechuje robotników związanych z tradycyjnymi działami przemysłu: górnictwo, hutnictwo, żyjący w dużych skupiskach robotniczych, gdzie zwykle zawód jest wpisany w tradycję rodzinną i przekazywany z pokolenia na pokolenie. Silne poczucie wspólnoty sąsiedzkiej związane z dokonywaniem endogenicznych wyborów partnerów życiowych, duża solidarność, silna więź wspólne wystąpienia;

• cechą charakterystyczną ich wizji świata jest dychotomiczne postrzeganie świata w kategoriach „my - oni” (umysł oblężony?); silna tożsamość grupowa świadomość wspólnoty postawy roszczeniowe;

2. tradycjonalizm uległy - cechuje robotników zatrudnionych w małych firmach, w których stosunki mają charakter bardziej patrymonialny; opiera się on na zasadzie, że każdy powinien znać swoje miejsce w społeczeństwie robotnicy powinni akceptować swoją niższą pozycję w hierarchii, a nie buntować się przeciw niej. Cechuje ich niechęć lub obojętność wobec związków zawodowych; styl życia przystaje do poprzedniej kategorii, charakteryzuje ich mała siła przebicia;

3. robotnicy o sprywatyzowanej świadomości - związani są z nowoczesnymi gałęziami przemysłu; są to robotnicy o wysokich kwalifikacjach i dobrym przygotowaniu zawodowym. Zamieszkują oni najczęściej „osiedla - sypialnie”, gdzie środowisko nie jest czysto robotnicze; występuje wśród nich brak więzi lokalnych izolacja społeczna;

Podobnie jak w klasie średniej, robotnicy zwracają się w kierunku wartości indywidualistycznych, a nie kolektywistycznych. Pracę zawodową traktują czysto instrumentalnie - jest ona dla nich sposobem na zarobienie pieniędzy, a nie nawiązania więzi koleżeńskich. Identyfikacja z zawodem i miejscem pracy jest zatem słaba, zaś związek z pracą sprowadza się do walki o lepsze zarobki i warunki pracy. Poza tym brak jest solidarności, często nawet tej elementarnej.

Robotnik wykształcony nie przestał być robotnikiem. Istnieje szereg cech, które odróżniają go od reszty:

Dziedziny odrębności

1. Sfera pracy - mimo automatyzacji pracy, nadal przeważają elementy, które odróżniają jego pracę od pracy umysłowej;

2. Styl życia - konsumpcja na wyższym poziomie nie oznacza reorientacji w systemie normatywnym - nadal obowiązują ich te same wzory socjalizacji;

3. Aspiracje i dążenia życiowe - słabsza motywacja do osiągnięć, wykształcenia; większa skłonność do konformizmu i kolektywizmu;

4. Zmniejszanie się solidaryzmu w pracy i miejscu zamieszkania - „prywatyzacja”;

5. Koncentracja na konsumpcji i rodzinie - konsumpcja utożsamiana jest z ucieczką przed alienacją w pracy i przed frustracją; konsumpcja tych samych dóbr.

Procesy mobilności społecznej

Problematyka mobilności społecznej jest w socjologii klasycznym tematem.

• Mobilność społeczna to proces, dzięki któremu tworzy się struktura społeczna;

Rodzaje mobilności

• Mobilność przestrzenna - inaczej geograficzna; odnosi się do zmiany miejsca jednostki w przestrzeni geograficznej procesy migracyjne; np. przejście ze wsi do miasta.

• Mobilność społeczna - zmiana miejsca jednostki w przestrzeni stratyfikacyjnej. Jest to inaczej mówiąc ruchliwość społeczna, która przybiera dwie postaci:

1. ruchliwość pionowa (wertykalna) - przejście z niższej pozycji społecznej do wyższej, albo odwrotnie;

2. ruchliwość pozioma (horyzontalna) - zmiana miejsca w przestrzeni społecznej, ale bez wyraźnej degradacji, lub awansu; np. zmiana miejsca pracy bez zmiany zawodu, wysokości zarobków. Ruchliwość pionowa charakterystyczna jest dla społeczeństw nomadycznych;

Inne rozróżnienia:

• ruchliwość międzygeneracyjna - zmiana pozycji społecznej w stosunku do zajmowanej przez rodziców;

• ruchliwość wewnątrzgeneracyjna - dotyczy przebiegu kariery jednostki i trajektorii tej kariery;

Typy analizy procesów ruchliwości

1. Podejście indywidualne - w centrum uwagi jest jednostka i jej indywidualna mobilność; czynniki ją warunkujące. Pytanie: od czego zależeć będzie jej indywidualny awans, czy degradacja?

Determinanty:

• pochodzenie społeczne jednostki;

• wykształcenie

• zmienne psychologiczne - IQ, siła motywacji do osiągnięć, nastawienie samorealizacyjne itp.

Bada się tutaj również skutki i konsekwencje tych zmian studium E. Durkheima o samobójstwach - osoby, które ulegały gwałtownej degradacji często nie wytrzymują psychicznie; i idą na tory (za wyjątkiem motorniczych, którzy całe życie spędzają w szynach);

2. Podejście systemowe - punkt ciężkości analiz spoczywa tutaj na społeczeństwie jako całości. Bada się tutaj skalę mobilności w społeczeństwie; ta skala mobilności jest wskaźnikiem otwartości lub zamknięcia społeczeństwa;

• W tym typie badań ustala się, od czego zależą różnice mobilności na poziomie społeczeństwa globalnego; wyznacza się determinanty mobilności:

• czynniki technologiczne;

• czynniki polityczne;

• czynniki gospodarcze;

• czynniki demograficzne;

• czynniki kulturowe;

• Problematyka mobilności zawsze (dziwnym trafem) uwikłana jest w wymiar aksjologiczny, czy ideologiczny; wiąże się to z pojęciem sprawiedliwości społecznej zakłada się tu, że społeczeństwo sprawiedliwe to „społeczeństwo równych szans”; jeśli zatem tak nie jest, to dlaczego? (cha cha!)

• Ruchliwość społeczna posiada zawsze odniesienie do jakichś konkretnych warunków, przestrzeni społecznej; powstaje zatem problem zdefiniowania przestrzeni społecznej w której ten proces się odbywa;

• Ruchliwość społeczna jest zjawiskiem wielowymiarowym; w tym sensie że awans jednostki np. w zakresie wykształcenia pociąga za sobą awans w hierarchii zawodowej, prestiżowej, władzy, stylu życia, wzorów kultury itp.

• W konkretnych badaniach nad ruchliwością społeczną przyjmuje się dla uproszczenia, że przestrzeń społeczna określana jest przez hierarchię społeczno-zawodową zawód jest syntetycznym miernikiem pozycji społecznej;

Czy ruchliwość społeczna występuje w każdym społeczeństwie?

• W społeczeństwach zamkniętych skala ruchliwości jest bardzo ograniczona; prawie nie istnieje;

• W każdym społeczeństwie można zauważyć silną tendencję do konstytuowania się elit, które dążą do ograniczenia ruchliwości i zmonopolizowania swej uprzywilejowanej pozycji. Istnieje tutaj tendencja do samoreprodukcji struktur społecznych;

• Na szczęście, w żadnym ze społeczeństw nie da się tego nigdy osiągnąć w stu procentach; wymiana elit jest czymś niezbędnym każda władza z czasem kostnieje i przestaje być skuteczna, gdy tymczasem zmiany technologiczne i cywilizacyjne wymuszają nowy styl rządzenia i wymagają od rządzących nowych umiejętności, a to wymusza ruchliwość.

• Żadna elita nie ma wpływu na rozkład zdolności i talentów musi istnieć w społeczeństwie pewien mechanizm dający szansę ludziom zdolnym objęcia ważnych stanowisk merytokracja;

• Mobilność społeczna stanowi dla elit władzy coś w rodzaju „wentyla bezpieczeństwa”; w interesie rządzących jest stworzenie takiej możliwości, ażeby ludzie z nizin społecznych mogli obejmować wysokie stanowiska. Zablokowana mobilność wyzwala stan frustracji konflikty; zatem mobilność społeczna jest stabilizatorem systemu społecznego;

Mobilność jako cecha nowoczesnych społeczeństw przemysłowych

Na szeroką skalę, zjawisko mobilności społecznej pojawiło się dopiero w społeczeństwach przemysłowych - jest to zjawisko dla nich charakterystyczne.

• Mobilność towarzyszyła procesom industrializacji, biurokratyzacji; jest produktem społeczeństwa masowego;

• W ciągu całego XIX wieku wzrastała dynamicznie liczba osób mieszkających w miastach. Była to era wielkich wędrówek, zaniku starych kategorii zawodowych i powstawania nowych;

• Zjawisko wielkich przepływów ludności obrazuje przepływ między sektorem przemysłu, rolnictwa i usług:

U progu ery przemysłowej w USA:

80% - 90% ludności zatrudnionych było w rolnictwie;

5% - 15% ludności zatrudnionych było w przemyśle;

5 - 15% ludności zatrudnionych było w usługach;

Obecnie w USA:

5% - 8% ludności zatrudnionych jest w rolnictwie;

10% - 20% ludności zatrudnionych jest w przemyśle;

70% - 80& ludności zatrudnionych jest w usługach;

Skala mobilności w poszczególnych społeczeństwach

Dominuje przekonanie, że największą skalę mobilności społecznej mają Stany Zjednoczone. Model społeczeństwa otwartego w Europie nie wydaje się już być aż tak bardzo otwarty. Badacze wskazują na odmienności kulturowe między USA i Europą, leżące u podstaw tego zróżnicowania, a przede wszystkim na odmienną historię społeczeństwa europejskie mają za sobą długi okres społeczeństwa feudalno-stanowego, polegającego na dystansach społecznych. Europejczycy (chociaż wydaje im się inaczej), myślą o społeczeństwie mocno hierarchicznie.

W USA z kolei myśli się demokratycznie (a przynajmniej tak im się wydaje); wszystkich traktuje się równo. Pytania o pochodzenie społeczne w zasadzie nie mają racji bytu. Te właśnie różnice kulturowe powodują, że Amerykanie są społeczeństwem bardziej ruchliwym.

Studia nad mobilnością

W studiach nad mobilnością istnieje dziedzina: porównawcze badania nad mobilnością społeczną; bada się tutaj skale mobilności różnych społeczeństw; pierwsze studia nad mobilnością Sorokin 1927; jako pierwszy podważył przekonanie, że Ameryka jest „społeczeństwem równych szans”. Stwierdził, że jest to tylko ideologiczny mit, nie mający dużo wspólnego z rzeczywistością empiryczną.

• Kontynuatorem tych badań był P. Blau;

Wnioski z badań Blau'a w Ameryce rzeczywiście ruchliwość pionowa jest zjawiskiem powszechnym, ale opis ten dotyczy tzw. „krótkich przejść” , Pokonywanie dłuższych dystansów w hierarchii stratyfikacyjnej jest rzadkością;

Najbardziej znanym studium porównawczym są badania Bendixa i Lipseta:

Badania te przeprowadzane były w USA, Niemczech, Japonii, Francji, Anglii, Szwecji;

Wnioski:

1. W zasadzie nie ma większych różnic między USA i Europą, jeśli idzie o ruchliwość. Mobilność całkowita (czyli sam ruch niezależny od kierunku - uwzględniający ruchy w górę i w dół) dla USA wynosiła 30%, dla Europy 27% - 30%;

2. W każdym społeczeństwie przemysłowym przechodzącym przeobrażenia cywilizacyjne obserwuje się ekspansję zawodów umysłowych, związaną z rozwojem sektora usług, który prowadzi do wzrostu mobilności społecznej - uruchamiany jest popyt na zawody umysłowe;

Niektórzy badacze kwestionują wyniki tych badań. Wskaźnik globalny zaciera różnicę, i nie wiadomo właściwie w którym kraju przeważa ruch w kierunku awansu, a gdzie ludzie częściej degradują się.

Badania z 1986 roku dotyczące ruchliwości społecznej w krajach komunistycznych (Polska i Węgry). Teza brzmiała: „w krajach komunistycznych ruchliwość społeczna jest niższa niż w krajach kapitalistycznych”

• Hipoteza ta nie potwierdziła się. Poziom mobilności był podobny. Ani skala, ani wzory mobilności społecznej nie różniły się znacząco.

• Krajem najbardziej otwartym okazała się być Szwecja;

• W USA wystąpił duży odsetek awansujących z klasy robotniczej do tzw. „professional jobs”. Okazało się, że największa mobilność dotyczy sfer, w których rośnie zapotrzebowanie na wyspecjalizowane, profesjonalne jednostki - zawody umysłowe.

• Na ogół mniej uwagi badania poświęcają ruchliwości w dół - degradacji. Tymczasem te wskaźniki nie są optymistyczne. 20% amerykanów osiąga status niższy niż rodzice.

• Ruchliwość w dół w aspekcie wewnątrzgeneracyjnym to degradowanie osób z wyższym wykształceniem i dobrze wykwalifikowanych (wiąże się to z brakiem popytu na pewne profesje; dotyczy to na ogół ludzi w średnim wieku. Ta grupa w momencie wypadnięcia z zawodu nie ma praktycznie szans na znalezienie miejsca na rynku pracy. Najczęściej są to kobiety. Ludzie ci mają pewne problemy psychologiczne, czują się niepotrzebni i sfrustrowani).

Ruchliwość w górę do elity

Jest przez badaczy traktowana jako rzeczywisty wskaźnik otwartości społeczeństwa.

1. Jakie są szanse dostania się do upper middle class?

• Pod tym względem US posiada dużą przewagę nad społeczeństwem Europy. Duży odsetek elit w USA wywodzi się z klas robotniczych;

2. Czy łatwo dostać się do establishmentu?

• Tutaj większą szansę dają społeczeństwa europejskie. W USA większość ludzi z elit politycznych rekrutuje się z wysokich klas średnich;

3. Elita bogactwa (biznes) - jest to elita w zasadzie samoreprodukująca, o ograniczonej mobilności; ok. 60% przedstawicieli elity bogactwa wywodzi się z upper class i upper middle class;

Pochodzenie społeczne brytyjskich milionerów; autor - William Rubinstein:

42% - ci, których ojcowie byli upper class - arystokracja, przemysłowcy;

29% - ci, których rodzice byli z upper middle class;

Determinanty mobilności społecznej

1. Industrializacja - przekłada się na wzrost ekonomiczny, i co za tym idzie - poziom życia społeczeństwa. Przekroczenie pewnego poziomu industrializacji automatycznie uruchamia procesy mobilności społecznej - jest to czynnik strukturalny;

2. Poziom urbanizacji i związane z nimi procesy migracyjne - zwykle są to migracje ze wsi do miast. Towarzyszą ponadto intensywnej industrializacji;

3. Wojny - (na rolę tego czynnika zwrócił uwagę profesor Osowski) - stwarzają zapotrzebowanie na siłę roboczą popyt na różne specjalności i zawody (w tym mięso armatnie). W wyniku wojny kadry są niszczone, a okres powojenny jest zawsze okresem spektakularnych fal mobilności;

4. Emigracja - jeśli kraj traci w wyniku emigracji warstwy wykształcone, to zwalnia się miejsce uruchamia się fala ruchliwości społecznej;

5. Czynniki demograficzne i rozkład czynników demograficznych - np. czynnik dzietności. Niższy przyrost naturalny w klasach średnich w stosunku do klas niższych wytwarza lukę do obsadzenia;

6. Ilość pozycji dziedzicznych w danym społeczeństwie;

7. Czynniki kulturowe - przede wszystkim etos i wartości danego społeczeństwa;

8. Czynniki psychologiczne - nie wystarcza, że społeczeństwo stwarza równe szanse mobilności. Ważny jest również moment psychologiczny - ludzie muszą sami sobie uświadomić, że piąć się w górę to jest właśnie to czego oni chcą. Mówiąc inaczej - dążenia muszą zostać wpisane w system motywacyjny jednostek (motywacja do osiągnięć); ważną rolę odgrywa tutaj inteligencja i umiejętności społeczne jednostki; z czynnikami psychologicznymi związane są:

9. Wzory socjalizacji;

Kanały mobilności społecznej

Mechanizmy awansu i degradacji.

1. kanał edukacyjny - w nowoczesnych społeczeństwach jest to kanał najbardziej drożny. Udostępnił się wraz z demokratyzacją oświaty;

2. kanał kapitałów dziedziczonych, bądź osiąganych własnym wysiłkiem;

3. kanał polityczny - możliwość podniesienia swojej pozycji społecznej dzięki pewnym lojalnościom politycznym; posiadanie powiązań politycznych - np. system nomenklaturowy w PRL konwersja władzy politycznej na zamożność i wpływy;

4. koligacje rodzinne - w społeczeństwach tradycyjnych podnoszenie swego statusu poprzez „udane” małżeństwa było bardzo popularne;

5. służby - wojsko, Kościół, policja w skali społeczeństwa globalnego jest to jednak znikomy procent;

6. kariery gwiazd - sport, film, show-biz;

Czynniki wpływające na mobilność indywidualną

1. pochodzenie społeczne:

• pochodzenie społeczne, a aspiracje dzieci (badania):

• aspiracje edukacyjne, aspiracje do pięcia się w górę są ściśle uzależnione od przynależności klasowej rodziców; im wyższa pozycja rodziców, tym silniej wpajana jest dzieciom motywacja do osiągnięć;

• rodzice, których pozycja została zdegradowana, rekompensują sobie tę stratę rozbudzając w dzieciach aspiracje do kształcenia;

• M. Cone - wzory socjalizacji w rodzinach o różnych pozycjach społecznych; wyróżnia on dwa podstawowe wzory:

Za: badania nad zróżnicowaniem wzoru socjalizacji, a poziomem aspiracji u dzieci;

1. Wzór konformistyczny:

• Podążanie w życiu za wzorami wyznaczonymi przez zewnętrzne autorytety;

• Postawa posłuszeństwa wobec tychże autorytetów;

• Podporządkowanie - często bezrefleksyjne - normom;

• Brak samodzielnego myślenia, krytycyzmu, samodzielności sądów i decyzji;

• W sytuacji nowej poszukiwanie szablonu, ustalonego wzoru;

• Nastawienie na osiąganie zewnętrznych nagród;

• Spychanie odpowiedzialności na innych;

2. Wzór nastawiony na samokierowanie:

• Samodzielność poznawcza;

• Ceniona jest odpowiedzialność wobec siebie samego;

• Zachowania regulowane na drodze samokontroli;

Zauważono, że rodzice z klasy robotniczej częściej wybierają wzór konformistyczny, natomiast rodzice z klas wyższych cenią sobie orientację na samokierowanie.

Stosując wzorzec konformistyczny, kształtuje się:

• Posłuszeństwo;

• Dobre wychowanie;

• Pilną naukę;

• Odpowiedni wygląd zewnętrzny;

Stosując wzorzec samokierowania się, kształtuje się:

• Samodzielność;

• Ciekawość świata, chęć rozumienia procesów społecznych;

• Umiejętność podejmowania decyzji;

• Samokrytycyzm;

• Umiejętność współżycia z innymi;

• Miłość do rodziców;

• Poczucie własnego szczęścia;

Osiągnięcia edukacyjne:

Również uzależnione są od pochodzenia społecznego;

• Najwyższe noty uzyskują dzieci z wyższej klasy średniej, potem dzieci rzemieślników, a następnie dzieci z rodzin robotniczych;

• Największe szanse uzyskania wyższego wykształcenia mają dzieci z rodzin inteligenckich (samoreprodukcja inteligencji);

• System edukacyjny, który w swoich założeniach miał być narzędziem demokracji - wyrównywać szanse życiowe, okazał się działać w kierunku przeciwnym do zamierzonego. Jest mało drożnym kanałem i służy petryfikacji struktury społecznej;

• Na zachodzie takiemu stanowi rzeczy sprzyja system elitarnych, odpłatnych szkół wyższych, do których dostęp jest ograniczony dla niektórych grup społecznych;

2. Mobilność indywidualna jest wypadkową różnych determinant:

1. model C. Burta - (Cecil Burt); uwzględniał takie zmienne jak:

• iloraz inteligencji ojca i synów;

• osiągnięcia szkolne synów;

• środowisko domowe;

• poziom aspiracji synów;

• Na przyszłą pozycję społeczną dziecka największy wpływ miały jego IQ; te dzieci, które miły IQ wyższy od ojca osiągały wyższe pozycje w przyszłości;

• Silne poczucie aspiracji i wysiłek mogły rekompensować braki inteligencji;

• Mało prognostyczne były osiągnięcia szkolne dzieci oraz wpływ środowiska domowego;

2. model Duncan'a i Jenks'a:

• poziom IQ w dzieciństwie okazał się dominującą cechą prognostyczną;

• w życiu dorosłym rola IQ maleje;

• wpływ pochodzenia społecznego na przyszłą pozycję jest tutaj znacznie mniejszy;

• pochodzenie społeczne działa tutaj w sposób pośredni; poziom wykształcenia rodziców wpływa na IQ dzieci przyszła pozycja społeczna dzieci;

Funkcje mobilności społecznej

1. Funkcja strukturotwórcza - kształtowanie i reprodukcja struktury społecznej;

• Mobilność wpływa na tworzenie się elit społecznych i grup statusowych;

• Tworzenie się elit odbywa się na drodze społecznego zamykania się grupa stara się zmonopolizować dostęp do pewnych dóbr i ograniczyć dostęp innym grupom do tego dobra; monopolizacja oznacza tutaj wyłączną kontrolę; ta daje z kolei realną władzę;

2. Funkcja efektywnościowa - wpływa na efektywność społeczną;

Na ile procesy mobilności przyczyniają się do efektywnej alokacji jednostek w strukturze społecznej?

• V. Pareto - mobilność jest efektywna wówczas, jeżeli najważniejsze pozycje są obsadzone przez osoby najlepsze (elity), zdolne do rozwiązywania problemów społecznych, kierowania życiem społecznym itd.

• Davis i Moore - kwalifikacje i zasługi powinny decydować o pozycji społecznej jednostki;

Efektywna alokacja - to taka, która zapewnia stabilność systemu i pozwala na równe zaspokajanie potrzeb społecznych. Aby zatem funkcja efektywnościowa mogła być zrealizowana:

1. mobilność musi się opierać o kryteria merytokratyczne - wiedza i wykształcenie;

2. dostęp do wyższych pozycji musi być jednakowy dla wszystkich, czyli musi być spełnione kryterium demokratyczne.

• Równowaga społeczna może zostać zachowana, gdy z władzy odpływają osoby niekompetentne, a napływają do niej jednostki użyteczne społecznie; jest to tzw. cyrkulacja elit, która zapobiega stagnacji elit władzy i ich nieefektywnemu rządzeniu, w wyniku którego system społeczny zaczyna źle funkcjonować rozpoczynają się napięcia i konflikty w strukturze społecznej;

• Istnieją takie systemy alokacji, które nie sprzyjają efektywności systemu system nomenklaturowy, w którym awans społeczny jednostki zależy od jej lojalności i przynależności politycznej. System ten opiera się na dominacji politycznej jakiejś grupy, która dyktuje warunki;

Mobilność pozorna - chcąc zapewnić efektywność społeczną propaguje się „ideologie równych szans”, rozbudza się tym samym aspiracje jednostek; tymczasem popyt na wyższe pozycje jest zawsze większy od ich podaży. Powstaje zatem sprzeczność, którą próbuje się usunąć przez mobilność pozorną:

• Mnożenie biurokratycznych stanowisk;

• Uprawianie polityki awansu na krótki dystans - taki dystans nie niesie ze sobą wyższych dochodów, ani prestiżu;

3. Funkcja integracyjna - integruje system społeczny;

Czy mobilność społeczna może sprzyjać rozwojowi więzi wspólnotowej?

Funkcję integracyjną można rozpatrywać z punktu widzenia:

1. legitymizacji;

2. komunikacji międzygrupowej;

3. stabilności;

ad. A - Legitymizacja

W społeczeństwie nie ma poczucia integracji, jeśli rządzący nie mają politycznej akceptacji i moralnej aprobaty;

• legitymizacja proceduralna - opiera się na przekonaniu, że władza została wybrana zgodnie z prawem i zgodnie z nim rządzi; oceniamy władzę po tym, czy spełnia potrzeby społeczne;

• legitymizacja zadaniowa - legitymizację uzależnia się od tego czy:

• czy system gwarantuje równość szans dla wszystkich;

• czy mobilność społeczna opiera się na kryteriach merytokratycznych, czy uznaniowych;

• czy państwo, poprzez swoją politykę redystrybucyjną wyrównuje nierówności warunków życia grup społecznych;

ad. B - Komunikacja międzygrupowa

Mobilność jest szczególnym przypadkiem komunikacji międzygrupowej. P. Sorokin przyrównywał mobilność do krwiobiegu mobilność przyczynia się do budowania homogeniczności społeczności. Zaznacza się tutaj rolę grup odniesienia, które motywują nas do pięcia się w górę (wzory tej grupy są dla nas atrakcyjne). W procesie mobilności wędrują nie tylko sami ludzie, ale także ich style życia, wartości itd. krwiobieg

ad. C - Stabilność

Integracja systemu społecznego wymaga stabilności między zmianą a stabilnością społeczną. Mobilność jest stabilizatorem ładu społecznego, gdy rzeczywiście zapewnia stałą cyrkulację elit nie produkuje wtedy niezadowolonych.

Jeżeli w społeczeństwie mobilność staje się cechą kulturową, wartością wchodzącą w skład etosu, to taka sytuacja sprzyja przywiązaniu jednostki do systemu, a także sprzyja stabilizacji systemu;

Socjologiczna problematyka władzy

Pojęcie władzy

1. Ujęcie behawioralne - władza to zdolność jednostki lub grupy do modyfikowania zachowań innych jednostek lub grup w sposób przez siebie pożądany;

2. Ujęcie teleologiczne - władza to zdolność osiągania zamierzonych celów czy skutków; czy też: zdolność realizacji własnych interesów w ramach systemu;

3. Ujęcie instrumentalne - eksponuje środki, przy pomocy których osiąga się cele lub wpływa na innych; główne atrybuty władzy to siła i przemoc;

4. Władza jako szeroko rozumiany wpływ;

Ujęcia teoretyczne władzy

1. Parsons, Habermas, Giddens:

• Władza to wszelka zdolność do osiągania celów, realizowania zamierzonych interesów;

• Jest to wszelka ingerencja w porządek świata;

• Władza to gra o sumie niezerowej żadna ze stron nie traci; nie ma rządzących i rządzonych;

• Jest to „władza do czegoś”, a nie władza „nad kimś” nie wiąże się zatem z konfliktem interesów;

Parsons:

Zdolność mobilizowania zasobów społecznych dla osiągnięcia zbiorowych celów systemu to władza. Odnosi się ona do zorganizowanych kolektywów i instytucji;

• Pojawia się tutaj problem współpracy, gdyż realizacja celów wymaga organizacji, a zatem pewnej hierarchii - porządku „rządzący ⇔ rządzeni”;

• Parsons (stary nudziarz) twierdzi, że współpraca ta jest możliwa dzięki internalizacji wspólnych norm i wartości rzecz idzie tu o tożsamość interesów;

• Władza nie jest tutaj traktowana w kategoriach indywidualnego sprawstwa, ale jest ona racjonalnym medium sterującym ludzkimi zachowaniami w celu osiągania wspólnych interesów.

2. M. Weber:

• Władza jako gra o sumie zerowej jedna ze stron zyskuje, podczas gdy druga traci;

• Władza rozpatrywana jest w kontekście konfliktu, który może być tutaj rozumiany w różny sposób, na różnych poziomach.

S. Lukes - trzy wymiary władzy:

1. Władza wiąże się z rozstrzyganiem otwartych konfliktów, kiedy dwie strony walczą ze sobą o dobra - sytuacja otwartego konfliktu behawioralnego;

• A ma wadzę nad B w takim stopniu, w jakim może sprawić, żeby B uczynił to, czego w innym przypadku w ogóle by nie uczynił;

• Władza to zinstytucjonalizowana możliwość podejmowania decyzji odnośnie rozdziału dóbr i do nich dostępu;

• Władza realna vs. władza pozorna - B może podporządkować się A w sposób racjonalny, tzn. gdy trafnie i prawidłowo ocenia możliwości A; podporządkowanie się może wynikać też z fałszywej oceny sytuacji, gdy sądzimy że ktoś posiada realną władzę, a w rzeczywistości jej nie posiada; wówczas może się zdarzyć, że wierząc w tę iluzję i pozory stwarzane przez władzę podporządkowujemy się;

2. Władza może się przejawiać przez zablokowanie możliwości artykulacji przekonań, interesów, aspiracji drugiej strony;

3. Władza jako zdolność kontrolowania przekonań, preferencji i opinii innych ludzi - a posiada władzę wówczas, gdy zdolna jest spowodować, by B żądał tego, czego A chce, aby B żądał;

• Metodą i środkiem w tym wypadku jest manipulacja indoktrynacja, kontrola informacji, budowanie stereotypów, wytwarzanie mitologii społecznych; jest to zjawisko tzw. przemocy symbolicznej narzucania innym swoich poglądów, przekonań, wartości (P. Bourdieu).

Motywy podporządkowania się władzy

1. Legitymizacja władzy - posłuszeństwo dobrowolne;

2. Efektywność systemu; która sprawia, że potrzeby ludzi są zaspokajane;

3. Obawa przed sankcjami - posłuszeństwo ze strachu;

4. Poczucie bezalternatywności - faktycznie władza nie jest akceptowana, ale nie bardzo wiadomo co zrobić, żeby się jej pobyć z karku;

5. Fatalistyczne przekonania;

Pojęcie legitymizacji władzy

Legitymizacja to przekonanie, że istniejąca władza ma legalne i moralne prawo do sprawowania rządów, a zatem i posłuszeństwa;

Poziomy legitymizacji:

1. poziom reguł - władza jest nabywana zgodnie z regułami i zgodnie z nimi sprawowana;

2. poziom przekonań społecznych - przekonania normatywne rządzących i rządzonych są tożsame;

3. poziom zachowań - konkretne zachowania wyrażające aprobatę dla władzy;

Poziom reguł:

• reguły nadają władzy moc legalności;

• reguły pozwalają ocenić, czy władza jest władzą praworządną

Poziom przekonań społecznych:

• reguły stanowienia i powoływania władzy muszą być zakorzenione w wartościach rządzących i rządzonych;

• obie strony muszą podobnie definiować dobro ogółu;

• reguły powinny również dotyczyć źródeł autorytetu, stosunku obu stron do wartości takich jak: wolność, równość, sprawiedliwość;

• consensus ten daje władzy moralny mandat do rządzenia;

Poziom zachowań:

• swojej gotowości do posłuszeństwa dajemy wyraz w konkretnych zachowaniach np. w głosowaniu;

Socjologia zmiany społecznej

Zmiana społeczna jest jedną z najbardziej widocznych cech społeczeństwa. To zaś, co nazywamy społeczeństwem nie ogranicza się jedynie do form ładu społecznego, ale podlega ciągłym zmianom. Warto jest tutaj spojrzeć na społeczeństwo w kategoriach procesualnych. Brak jest w socjologii ogólnej teorii zmiany społecznej.

• Prekursorem teorii zmiany społecznej był niejaki A. Comte; otóż ten niejaki Comte wyróżnił dwa wymiary funkcjonowania społeczeństwa: statykę i dynamikę społeczną;

• Chyba nie będzie źle, jeśli wspomnimy tu przy okazji o mało znanym artyście estradowym Karolu Marksie, zgodnie z którego teorią świat społeczny jest jak tani kabaret - jest widownia i widzowie; kto, czym i do kogo rzuca - to już kwestia tego, po której stronie sali siedzi, indywidualnych preferencji, przypadku historycznego i osobistego zaangażowania. Jedno jest pewne - nie każdy chce siedzieć na widowni, częściej raczej chce mieć na scenie swoje pięć minut. Czasem się udaje, czasem nie.

• Z nurtem marksowskim związana jest także myśl H. Spencera - ewolucjonistyczna koncepcja poszukująca ogólnych praw;

• Kolejnym twórcą teorii był E. Durkheim i jego teoria społecznego podziału pracy;

• Vilfredo Pareto - koncepcja cyrkulacji elit;

Tendencje w naukach społecznych, które wywarły wpływ na rozumienie zmiany społecznej w socjologii

1. Filozofia historii - postrzegała człowieka jako istotę wyzwalającą się od ograniczeń, jakie stwarza człowiekowi przyroda, ale także samo społeczeństwo i stosunki w nim panujące;

• Dominującą była tutaj koncepcja postępu, czyli rozwoju człowieka ku lepszemu, oraz eliminowanie z życia przypadkowości i żywiołowości;

• Owa oświeceniowa optyka wyznawała zasadę, że możliwe jest odkrycie ogólnych praw rządzących procesami społecznymi. Wykrycie tych praw pozwoliłoby na zapanowanie nad tymi „niekorzystnymi zjawiskami”;

• Idea progresywizmu - postęp;

• Idea konstruktywizmu - konstruowanie świata takim, jakim się chce; patologiczną wersją konstruktywizmu była utopia komunistyczna (np. leninizm).

2. Teorie ewolucyjne rozwijane w naukach przyrodniczych;

3. Historia (jako nauka) - socjologia miała być swoistym rodzajem historii społecznej; w rozwoju socjologii widziano możliwość odejścia od rozumienia historii jako rejestracji faktów; socjologia miała odwoływać się do faktów społecznych;

4. Funkcjonalizm - zawiesza on problem zmiany społecznej w socjologii i proponuje koncepcję społeczeństwa statycznego. Nie oznacza to jednak, że w tym czasie nie powstawały teorie zmiany społecznej - np. teoria dyfuzji Kroebera, rola czynników społeczno-kulturowych w procesach innowacji - Barnet; przekonania religijne w rozwoju wiedzy naukowej - R. Merton; rozwój i ewolucja społeczeństwa przemysłowego - R. Smelser;

Obecność problematyki zmiany społecznej we współczesnej socjologii

(Źródła inspiracji)

1. Problemy krajów „trzeciego świata”; krajów rozwijających się, które podlegały głębokiej często bardzo brutalnej modyfikacji. W tych krajach próbowano zaszczepić modele charakterystyczne dla krajów zachodu. W większości przypadków prowadziło to do powstania wynaturzeń i anomalii (np. cesarz Bokasta w Ugandzie);

2. Kryzys wartości świata zachodniego - jego wyrazem był ruch „dzieci kwiatów” w USA lat '60 i '70 ruch wymierzony przeciwko konsumpcyjnemu stylowi życia, biurokratyzacji życia społecznego („samotny tłum”);

3. Transformacja postkomunistyczna; dylemat krajów postkomunistycznych jak my mamy z tego wyjść?!

Obecny stan socjologii zmiany społecznej

• Socjologia odczuwa brak ogólnej teorii zmiany społecznej, która łączyłaby funkcjonalizm z aspektem dynamicznym;

• Brak ogólnej teorii zmiany społecznej w ogóle!

• Nowy historyzm - socjologia historyczna podejście związane z Ch. Tilly i S. Cockpol; istotą tego podejścia jest poszukiwanie historycznego podłoża socjologii (połączenie historii i socjologii wyjście poza krąg „tu i teraz”);

Pojęcie zmiany społecznej

• Należy odróżnić zmianę społeczną od ewolucji społecznej, która dotyczy długofalowych procesów społecznych, obserwowanych w przeciągu nawet kilku pokoleń; jest to ciąg zmian społecznych i liczy się skumulowany efekt ciągu tych zmian;

• Zmianą społeczną nie jest poszczególne wydarzenie, które może wszak być częścią zmiany społecznej;

• Zmianą społeczną nie jest wymiana osób, która stale dokonuje się w społeczeństwie (np. zmiana generacyjna);

Kryteria zmiany

1. jest zawsze zjawiskiem zbiorowym - dotyczy bądź całej zbiorowości, bądź sfery życia części zbiorowości;

2. jest zawsze zmianą struktury organizacji społecznej - dotyczy elementów strukturalnych i kulturowych;

3. ma zawsze wymiar czasowy;

4. musi ją cechować trwałość;

Zmiana społeczna to taka zachodząca w czasie transformacja, która w sposób trwały przeobrażą strukturę organizacji społecznej, jak również mechanizm funkcjonowanie organizacji społecznej; mówiąc krótko - zmienia bieg historii; jest ona procesem zmiany przez który wyraża się historia; Taka zmiana, która prowadzi do różnicowania się i wzbogacania elementów życia społecznego nazywa się rozwojem; Regres zachodzi wówczas, gdy w obrębie systemu społecznego mamy do czynienia z ubożeniem elementów życia społecznego; Stagnacja jest stanem, w którym nie zachodzi żadna zmiana;

O postępie mówimy wówczas, gdy rozwój zachodzący w społeczeństwie zbliża się do pożądanego wzorca - modelu;

Kryteria postępu:

• Stopień zaspokojenia ludzkich potrzeb;

• Zrealizowanie społecznych ideałów;

Analiza i opis zmiany społecznej

(rodzaje problemów)

1. Analiza determinant zmiany: czynniki polityczne, technologiczne, demograficzne itp.

2. Analiza warunków zmiany: rozmaite elementy kontekstu społecznego, w którym zmiana się dokonuje;

3. Aktorzy zmiany:

• Role jakie odgrywają w zmianie wybitne jednostki;

• Rola elit przywódczych (politycznych, naukowych itp.);

• Rola samego społeczeństwa bariera, stymulator;

4. Kwestia synchronizacji zmian: związek zmian technologicznych ze zmianami ekonomicznymi, kulturowymi itd. Łatwiej wprowadza się zmiany instytucjonalne, niż zmienia mentalność ludzką;

5. Kwestia rytmu i tempa zmian:

• Charakter radykalny i rewolucyjny;

• Ewolucyjny charakter zmiany;

6. Analiza kosztów zmiany: każda zmiana ma swoich zwolenników i przeciwników jedni korzystają ze zmiany, inni na niej tracą;

• Koszty społeczne zmiany - bezrobocie, deklasacja grup społecznych;

• Koszty psychologiczne zmiany - frustracja, deprywacja, agresja, wrogość, apatia, optymizm, nadzieja;

7. Ogólna interpretacja zmiany - ocena w\w czynników;

Czynniki zmiany społecznej

1. Technologia - wiedza o manipulowaniu środowiskiem np. jak wydobywać i przetwarzać surowce itd.

2. Przekonania i poglądy ludzi - w szczególności te na temat tego, jak powinno być;

• Ogromna rola przekonań religijnych; związana jest z tym poglądem teza Webera o wpływie protestantyzmu na powstanie społeczeństwa kapitalistycznego;

• Rola doktryn politycznych i ideologii;

Źródła i sposoby zmiany społecznej:

• mechanizm dyfuzji - przenikanie elementów kulturowych z jednych społeczeństw do innych mechanizm egzogenny;

• mechanizm endogenny - zmiana rodzi się wewnątrz społeczeństwa, jest efektem zmiany potrzeb jednostki

3. Struktury społeczne - nierówności społeczne, nierówna dystrybucja dóbr, dyskryminacje;

4. Istnienie subkultur - subkultury obyczajowe, np. stosunek do homoseksualizmu;

5. Procesy demograficzne - np. wzrost liczby ludności, zmiana struktury wieku populacji;

Teoria społeczeństwa przemysłowego

• Główną zmianą było przejście od społeczeństwa tradycyjnego do społeczeństwa przemysłowego;

• Teoria ta rozwinęła się w latach '50 i '60 XX stulecia;

• Pojęcie „społeczeństwa przemysłowego” wprowadził A. Saint-Simone;

• Przejście od społeczeństwa tradycyjnego do społeczeństwa przemysłowego traktowane jest w kategoriach postępu:

• Społeczeństwo przemysłowe stworzyło podstawy dobrobytu;

• Zlikwidowano tradycyjne formy zniewolenia społecznego sztywność podziałów klasowych, stworzyło dla większości równe szanse;

• Złagodzeniu ulegały również konflikty klasowe. W społeczeństwie przemysłowym dokonała się instytucjonalizacja konfliktu klasowego, na co miało wpływ rozszerzenie się sfery swobód obywatelskich na szersze grupy społeczne;

• Przyczyniło się do rozwoju państw i społeczeństw demokratycznych;

• Społeczeństwa przemysłowe mają cechy wspólne, uniwersalne, które są niezależne od systemów społecznych w których funkcjonuje;

Teoria konwergencji: upodabnianie się społeczeństw w miarę postępu uprzemysławiania;

Teoria modernizacji: odnosi się ona do społeczeństwa tradycyjnego; opiera się na tezie, że społeczeństwa uprzemysłowione jeśli chcą osiągać dobrobyt gospodarczy, muszą wyzwolić się z tradycyjnych instytucji tradycyjnych form kultury i mentalności, oraz musza przejść taką samą drogę rozwojową, co społeczeństwa zachodnie, które dostarczają wzorów do naśladowania;

Cechy modernizacji:

• Rozwój od „zacofania” do „nowoczesności” jest jednokierunkowa trajektorią; wszystkie społeczeństwa miały w swoim rozwoju stadium „zacofania” i „niedorozwoju”;

• Jest procesem ewolucyjnym jest to ciąg zmian obejmujących wszystkie dziedziny życia;

• Jest procesem imitacyjnym i polega na naśladowaniu wzorów ukształtowanych przez społeczeństwa zachodnie;

• Ma charakter konwergentny doprowadzi w końcu do upodobnienia się krajów „zacofanych” do krajów zachodnich.

Scenariusze modernizacji:

1. Scenariusz radykalnej zmiany - naśladowanie wzorów zachodniej cywilizacji prowadzi do zerwania więzów z własną kulturą przemodelowanie rdzenia kulturowego społeczeństwa; reakcją na takie „modernizacje” był często opór społeczny, który prowadził do rewolucji i powrotu do punktu wyjścia;

2. Scenariusz ewolucyjnego kompromisu pomiędzy starym a nowym; wprowadzenie nowych wzorów bierze pod uwagę zastane wzorce kulturowe; modernizacja nie narusza kulturowego rdzenia cywilizacji, jedynie eliminuje z tradycji pewne dysfunkcjonalne elementy; reakcja na tę modernizację może być:

• Pozytywna (np. azjatyckie „tygrysy”);

• Negatywna (transformacja postkomunistyczna); korupcja, klikowość, klientelizm;

3. scenariusz hybrydalny - modernizujące się społeczeństwo może zatrzymać się w połowie drogi rozwojowej i może wykształcić swój własny model rozwojowy (połączenie socjalizmu i kapitalizmu);

4. Scenariusz, w którym w jednym społeczeństwie istnieją obok siebie enklawy bogactwa i enklawy biedy (większość);

Teorie rozwoju zależnego

(modyfikacja teorii społeczeństwa przemysłowego)

• Zapleczem tej teorii jest teza o globalizacji, czyli istnieniu we współczesnym świecie ścisłych zależności pomiędzy krajami;

• Świat to mieszanka krajów o różnym poziomie potencjale ekonomicznym, szczeblu rozwoju gospodarczego, cywilizacyjnego i różnej pozycji politycznej;

• kraje centrum;

• kraje peryferyjne;

• kraje półperyferyjne;

• współczesny świat opiera się na asymetrycznej zależności między krajami centrum i krajami peryferyjnymi i półperyferyjnymi;

Globalizacja

1. Aspekt gospodarczy - ekonomiczny:

• Podział pracy ma charakter międzynarodowy - finalny produkt jest owocem wielonarodowej kooperacji;

• Wzrasta uzależnienie lokalnych przemysłów od kapitału międzynarodowego, co stwarza problem suwerenności lokalnego przemysłu;

2. aspekt kulturowy, społeczny;

3. aspekt polityczny;

• Proces globalizacji wiąże się z rozwojem ponadnarodowych instytucji, a także z przenikaniem się różnych kultur;

• Globalizacja to także intensyfikacja stosunków społecznych w sferze światowej, w różnych wymiarach;

Krytyka teorii rozwoju zależnego

Zwraca się tutaj uwagę na negatywne skutki asymetrycznej zależności:

• Prowadzi ona do nieekwiwalentnej wymiany gospodarczej - np. kupowanie surowców przez kraje centralne w krajach peryferyjnych po bardzo niskiej cenie;

• Kraje peryferyjne są miejscem składowania odpadów wyprodukowanych w krajach centralnych;

• Kraje peryferyjne dostarczają bardzo taniej siły roboczej;

• Wywiera to z kolei presję polityczną i kulturową. Kraje centralne nie pomagają bezinteresownie krajom peryferyjnym;

• Odbywa się amerykanizacja (westernizacja) kultury narodowej, co przyczynia się do utraty tożsamości kulturowej państw peryferyjnych;

• Taka formuła rozwoju nie prowadzi do wyrównywania dystansów; raczej do ich pogłębiania;

Badacze i politycy uważają, że materialny interes zachodu wiąże się z tym, aby podtrzymywać jednak ową asymetrię rozwojową, gdyż oznacza ona dla Zachodu:

• Stałą tanią siłę roboczą;

• Stały rynek zbytu swoich towarów;

• Stały dopływ tanich surowców;

Związek państw G7 jest związkiem zamkniętym. Skupiając ok. 15% populacji świata wykorzystuje około 50% zasobów surowcowych świata;

Zwolennicy teorii rozwoju zależnego podkreślają dobre jego strony:

• Kontakt z dobrze rozwiniętymi państwami pozwala krajom peryferyjnym wyjść z izolacji ekonomicznej;

• Kontakt z rozwiniętą technologią wzmacnia konkurencyjność gospodarek wychodzących z konkurencyjności;

• Rozpowszechniają się postawy o mentalności proekonomicznej;

• Powoduje to wzrost mobilności intelektualnej ludzi z krajów peryferyjnych;

Teoria rozwoju autonomicznego

• Opiera się na idei lokalizmu, a więc rodzimych sił rozwojowych. Zaleca poleganie na własnych siłach, a nie imitowanie obcych wzorów rozwoju;

• Zdaniem alternatywistów, siła rozwojowa tkwi w społecznościach lokalnych, terytorializmie, przywiązaniu do tradycji i sile więzi lokalnych;

• Koncepcja „małych ojczyzn”, z którymi ludzie bardzo silnie się identyfikują; nie oznacza to jednak zerwania kontaktów z centrum cywilizacyjnym;

• Teoria ta ma na celu zamortyzowanie skutków teorii rozwoju zależnego;

• Akcent pada tutaj na tożsamość kulturową, przywiązanie do własnej tradycji i kultury.

• Bardzo silnie artykułowana jest tutaj idea ochrony środowiska naturalnego; nacisk na ekologiczne technologie;

Krytycy rozwoju autonomicznego uważają tę koncepcję za swoisty utopizm; ich zdaniem będzie ona prowadzić do izolacjonizmu, a tym samym do stagnacji w krajach peryferyjnych;

Teorie postindustrializmu

(odnoszą się do schyłku ery przemysłowej)

Daniel Bell - „kulturowe sprzeczności kapitalizmu”

Wyróżniki społeczeństwa postindustrialnego

1. Przejście od gospodarki opartej na produkcji przemysłowej do gospodarki opartej na sektorze usług;

2. Pierwszorzędne znaczenie posiada klasa merytokratów wykształconych fachowców;

3. Wzrost rangi wiedzy i jej efektywnego zastosowania w różnych dziedzinach życia społecznego wzrost racjonalności życia społecznego;

Zarzut:

• Współczesna faza rozwoju społecznego, to nie postindustrializm, ale superindustrializm, na co wskazuje rozwój produkcji przemysłowej np. w Niemczech czy Japonii;

• Rozwój sektora III był możliwy dzięki rozwojowi sektora II; sektory te pozostają w ścisłej zależności;

Cechy społeczeństwa postindustrialnego

1. spadek liczebności klasy robotniczej i dynamiczny rozwój nowej klasy średniej; słabnie rola społeczna i polityczna klasy robotniczej;

2. segmentacja rynku pracy; na którym przedsiębiorstwa proponują inne warunki pracy niż przedsiębiorstwa „zacofane”;

3. fragmentacja siły roboczej, czyli rozproszenie siły roboczej;

4. rozszerzeni się underclass, co jest efektem coraz wyższego poziomu wykwalifikowania wymaganego od robotników;

5. Wysokie bezrobocie technologiczne „praca na kartki”: reglamentacja i przywilej pracy;

6. Zmniejszenie się świadczeń socjalnych i innych działań państwa chroniących najbiedniejsze warstwy społeczne; jest to konsekwencją konkurencji na rynku międzynarodowym;

7. Zmniejszenie radykalizmu oporu siły roboczej wobec pracodawców;

Społeczeństwo postindustrialne jest dalekie od utopii Bella gdy pojawiają się w nim nowe nierówności społeczne, nowe klasy społeczne i nowe podziały;

Determinanty zmiany społecznej

Każda zmiana społeczna jest efektem działania wielu różnych czynników

1. Czynniki demograficzne - liczba ludności, wskaźnik zagęszczenia, struktura populacji;

1. Koncepcja E. Durkheima „o podziale pracy społecznej”

• Głównym czynnikiem zmian jest tutaj postępujący podział pracy, przejawiający się w pojawianiu się nowych dziedzin, specjalności itp.

• Z tym czynnikiem wiązał Durkheim przejście od tradycyjnego społeczeństwa przemysłowego do społeczeństwa postindustrialnego;

• To demograficzna struktura społeczeństwa wymusiła postępujący podział pracy; jeśli w jakiejś zbiorowości mamy niewiele ludności, a która w dodatku zajmuje duży obszar, to ta zbiorowość może przetrwać, nie rozwijając podziału pracy;

• Kiedy wzrasta liczba ludności, a zagęszczenie rośnie, to automatyczne szansą przeżycia staje się konkurencja (pod każdym względem); wzrost demograficzny wymusza złożony podział pracy;

• Wraz ze wzrostem demograficznym wzrasta ilość i intensywność reakcji społecznych, co z kolei wpływa na rozwój kulturowy i cywilizacyjny wpływa na rozwój konkurencji i wymiany;

Krytyka:

• Relacja ta jest zbyt prosta i nie tłumaczy wszystkich przypadków - np. Chiny czy Kanada;

Wniosek:

• Jednoczynnikowy model zmiany Durkheima niewiele w gruncie rzeczy wyjaśnia;

• rozwój demograficzny może przyczyniać się do zmiany, ale gdy występuje wraz z rozwojem ekonomicznym czy kulturowym;

• wiele społeczeństw zwróciło się w stronę innych rozwiązań; a nie tylko w stronę rozwoju ekonomicznego, czy podziału pracy;

• drogą zmian były m.in.:

• kolonializm;

• emigracja do państw lepiej rozwiniętych;

• mistyczna pasywność bieda jako czynnik nie degradujący;

• ograniczanie populacji przez wojny, kontrolę urodzin;

• wysoki wzrost demograficzny jest obecnie czynnikiem hamującym rozwój na świecie i należy ograniczyć przyrost naturalny;

2. Czynniki technologiczne;

• Ewolucja techniki jest najważniejszym czynnikiem zmian:

• rewolucja neolityczna;

• rewolucja przemysłowa;

• rewolucja informatyczna;

• rewolucja przemysłowa powołała do życia społeczeństwo przemysłowe, zwane technologicznym;

• czynnik technologiczny to używane przez ludzi narzędzia, maszyny, surowce, techniki produkcji, sposoby wykorzystania energii; ale także warunki pracy i stosunki społeczne;

• technikę należy traktować jako część systemu kultury; jest ona ściśle związana z nauką i jej rozwojem;

• nie można mówić o determinizmie technologicznym;

Typologia faz rozwoju cywilizacyjnego Louisa Mumforda

(każde stadium związane jest z pojawieniem się innowacji technologicznych)

1. Era litotechniczna - (z grec. Lithos kamień):

• Związana jest z wprowadzeniem prostych archaicznych narzędzi z kamienia, skóry itd.

• Bardzo niski poziom produktywności ekonomia przetrwania;

• Struktury rodowo-plemienne jako dominujący typ organizacji społecznej;

• Myślenie magiczne - brak elementów wiedzy naukowej;

• Wysoka homogeniczność wszelkich form życia społecznego;

• Tradycyjne archaiczne społeczeństwo;

• Naturalnym środowiskiem życia tych społeczności jest lasek, bajorko, łączka - inaczej mówiąc - natura;

2. Era antropotechniczna - (z grec. antropos człowiek):

• Użycie metali do produkcji narzędzi;

• Użycie niewolników do produkcji dóbr (no i nie tylko);

• Rozwinięte rolnictwo;

• Rozwój handlu jako konieczność upłynniania nadwyżek wyprodukowanej żywności;

• Pojawia się osadnictwo przy szlakach handlowych;

• Przejście od struktury rodowo-plemiennej do organizacji państwowej powstają państwa - miasta;

• Powstają wielkie imperia - np. Rzym;

• Rozwija się myśl racjonalna i filozofia;

• Dominuje w krajobrazie środowisko wiejskie, choć coraz większą rolę zaczynają odgrywać miasta;

3. Era eotechniczna - (z grec. eos jutrzenka):

• Jest to faza przygotowawcza do ery przemysłowej; zapoczątkowana w X wieku;

Trzy główne osiągnięcia:

• użycie siły wody i wiatru;

• użycie siły zwierząt;

• wynalazek druku i zegara;

• Dominuje rolnictwo, ale zaczyna się rozwijać kapitalizm handlowy;

• W miastach zaczyna rodzić się przemysł manufakturowy;

• Narodziny klasy rzemieślniczej;

• Feudalizm i monarchia;

• Rozwija się myśl racjonalna, encyklopedyści zapowiadają rewolucję przemysłową;

4. Era paleotechniczna:

• Rewolucja przemysłowa XVII - XX wiek;

• Wykorzystanie węgla jako źródła energii;

• Przemysłowa produkcja stali, która zastępuje drewno jako materiał budowlany i konstrukcyjny;

• Kapitalizm przemysłowy zastępuje kapitalizm handlowy;

• Rozwija się proletariat, który koncentruje się w dużych miastach;

• Urbanizacja;

• Rozwój syndykalizmu;

• Władza polityczna przechodzi z rąk arystokracji w ręce burżuazji;

• Burzliwy rozwój nauki;

• Epoka wielkich ideologii: liberalizmu, komunizmu, socjalizmu, społecznego katolicyzmu i jeszcze kilku innych „izmów”;

5. Era neotechniczna:

• Pojawiają się nowe źródła energii;

• Rozwija się chemia, która dostarcza zupełnie nowych surowców - beton, tworzywa sztuczne, nawozy (czy nawozy to surowce?);

• Kapitalizm rodzi swoje kolejne wcielenie - kapitalizm finansowy:

• Era koncentracji kapitału;

• W kwestii systemów politycznych, dominuje z amerykańska zabarwiona zachodnia demokracja; oraz wesołe i zdrowe: demokracje ludowe;

• Okres rywalizacji ZSRR i USA;

• Społeczeństwo przemysłowe zaczyna przekształcać się w społeczeństwo konsumpcyjne;

Pierwotnym źródłem tej koncepcji był utylitaryzm.

Homans podawał jako przykład w „Social Behawior” zachowanie gołębia w klatce, dziobiącego ziarenka.

Zaczerpnięte z „Social Behawior” Homansa - analiza zachowania jednostki w grupie.

Albo ich redukcji!

?

Żabich skoków...

Teorie zjawisk społecznych

Makrostruktury Wykład

56

57

Interakcje społeczne

SOCJALIZACJA NORM I WARTOŚCI

---