Halina Ognik, Barbara Wizimirska

ORGANIZACJA BEZPIECZEŃSTWA I WSPÓŁPRACY W EUROPIE

Organization for Security and Co-operation in Europe

Organisation de securite et cooperation en Europe

Siedziba: Wiedeń: OSCE Secretahat, Karntner Ring 5-7 A-1010 Vienna, Austria

Telefon: [phone]; fax: [phone] Adres internetowy: htpp://www.osce.org

Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (od 31 stycznia 1995 r. Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie) w latach 1975-1992 stanowiła wielostronny dialog państw; w lipcu 1992 r. państwa uczestniczące zadeklarowały, że jest ona porozumieniem regionalnym w rozumieniu rozdziału VIII Karty Narodów Zjedno­czonych. Nie ma statutu.

Charakter i działalność OBWE określają liczne dokumenty. Najważniejsze z nich zostały przyjęte przez szefów państw lub rządów państw KBWE/OBWE. Są to:

-Akt Końcowy KBWE (Helsinki, 1 sierpnia 1975 r.),

- Paryska Karta Nowej Europy (Paryż, 21 listopada 1990 r.),

- Dokument Helsiński 1992. Wyzwania czasu przemian (Helsinki, 10 lipca 1992 r.),

- Dokument Budapeszteński 1994. Ku prawdziwemu partnerstwu w nowej erze (Budapeszt, 6 grudnia 1994 r.),

- Deklaracja Lizbońska w sprawie modelu wspólnego i kompleksowego bezpieczeństwa w Europie XXI w. (Lizbona, 3 grudnia 1996 r.),

- Karta Bezpieczeństwa Europejskiego (Stambuł, 19 listopada 1999 r.).

Druga grupa dokumentów to dokumenty końcowe Spotkań Przeglądowych KBWE/OBWE, które odbyły się w Belgradzie, Madrycie i Wiedniu (przyjęte odpowiednio w marcu 1978 r.; we wrześniu 1983 r., w styczniu 1989 r. oraz we wrześniu 1999 r.), a także dokumenty przyjęte przez Radę KBWE na spotkaniach w Berlinie (czerwiec 1991 r.), Pradze (styczeń 1992 r.), Sztokholmie (grudzień 1992 r.) i Rzymie (listopad-grudzień 1993 r.).

Wśród dokumentów poświęconych konkretnym dziedzinom funkcjonowania KBWE należy wyróżnić: dokumenty spotkań kopenhaskiego i moskiewskiego - Konferencji w sprawie ludzkiego wymiaru KBWE (w 1990 r. i 1991 r.), Sztokholmski Dokument w sprawie środków budowy zaufania i bezpieczeństwa oraz rozbrojenia w Europie (1986 r.), oraz wiedeńskie dokumenty z 1990 i 1992 r. dotyczące środków budowy zaufania i bezpieczeństwa. Szczególny charakter mają Zalecenia końcowe konsultacji w Helsinkach przyjęte w okresie przygotowań do zwołania KBWE 8 czerwca 1973 r. Zawarte w nich uregulowania, zwłaszcza dotyczące kwestii proceduralnych, stały się podstawą funkcjonowania KBWE, a następnie OBWE.

Językami roboczymi OBWE są angielski, francuski, hiszpański, niemiecki, rosyjski i włoski.

Zgodnie z Aktem Końcowym z 1975 r. celem państw uczestniczących w KBWE/OBWE jest sprzyjanie poprawie stosunków między nimi i zapewnienie warunków, w których ich narody będą mogły żyć w pokoju prawdziwym i trwałym oraz będą wolne od wszelkiego zagrożenia bądź prób naruszenia ich bezpieczeństwa. Paryska Karta Nowej Europy na plan pierwszy wysuwa utrzymanie i umacnianie demokracji, pokoju i jedności w Europie, a Dokument Helsiński 1992 głosi: „Poszanowanie praw człowieka i podstawowych swobód, włącznie z prawami osób należących do mniejszości narodowych, demokracja, praworządność, wolność gospodarcza, sprawiedliwość społeczna i odpowiedzialność za środowisko są naszymi wspólnymi celami".

W Zaleceniach końcowych konsultacji w Helsinkach ustalono, że w KBWE będą mogły uczestniczyć wszystkie państwa europejskie, Stany Zjednoczone i Kanada. Do 33 państw uczestniczących w rozpoczętym w Helsinkach procesie KBWE dołączyły w latach dziewięćdziesiątych 22 państwa. Z początkiem 2000 r. do OBWE należały: Albania, Andora, Armenia, Austria, Azerbejdżan, Belgia, Białoruś, Bośnia Hercegowina, Bułgaria, Chorwacja, Cypr, Czechy, Dania, Estonia, Federacja Rosyjska, Finlandia, Francja, Grecja, Gruzja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Islandia, Kanada, Kazachstan, Kirgistan, Liechtenstein, Litwa, Luksemburg, Łotwa, Była Jugosłowiańska Republika Macedonii, Malta, Mołdowa, Monako, Norwegia, Polska, Portugalia, Republika Federalna Niemiec, Rumunia, San Marino, Słowacja, Sło­wenia, Stany Zjednoczone, Szwecja, Szwajcaria, Tadżykistan, Turcja, Turkmenistan, Ukraina, Uzbekistan, Watykan, Węgry, Wielka Brytania, Włochy oraz Jugosławia, która jest zawieszona od 1992 r. Przewidziano też status obserwatora oraz możliwość wnoszenia wkładów (przedstawiania poglądów) przez państwa śródziemnomorskie (Algieria, Egipt, Izrael, Maroko i Tunezja) oraz Jordanię, które mają status państw nie uczestniczących. Specjalny status umożliwiający udział w większości organów przyznano Japonii, a nieco niższy Republice Korei.

Na uczestnikach OBWE spoczywa obowiązek implementacji jej postanowień, w tym przestrzegania dziesięciu zasad rządzących stosunkami między państwami uczestniczącymi, które to zasady zostały wpisane do Aktu Końcowego. Są to:

- suwerenna równość, poszanowanie praw wynikających z suwerenności;

- powstrzymywanie się od groźby użycia siły lub jej użycia;

- nienaruszalność granic;

- integralność terytorialna państw;

- pokojowe załatwianie sporów;

- nieingerencja w sprawy wewnętrzne;

- poszanowanie praw człowieka i podstawowych wolności, włączając w to wolność myśli, sumienia, religii lub przekonań;

- równouprawnienie i prawo narodów do samostanowienia;

- współpraca między państwami;

- wykonywanie w dobrej wierze zobowiązań wynikających z prawa międzynarodowego.

Organy i instytucje

Proces decyzyjny

1. Szczyt - spotkanie szefów państw lub rządów odbywa się co dwa lata w stolicy jednego z państw uczestniczących. Dokonuje oceny sytuacji w strefie OBWE, ustala priorytety i kierunek postępowania na najwyższym szczeblu politycznym. Ostatnie spotkanie odbyło się w dniach 14-15 listopada 1999 r. w Stambule. Każdy szczyt poprzedza Spotkanie Przeglądowe (od 1994 r. odbywa się w Wiedniu), które dokonuje przeglądu działalności OBWE, łącznie z implementacją jej postanowień, oraz przygotowuje dokument zawierający postanowienia o charakterze decyzyjnym.

2. Rada Ministerialna (poprzednio Rada KBWE), składająca się z ministrów spraw zagranicznych państw uczestniczących, jest głównym organem decyzyjnym i zarządzającym OBWE. Przygotowuje spotkania szefów państw lub rządów i wykonuje jego decyzje. Jej posiedzenia odbywają się regularnie, przynajmniej raz do roku, w różnych miejscach, na zasadzie rotacji. Obradom przewodniczy szef dyplomacji państwa sprawującego w danym roku przewodnictwo.

3. Wysoka Rada, utworzona w grudniu 1994 r. na miejsce Komitetu Wysokich Przedstawicieli, odpowiada za nadzorowanie, kierowanie i koordynowanie działalności OBWE. Przygotowuje posiedzenia Rady Ministrów i wykonuje jej decyzje. Posiedzenia Wysokiej Rady odbywają się w Pradze co najmniej dwa razy w roku. Raz w roku obraduje jako Forum Ekonomiczne. Państwa są reprezentowane w Radzie na szczeblu dyrektorów politycznych Ministerstw Spraw Zagranicznych.

4. Stała Rada, utworzona w 1994 r., jest regularnie pracującym ciałem konsultacyjnym i decyzyjnym złożonym z ambasadorów państw uczestniczących. Obraduje cotygodniowo w Wiedniu. W praktyce jest to główny organ decyzyjny, najważniejszy w OBWE do spraw zapobiegania konfliktom. Jej pracom przewodniczy przedstawiciel urzędującego przewodniczącego.

5. Forum Współpracy w Dziedzinie Bezpieczeństwa to główny organ regularnych konsultacji i współpracy państw w zakresie wojskowych aspektów bezpieczeństwa. Prowadzi rokowania w sprawie kontroli zbrojeń, rozbrojenia oraz budowy zaufania i bezpieczeństwa, a także zmniejszania ryzyka konfliktów. Odpowiada również za implementację środków budowy zaufania i bezpieczeństwa, nadzoruje wdrażanie CSBMs. Składa się z członków przedstawicielstw państw przy OBWE w Wiedniu, spotyka co tydzień. Ściśle współpracuje z Centrum Zapobiegania Konfliktom.

Struktury i instytucje operacyjne

1. Przewodniczący ponosi pełną odpowiedzialność za działalność wykonawczą OBWE. Jest nim minister spraw zagranicznych państwa, które przewodniczy OBWE. Przewodnictwo trwa jeden rok kalendarzowy. W realizacji powierzonych zadań może korzystać między innymi z pomocy swego poprzednika i następcy, w ramach tzw. Trójki. Może wyznaczać osobistych przedstawicieli wyposażonych w precyzyjny mandat, którzy wspierają go w rozwiązywaniu kryzysów i konfliktów. Pierwszym przewodniczącym był Hans-Dietrich Genscher, w 1998 r. funkcję tę pełnił Bronisław Geremek, a w 1999 r. minister spraw zagranicznych Norwegii Knut Vollebaek.

2. Sekretarz generalny działa jako przedstawiciel Przewodniczącego i wspiera jego działalność. Nadzoruje pracę Sekretariatów Centrum Zapobiegania Konfliktom i ODIHR. Jest najwyższym urzędnikiem OBWE i kieruje pracą Sekretariatu OBWE. Pierwszym sekretarzem generalnym został niemiecki dyplomata Wilhelm Hóynck, którego w 1996 r. zastąpił Włoch, ambasador Giancarlo Aragona.

3. Sekretariat OBWE z siedzibą w Wiedniu od listopada 1998 r. składa się: z Biura Sekretarza Generalnego, Centrum Zapobiegania Konfliktom, Departamentu Administracji i Obsługi Koordynatora Działań OBWE w zakresie Gospodarki i Środowiska oraz jednostek zamiejscowych: Biura Sekretariatu w Pradze, które obsługuje posiedzenia Wysokiej Rady, prowadzi archiwum i dystrybuuje dokumenty, oraz Biura Łącznikowego Azji Środkowej z siedzibą w Taszkiencie.

4. Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka (ODIHR) jest główną instytucją w dziedzinie ludzkiego wymiaru OBWE powołaną w 1992 r. Organizuje spotkania dotyczące implementacji postanowień OBWE wspiera mechanizmy ludzkiego wymiaru, na polecenie Rady Ministerialnej uczestniczy w misjach lub je organizuje, monitoruje wybory, stanowi ośrodek wymiany informacji, forum spotkań ekspertów poświęconych ludzkiemu wymiarowi OBWE, zapewnia wsparcie dla misji pokojowych. Z jego usług korzysta Wysoki Komisarz do spraw Mniejszości Narodowych. Siedzibą Biura jest Warszawa, kieruje nim (1999 r.) Szwajcar, ambasador Gerard Stoudmann.

5. Wysoki Komisarz OBWE do spraw Mniejszości Narodowych ma zapewnić „wczesne ostrzeganie" i „wczesne reagowanie" w możliwie najwcześniejszym stadium napięć dotyczących mniejszości narodowych, które to napięcia mogłyby się przekształcić w konflikt na obszarze OBWE. Wysokiego Komisarza powołuje Rada Ministerialna na zasadzie consensusu na okres trzech lat. Pierwszego Wysokiego Komisarza powołano w grudniu 1992 r. Został nim Max van der Stoel. Jego biuro znajduje się w Hadze.

6. Przedstawiciel do spraw Wolności Mediów ma za zadanie zwiększanie skuteczności stosowania zobowiązań Organizacji w dziedzinie środków masowej informacji. Jego urząd został powołany w grudniu 1997 r. Funkcję tę objął Niemiec Freimut Duve.

7. Misje OBWE:

- Misja w Kosowie, Sandżaku i Wojwodinie (powołana w sierpniu 1992 r., w 1993 r. Jugosławia odmówiła przedłużenia mandatu misji);

- Rozpoznawcza Misja Monitorowania [kryzysu] w Skopje (od września 1992 r.);

- Misja w Gruzji (od listopada 1992 r.);

- Misja w Estonii (od grudnia 1992 r.);

- Misja w Mołdowie (od lutego 1993 r.);

- Misja na Łotwie (od września 1993 r.);

- Misja w Tadżykistanie (od grudnia 1993 r.);

- Misja w Bośni i Hercegowinie (od czerwca 1994 r.);

- Misja na Ukrainie (od czerwca 1994 r.);

- Misja w Chorwacji (od kwietnia 1996 r.);

- Misja Weryfikacyjna w Kosowie (od października 1998 r.).

8. Inne formy działania OBWE:

- Grupa wspomagania OBWE w Czeczenii (Federacja Rosyjska) (utworzona w kwietniu 1995 r.);

- Grupa Doradczo-Obserwacyjna na Białorusi (od września 1997 r);

- Osobisty przedstawiciel Przewodniczącego OBWE do spraw konfliktu na obszarze zainteresowania Konferencji Mińskiej (dotyczącej Górskiego Karabachu);

- Obecność OBWE w Albanii (od marca 1997 r);

- Centra OBWE w Ałmaty, Aszchabadzie i Biszkeku.

9. Wsparcie OBWE w realizacji porozumień dwustronnych:

- Przedstawiciel OBWE przy estońskiej Komisji Rządowej;

- Przedstawiciel OBWE przy Wysokiej Rosyjsko-Łotewskiej Komisji Mieszanej do spraw Emerytów Wojskowych na Łotwie;

- Przedstawiciel OBWE przy Komitecie Mieszanym do spraw Stacji Radarowej w Skrundzie;

10. Plan rozmieszczenia Sił Pokojowych OBWE w Górskim Karabachu opracowany przez Grupę Planowania Wysokiego Szczebla OBWE.

Pozostałe organy

1. Zgromadzenie Parlamentarne OBWE, działające od 1991 r, składa się z przedstawicieli parlamentów państw uczestniczących. Ocenia realizację celów OBWE, omawia sprawy podnoszone w czasie posiedzeń Rady Ministerialnej oraz spotkań na szczycie, rozwija i wspiera mechanizmy służące zapobieganiu i rozwiązywaniu konfliktów, udziela poparcia umacnianiu instytucji demokratycznych. Prezydium Zgromadzenia tworzą przewodniczący, dziewięciu wiceprzewod­niczących oraz skarbnik. W 2000 r. Zgromadzenie liczy 317 miejsc, z czego Polsce przypada osiem miejsc. Zbiera się na dorocznych sesjach od 1992 r. Sekretariat mieści się w Kopenhadze. Przewodniczący Zgromadzenia wybierany jest na roczną kadencję z możliwością przedłużenia o rok. W 2000 r. wygasa druga kadencja Dunki Helle Degn. Sekretarzem generalnym jest od początku Amerykanin Spencer Olivier.

2. Trybunał Rozjemczy i Arbitrażowy został utworzony w roku 1994, po wejściu w życie Konwencji o koncyliacji i arbitrażu, dla rozstrzygania sporów prawnych na wniosek państw OBWE - sygnatariuszy Konwencji. Składa się z dwu izb - koncyliacyjnej i arbitrażowej. Jego siedzibą jest Genewa.

3. Wspólna Grupa Konsultacyjna została utworzona w 1990 r w celu czuwania nad wykonaniem postanowień traktatu o siłach konwencjonalnych. W skład Grupy wchodzi 30 państw, a jej spotkania odbywają się w Wiedniu.

4. Komisja Konsultacyjna do spraw Traktatu o Otwartych Przestworzach nie jest formalnie umocowana w strukturze OBWE, ale specjalna deklaracja z 1992 r. uznaje jej polityczne związki z OBWE i Sekretariat OBWE obsługuje jej spotkania (o charakterze ciągłym) Komisja rozpatruje problemy powstające w procesie wypełniania po­stanowień Traktatu o otwartych przestworzach.

Geneza i działalność w latach 1975-1989

Źródeł OBWE można poszukiwać już w inicjatywach dotyczących stworzenia systemu bezpieczeństwa zbiorowego w Europie, które zrodziły się przed drugą wojną światową. W latach sześćdziesiątych idea zorganizowania wielostronnego spotkania określającego zasady stosunków między państwami Wschodu a Zachodu już się konkretyzowała. Z propozycją zwołania konferencji wszystkich państw europejskich, z udziałem ZSRR i USA, która rozpatrzyłaby „całokształt zagad­nienia bezpieczeństwa Europy", wystąpił minister spraw zagranicznych Adam Rapacki 14 grudnia 1964 r. na XIX sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ. W literaturze przedmiotu autorstwo propozycji zwołania takiej konferencji często przypisuje się ZSRR. Później ogólnoeuropejska konferencja stała się wspólną inicjatywą Układu Warszawskiego, na którą pozytywnie odpowiedziały państwa NATO oraz europejskie państwa neutralne i niezaangażowane. Ważną rolę w tworzeniu warunków do zwołania KBWE odegrał proces normalizacji stosunków między RFN a państwami bloku wschodniego.

Wielostronne rozmowy przygotowawcze poprzedzające zwołanie KBWE były prowadzone w Helsinkach od 23 listopada 1972 r. z udziałem wszystkich państw europejskich (z wyjątkiem Albanii i Monako) oraz Stanów Zjednoczonych i Kanady. Ich wynikiem były Zalecenia końcowe konsultacji w Helsinkach, przyjęte 8 czerwca 1973 r. Zawierały one ustalenia dotyczące zwołania i pracy przyszłej konferencji. Do dziś zachowały aktualność przepisy proceduralne Zaleceń dotyczące między innymi consensusu oraz sześciu języków roboczych KBWE. W pierwszej kwestii dokument głosił: „Decyzje Konferencji podejmowane są w drodze consensusu. Consensus określa się jako brak wszelkiego sprzeciwu ze strony jakiegokolwiek reprezentanta, przedstawionego przez niego jako przeszkoda w przyjęciu decyzji w omawianej spra­wie".

Zgodnie z przyjętymi postanowieniami konferencja przebiegała w trzech fazach:

- pierwsza faza odbywała się w Helsinkach na szczeblu ministrów spraw zagranicznych (lipiec 1973 r.);

- druga faza w Genewie - na szczeblu dyplomatów i ekspertów (wrzesień 1973 r.-lipiec 1975 r.);

- trzecia faza w Helsinkach została zakończona podpisaniem 1 sierpnia 1975 r. Aktu Końcowego KBWE przez szefów państw lub rządów 35 państw.

Akt Końcowy miał charakter dokumentu politycznego i wyrażał równowagę interesów państw należących do dwóch ugrupowań polityczno-wojskowych: NATO i Układu Warszawskiego, oraz interesów grupy państw neutralnych i niezaangażowanych. Najważniejszą częścią dokumentu, do którego nadal odwołują się państwa, jest Deklaracja zasad rządzących wzajemnymi stosunkami między państwami uczestniczącymi, zawierająca dziesięć wymienionych powyżej zasad.

Akt miał charakter kompleksowy, jego postanowienia dotyczyły wszystkich dziedzin stosunków międzynarodowych. W początkowych fazach procesu KBWE przyjął się podział tych dziedzin na tzw. koszyki: pierwszy koszyk to sprawy bezpieczeństwa; drugi - gospodarcze; do trzeciego zaliczano kontakty między ludźmi, informację, kulturę, oświatę. Czasami wymieniano również koszyk czwarty, który dotyczył dalszych kroków po konferencji. Dokument Helsiński akcentował współzależność bezpieczeństwa i współpracy. Określał również sposób implementacji przyjętych postanowień (tryb jednostronny, dwustronny i wielostronny) oraz kontynuacji wielostronnego procesu.

Znaczącą rolę w utrzymaniu ciągłości procesu KBWE odegrały Spotkania Przeglądowe. W ich trakcie - zgodnie z Aktem Końcowym -miano prowadzić pogłębioną wymianę poglądów zarówno w sprawie wprowadzania w życie postanowień Aktu Końcowego i realizowania zadań określonych przez Konferencję, jak i - w kontekście rozważanych na niej problemów - w sprawie polepszania wzajemnych stosunków, umocnienia bezpieczeństwa i rozwijania współpracy w Europie, rozwijania procesu odprężenia w przyszłości.

Pierwsze Spotkanie Przeglądowe, które odbyło się w Belgradzie (4 października 1977 r.-9 marca 1978 r.), ujawniło głębokie różnice stanowisk między obu blokami, zwłaszcza w kwestii praw człowieka. Uczestnicy spotkania nie byli w stanie przyjąć wspólnych postanowień merytorycznych; porozumiano się jedynie w sprawie odbycia trzech spotkań ekspertów oraz następnej konferencji przeglądowej.

Spotkanie madryckie (11 listopada 1980 r.-9 września 1983 r.) było w dziejach KBWE najdłuższym Spotkaniem Przeglądowym. Na jego przebiegu zaciążyły interwencja ZSRR w Afganistanie i ogłoszenie stanu wojennego w Polsce. Po trudnych i długotrwałych rokowaniach udało się jednak przyjąć obszerny dokument końcowy, który zawierał między innymi decyzję o zwołaniu w Sztokholmie konferencji na temat środków budowy zaufania i bezpieczeństwa oraz rozbrojenia w Europie.

Spotkanie wiedeńskie (4 listopada 1986 r.-19 stycznia 1989 r.) zdominowały dwie grupy zagadnień: wojskowe aspekty bezpieczeństwa europejskiego oraz ludzki wymiar KBWE. W odniesieniu do grupy pierwszej postanowiono stworzyć dwie płaszczyzny rokowań: z udziałem 23 państw (członków NATO i Układu Warszawskiego) w sprawie konwencjonalnych sił zbrojnych w Europie oraz wszystkich uczestników KBWE - w sprawie środków budowy zaufania i bezpieczeństwa. W odniesieniu do drugiej grupy zagadnień podjęto decyzję o zwołaniu konferencji dotyczącej ludzkiego wymiaru, która miała odbyć trzy spotkania: w Paryżu w 1989 r., w Kopenhadze w 1990 r. i w Moskwie w 1991 r.

Od pierwszego spotkania na szczeblu ekspertów, które zwołano w końcu 1978 r., do końca 1989 r. odbyły się następujące spotkania tego typu:

- Spotkanie ekspertów na temat pokojowego załatwiania sporów (Montreux, październik-grudzień 1978 r., oraz Ateny, marzec-kwiecień 1984 r.);

- Spotkanie ekspertów na temat Morza Śródziemnego (La Valletta, luty-marzec 1979 r.);

- Forum naukowe (Hamburg, luty-marzec 1980 r.);

- Spotkanie ekspertów na temat praw człowieka i podstawowych wolności (Ottawa, maj-czerwiec 1985 r.);

- Forum kulturalne (Budapeszt, październik-listopad 1985 r.);

- Spotkanie ekspertów na temat kontaktów między ludźmi (Berno, kwiecień-maj 1986 r.);

- Forum informacyjne (Londyn, kwiecień-maj 1989 r.);

- Spotkanie na temat ochrony środowiska (Sofia, październik-listopad 1989 r.).

Szczególne miejsce wśród spotkań KBWE zajęła Sztokholmska Konferencja na temat środków budowy zaufania i bezpieczeństwa oraz rozbrojenia (styczeń 1984 r.-wrzesień 1986 r.), której decyzje oznaczały rozszerzenie procesu KBWE na sferę wojskową. Obszerny Dokument Konferencji Sztokholmskiej rozwijał środki budowy zaufania przewidziane w Akcie Końcowym i nadawał im charakter obligatoryjny, wprowadzał nowe środki, rozszerzał terytorialny zakres ich stosowania oraz zawierał postanowienia w sprawie środków nadzoru i weryfikacji.

W sumie KBWE w latach 1975-1989 stanowiła forum trudnego, lecz ciągłego dialogu między Wschodem a Zachodem, dialogu, który wpływał na charakter stosunków między państwami europejskimi. Ważnym elementem tego dialogu stała się ochrona praw człowieka oraz problematyka swobodnego przepływu ludzi, idei i informacji.

Działalność w latach dziewięćdziesiątych

Po 1990 r. liczba uczestników KBWE znacznie wzrosła. W czerwcu 1991 r. została przyjęta Albania, we wrześniu - Estonia, Litwa i Łotwa; w styczniu 1992 r. - Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Kazachstan, Kirgistan, Mołdowa, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukraina i Uzbekistan; w marcu 1992 r. - Chorwacja i Słowenia; w kwietniu 1992 r. -Bośnia i Hercegowina. Po rozpadzie Czechosłowacji Republika Czeska i Republika Słowacka stały się uczestnikami KBWE z dniem 1 stycznia 1993 r., Gruzja - w styczniu 1994 r., Była Jugosłowiańska Republika Macedonii - w październiku 1995 r., Andora - w kwietniu 1996 r.

Rozpadanie się bloku wschodniego, rozpoczęcie procesu przemian demokratycznych w państwach pokomunistycznych, zmiana charakteru zagrożeń dla pokojowego rozwoju Europy - wszystko to zrodziło potrzebę dostosowania KBWE do nowych wyzwań. Znaczącym krokiem na tej drodze była Paryska Karta Nowej Europy, podpi­sana 21 listopada 1990 r. przez szefów państw lub rządów 32 państw europejskich oraz Stanów Zjednoczonych i Kanady (drugi, po konferencji w Helsinkach w 1975 r., szczyt KBWE). Karta stała się drugim, po Akcie Końcowym, fundamentalnym dokumentem KBWE. Zawierała ona wspólne dla państw KBWE normy dotyczące poszanowania praw człowieka oraz tworzenia podstaw ustroju demokratycznego, podkreślała wagę przestrzegania dziesięciu zasad Aktu Końcowego, wytyczała główne kierunki aktywności na przyszłość. Zapoczątkowała również instytucjonalizację KBWE, wprowadzając zasadę, że przy okazji zwoływanych co dwa lata Spotkań Przeglądowych będą się odbywać spotkania na szczycie, oraz powołując do życia: Radę KBWE (obecnie Rada Ministerialna), Komitet Wysokich Przedstawicieli (w grudniu 1994 r. zmieniono nazwę na Wysoką Radę), Sekretariat, Centrum Zapobiegania Konfliktom, Biuro Wolnych Wyborów z siedzibą w Warszawie (przekształcone następnie, decyzją praskiego posiedzenia Rady w końcu stycznia 1992 r., na Biuro do spraw Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka). Postanowienia Karty były później rozwijane w dokumentach innych spotkań KBWE.

Początek lat dziewięćdziesiątych przyniósł ogromny postęp w zakresie ludzkiego wymiaru KBWE. Przyjęty 29 czerwca 1990 r. Dokument Spotkania Kopenhaskiego Konferencji w sprawie ludzkiego wymiaru KBWE (pierwszy etap tej konferencji, który odbył się w Paryżu w czerwcu 1989 r., nie przyniósł żadnych uzgodnień) zawierał kluczowe postanowienia dotyczące wspólnych norm ustrojowych i ochrony praw człowieka. Wśród zasad, na których winno się opierać państwo o systemie demokratycznym i pluralistycznym, szczególną uwagę poświęcono wolnym wyborom oraz zagwarantowaniu i przestrzeganiu praw człowieka.

Dokument kopenhaski zawiera najobszerniejszy w dziejach KBWE katalog praw człowieka, wyodrębniając przy tym prawa mniejszości narodowych, w tym Romów, a także prawa robotników-migrantów. Końcowa część dokumentu poświęcona jest wzmocnieniu wypracowanego na Spotkaniu Przeglądowym w Wiedniu mechanizmu ludzkiego wymiaru KBWE.

Dalszego wzmocnienia i rozwinięcia tego mechanizmu dokonano w czasie trzeciego spotkania Konferencji w sprawie ludzkiego wymiaru KBWE (Moskwa, 10 września - 4 października 1991 r.). Dokument końcowy tego spotkania (z 3 października) przewidywał między innymi ustanowienie listy ekspertów, na którą państwa wpisywałyby swoje wybitne osobistości, zwłaszcza posiadające doświadczenie w dziedzinie ludzkiego wymiaru, i zawierał szczegółowe postanowienia dotyczące tworzenia i funkcjonowania misji ekspertów lub sprawozdawców, które miałyby przyczyniać się do rozwiązywania kwestii z zakresu ludzkiego wymiaru. Na podkreślenie zasługuje deklaracja zawarta w preambule dokumentu moskiewskiego, która głosiła, że „zobowiązania podjęte w dziedzinie ludzkiego wymiaru KBWE to sprawy dotyczące w sposób bezpośredni i prawomocny wszystkich państw uczestniczących i nie należące do wyłącznej domeny spraw wewnętrznych zainteresowanego państwa". W części szczegółowej dokumentu znalazły się między innymi postanowienia dotyczące niezawisłości sądownictwa oraz postępowania w czasie stanu wyjątkowego.

Ludzki wymiar OBWE obejmuje obecnie, oprócz ochrony praw człowieka i podstawowych wolności, promocję praworządności, ochronę praw mniejszości narodowych, troskę o osoby migrujące oraz budowanie, rozwijanie i ochronę instytucji demokratycznych.

Lata 1990-1992 przyniosły także znaczące osiągnięcia w rokowaniach dotyczących wojskowych aspektów bezpieczeństwa europejskiego, których celem było ograniczenie zbrojeń konwencjonalnych, sił zbrojnych oraz działalności wojskowej, a także zapewnienie większej otwartości i przejrzystości potencjału i działań wojskowych. Przyjęto wówczas:

-w Paryżu 19 listopada 1990 r. Traktat o konwencjonalnych siłach zbrojnych w Europie, tzw. Traktat CFE, który przewidywał znaczną redukcję pięciu rodzajów uzbrojenia szczególnie przydatnych do działań ofensywnych i zaczepnych na dużą skalę. Traktat został uznany za największe osiągnięcie europejskich rokowań rozbrojeniowych. Wszedł w życie dwa lata po podpisaniu;

- w Wiedniu 4 marca 1992 r. Dokument z rokowań w sprawie środków budowy zaufania i bezpieczeństwa. Wszedł w życie 1 maja tegoż roku. Zawierał zobowiązania o charakterze politycznym;

- w Helsinkach 10 lipca 1992 r. Akt Zamykający rokowania w sprawie stanu osobowego konwencjonalnych sił zbrojnych w Europie, tzw. CFE IA, ściśle związany z Traktatem CFE, ale zawierający zobowiązania o charakterze politycznym, podpisany przez 29 państw;

- w Helsinkach 24 marca 1992 r. Traktat o otwartych przestworzach, podpisany przez 25 państw.

W okresie między drugim a trzecim szczytem KBWE (Helsinki, 9-10 lipca 1992 r.) odbyło się kilka ważnych spotkań ekspertów. Były to:

- Spotkanie ekspertów w sprawie pokojowego rozwiązywania sporów (La Yalletta, 15 stycznia-8 lutego 1991 r.);

- Sympozjum w sprawie dziedzictwa kulturalnego (Kraków, 28 maja-7 czerwca 1991 r.);

- Spotkanie ekspertów w sprawie mniejszości narodowych (Genewa, 1-19 lipca 1991 r.);

- Seminarium na temat doktryny militarnej (Wiedeń, 8-18 października 1991 r.);

- Seminarium ekspertów na temat instytucji demokratycznych (Oslo, 4-14 listopada 1991 r.);

- Seminarium na temat konwersji przemysłu zbrojeniowego na produkcję cywilną (Bratysława, 19-21 lutego 1992 r.);

- Seminarium na temat sił zbrojnych w społeczeństwach demokratycznych (Wiedeń, 4-6 marca 1992 r.).

Ważne dla dalszego rozwoju procesu KBWE były postanowienia przyjęte przez posiedzenia Rady KBWE. Pierwsze z tych posiedzeń (Berlin, 19-20 czerwca 1991 r.) ustanowiło mechanizm konsultacji współpracy w sytuacjach wyjątkowych, który przewidywał między innymi, że w przypadku zaistnienia takiej sytuacji państwo może wystąpić z prośbą o odbycie spotkania Komitetu Wysokich Przedstawicieli i gdy wniosek ten zostanie poparty przez 12 państw, przewodniczący Komitetu wyznaczy posiedzenie tego organu. To pierwsze odejście od zasady consensusu w procesie KBWE nie miało wpływać, zgodnie z dokumentem berlińskiego posiedzenia Rady, na stosowanie tej zasady w innych okolicznościach. Jednak już następne posiedzenie Rady (Praga, 30-31 stycznia 1992 r.) wprowadziło zasadę „consensus minus 1", która mogła być stosowana znacznie szerzej. Przewidywała ona, że w zakresie ochrony praw człowieka, demokracji i praworządności Rada KBWE lub Komitet Wysokich Przedstawicieli mogą podjąć odpowiednie działania polityczne poza terytorium zainteresowanego państwa bez jego zgody w przypadkach wyraźnego, rażącego i utrzy­mującego się naruszania odpowiednich postanowień KBWE. Mechanizm wypracowany na posiedzeniu Rady w Berlinie oraz zasada „consensus minus 1" zostały po raz pierwszy zastosowane w odniesieniu do sytuacji na obszarze byłej Jugosławii.

Zasadnicze znaczenie w procesie dostosowywania KBWE do zmian zachodzących w Europie miało Spotkanie Przeglądowe w Helsinkach, zakończone trzecim z kolei spotkaniem na szczycie państw KBWE, które przyjęło 10 lipca 1992 r. Dokument Helsiński. Wyzwania czasu przemian. Składa się on z dwóch części: Deklaracji szczytu helsińskiego oraz Decyzji helsińskich. W pierwszej części zawarto między innymi postanowienia, które już wcześniej znalazły się w do­kumentach KBWE przyjętych na niższym szczeblu. Odnosi się to do potwierdzenia aktualności głównych zasad i wspólnych wartości Aktu Końcowego i Karty Paryskiej, „zawierających zobowiązania państw wobec siebie i rządów wobec ich obywateli", oraz do podkreślenia, że zobowiązania przyjęte w dziedzinie ludzkiego wymiaru „nie należą wyłącznie do wewnętrznych spraw danego państwa. Ochrona i promocja praw człowieka i podstawowych swobód oraz umacnianie instytucji demokratycznych pozostają istotną podstawą naszego kompleksowego bezpieczeństwa". Zupełnym nowym była deklaracja państw zawarta w punkcie 25, która głosiła, że uznają one KBWE za regionalne porozumienie w rozumieniu rozdziału VIII Karty NZ.

Decyzje helsińskie stanowiły znaczny postęp w procesie instytucjonalizacji KBWE. Zostały uściślone lub zwiększone kompetencje niektórych już funkcjonujących instytucji (między innymi ODIHR). Powołano nowe instytucje (Wysoki Komisarz do spraw Mniejszości Narodowych oraz Forum Współpracy w Dziedzinie Bezpieczeństwa, które zastąpiło dotychczasowe europejskie płaszczyzny rokowań rozbrojeniowych). Bardzo rozbudowano funkcję prewencyjną KBWE oraz postępowanie na wypadek kryzysu, wprowadzając takie instrumenty, jak misje wyjaśniające i misje sprawozdawcze oraz operacje pokojowe. Te ostatnie mogą być podjęte w razie zaistnienia konfliktu wewnątrz lub między państwami uczestniczącymi w celu utrzymania pokoju i stabilności oraz popierania bieżących wysiłków na rzecz osiągnięcia politycznego rozwiązania. Będą one prowadzone z należytym uwzględnieniem obowiązków ONZ na tym polu, zgodnie z celami i zasadami Karty NZ, zwłaszcza postanowieniami rozdziału VIII Karty. Jak głoszą Decyzje helsińskie, działania pokojowe KBWE „mogą zostać podjęte między innymi w celu nadzorowania i utrzymywania zawieszenia broni, kontrolowania wycofywania wojsk, pomocy w utrzymywaniu porządku i przestrzegania prawa, dostarczania pomocy humanitarnej i medycznej oraz pomocy dla uchodźców".

Trzecie posiedzenie Rady KBWE (Sztokholm, 14-15 grudnia 1992 r.) ustanowiło stanowisko sekretarza generalnego w celu wzmocnienia zdolności operacyjnej KBWE. Powołano Maxa van der Stoela na stanowisko pierwszego Wysokiego Komisarza do spraw Mniejszości Narodowych. Przyjęto postanowienia zmierzające do zacieśnienia kontaktów z ONZ i jej sekretarzem generalnym, zwłaszcza w zakresie wczesnego ostrzegania o konfliktach, zapobiegania im i ich rozwiązywania, a także promowania demokratycznych wartości i praw człowieka (między innymi postanowiono zapraszać przedstawiciela sekretarza generalnego ONZ na posiedzenia Rady KBWE i Komitetu Wysokich Przedstawicieli). Wreszcie po wielu długotrwałych debatach na forum KBWE podpisano Konwencję o koncyliacji i arbitra­żu w ramach KBWE, której ostateczny tekst został przygotowany przez genewskie spotkanie ekspertów w październiku 1992 r.

13 października 1993 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ przyznało KBWE status obserwatora na sesjach i w pracy Zgromadzenia. Konkretnym przykładem współpracy między KBWE a ONZ było Memorandum z 22 sierpnia 1994 r., dotyczące logistycznego poparcia sił pokojowych ONZ (UNPROFOR) dla misji KBWE w Sarajewie.

Dalszy krok w zakresie zwiększenia efektywności KBWE podjęto na czwartym posiedzeniu Rady KBWE (Rzym, 30 listopada-1 grudnia 1993 r.). Zapadły wówczas decyzje o powołaniu Stałego Komitetu KBWE w Wiedniu oraz jednolitego Sekretariatu KBWE w Wiedniu (dotychczasowy sekretariat w Pradze został przekształcony w biuro wiedeńskiego sekretariatu). Przyjęto także Postanowienia dotyczące zdolności prawnej instytucji KBWE oraz przywilejów i immunitetów, zalecono też państwom ich implementację. Państwa uczestniczące przyznały zdolność prawną Sekretariatowi KBWE, ODIHR i każdej innej instytucji określonej przez Radę. Przywileje i immunitety miały obejmować instytucje KBWE, stałe misje państw uczestniczących, przedstawicieli tych państw, urzędników KBWE i członków misji KBWE.

Mimo wykształcenia się stałych organów i mechanizmów właściwych organizacjom międzynarodowym, OBWE nie stała się instytucją prawa międzynarodowego. Zwolennikami nadania prawnego statusu Organizacji jest przede wszystkim Rosja, a także Francja, RFN i Szwajcaria. Żywa dyskusja o instytucjonalizacji OBWE toczyła się na szczycie w Lizbonie (2-3 grudnia 1996 r.), gdzie większość państw uznała, że nie należy przyspieszać przekształcania się OBWE w organizację międzynarodową, a jej skuteczność można zapewnić innymi sposobami.

Nową dziedziną aktywności KBWE/OBWE w latach dziewięćdziesiątych stała się dyplomacja prewencyjna i rozwiązywanie kryzysów. KBWE/OBWE koncentrowała się na obszarze byłego ZSRR i Bałkanów. Doniosłe role w tym zakresie odgrywali Wysoki Komisarz do spraw Mniejszości Narodowych (który podejmował działania w Albanii, Chorwacji, Estonii, Kazachstanie, Kirgistanie, na Litwie, Łotwie, w Macedonii, Mołdowie, Rumunii, Słowacji, na Ukrainie i na Węgrzech), misje osobistych przedstawicieli Urzędującego Przewodniczącego (do Mołdowy, Gruzji, Czeczenii) oraz długoterminowe misje OBWE na miejscu. Od 1992 r. powołano i zorganizowano 11 takich misji. Z reguły ustanawiano je na sześć miesięcy, a następnie przedłużano ich mandat. Tylko misja w Kosowie, Sandżaku i Wojwodinie została zawieszona po niecałym roku funkcjonowania z powodu braku zgody władz nowej Jugosławii (Serbia i Czarnogóra) na jej przedłużenie. Specyficzny charakter mają Misje Wspierania Nadzoru Sankcji, rozmieszczone w siedmiu krajach graniczących z nową Jugosławią. Misje te, składające się z celników, udzielają pomocy - we współpracy z Unią Europejską - w rygorystycznym przestrzeganiu sankcji nałożonych na Serbię i Czarnogórę. 4 lutego 1993 r. powołano wspólnego koordynatora KBWE i UE do spraw przestrzegania sankcji.

KBWE wysłała dotychczas do państw istniejących na obszarze byłej Jugosławii i byłego ZSRR kilkadziesiąt różnego rodzaju misji krótkoterminowych (sprawozdawczych, wyjaśniających, badawczych i innych). Ważną rolę spełniali tu specjalni przedstawiciele przewodniczącego KBWE, a wśród nich polski dyplomata Adam Daniel Rotfeld, pełniący misję w Naddniestrzu (Mołdowa) w latach 1992-1993. Ambasador Stanisław Przygodzki, a następnie Andrzej Kasprzyk byli specjalnymi przedstawicielami przewodniczącego KBWE w Górskim Karabachu.

Poczynając od pierwszego nadzwyczajnego posiedzenia Komitetu Wysokich Przedstawicieli poświęconego Jugosławii (Praga, 3-4 lipca 1991 r.), w czasie którego podjęto decyzję o wysłaniu misji monitorującej do tego kraju oraz przedstawiono ofertę powołania misji dobrych usług i udzielenia pomocy w rokowaniach nad przyszłością tego obszaru, KBWE wielokrotnie podejmowała różnorodne aspekty konfliktu jugosłowiańskiego oraz współpracowała w tym zakresie z UE, UZE oraz ONZ. Na terenie Kosowa, Wojwodiny i Sandżaku oraz w Macedonii, a ostatnio również w Sarajewie, pracowały misje długoterminowe. Na tym samym obszarze, a także w innych częściach nowej Jugosławii, w Bośni i Hercegowinie oraz w Chorwacji przebywały krótkoterminowe misje KBWE. W lipcu 1992 r., przed szczytem KBWE w Helsinkach, Komitet Wysokich Przedstawicieli podjął decyzję o zawieszeniu udziału nowej Jugosławii (Serbii i Czarnogóry) w różnego rodzaju spotkaniach KBWE. Uchylenie tej decyzji zależy od zmiany polityki nowej Jugosławii.

OBWE prowadziła ponadto inne operacje w miejscach konfliktów, takie jak Grupa Wspierająca w Czeczenii (utworzona w kwietniu 1995 r.), Misja OBWE w Albanii (w marcu 1997 r.), Grupa Doradcza i Obserwacyjna do spraw Białorusi (we wrześniu 1997 r.). Rozpoczęły działalność Biuro Łącznikowe w Azji Środkowej z siedzibą w Taszkiencie oraz Ośrodki OBWE w Ałmaty, Aszchabadzie i Biszkeku, które mają otwarty mandat.

Zapoczątkowane 10 października 1994 r. Spotkanie Przeglądowe KBWE w Budapeszcie zakończyło się czwartym w dziejach KBWE spotkaniem na szczycie, które 6 grudnia 1994 r. przyjęło Dokument Budapeszteński 1994 składający się z Deklaracji zatytułowanej Ku prawdziwemu partnerstwu w nowej erze oraz Decyzji budapeszteńskich. Nie udało się natomiast - wobec sprzeciwu Rosji - przyjąć postanowień dotyczących sytuacji na obszarze byłej Jugosławii, w tym w Bośni i Hercegowinie, co negatywnie wpłynęło na ocenę szczytu.

Na mocy Decyzji budapeszteńskich z dniem 1 stycznia 1995 r. nazwa KBWE została zmieniona na OBWE, co ma stanowić odbicie wzrostu jej roli w kształtowaniu „wspólnego obszaru bezpieczeństwa". Zmieniono też nazwy i kompetencje kilku organów: Rada Ministerialna, Wysoka Rada i Stała Rada zastąpiły dotychczasowe nazwy, odpo­wiednio: Rady KBWE, Komitetu Wysokich Przedstawicieli oraz Stałego Komitetu. W zakresie problematyki regionalnej istotne było przyjęcie decyzji dotyczącej możliwości wysłania operacji pokojowej OBWE do Górskiego Karabachu.

Część IV Decyzji Budapeszteńskich zawiera Kodeks postępowania państw w dziedzinie polityczno-wojskowych aspektów bezpieczeństwa, w którego opracowaniu znaczącą rolę odegrała Polska. Szereg przyjętych postanowień zmierza do umocnienia roli ODIHR. Podjęto też, na wniosek Rosji, decyzję o rozpoczęciu w ramach OBWE prac nad ogólnym i wszechstronnym modelem bezpieczeństwa Europy w XXI wieku. Dyskusję w tej sprawie prowadzono na sesjach Wysokiej Rady w Pradze (marzec 1995 r.) i Stałej Rady (maj 1995 r.), a jej wyniki przedstawiono na sesji Rady Ministerialnej w Budapeszcie (w grudniu 1995 r.). Ścierały się w niej dwie wizje architektury bezpieczeństwa europejskiego: pierwsza, reprezentowana przez państwa zachodnie, zakładała koncepcję bezpieczeństwa kooperatywnego i przystosowanie do nowych warunków NATO, Unii Europejskiej i UZE oraz rozwój tzw. miękkich gwarancji bezpieczeństwa i stabilności poprzez OBWE. Druga, rosyjska, odwoływała się do koncepcji bezpieczeństwa zbiorowego i zmierzała do przekształcenia OBWE w główną instytucję koordynującą działalność pozostałych struktur bezpieczeństwa, w której WNP byłaby jednym z filarów.

W przyjętej na szczycie w Lizbonie Deklaracji o wspólnym i kompleksowym modelu bezpieczeństwa dla Europy w XXI wieku podkreślano, że model ten nie będzie zhierarchizowany. Potwierdzono niezbywalne prawo każdego państwa OBWE do swobody wyboru bądź zmiany organizacji bezpieczeństwa oraz wytyczono szczegółowe zadania dla OBWE, w tym poszerzanie współpracy OBWE z organizacjami europejskimi i transatlantyckimi. Zarekomendowano tworzenie nowych struktur i rozwiązań w ramach OBWE wzmacniających bezpieczeństwo i stabilność w Europie. Zaaprobowano rosyjską i francuską propozycję przystąpienia do prac nad Kartą Bezpieczeństwa Europejskiego. Jako wytyczne dla przyszłych negocjacji w sprawie kontroli zbrojeń przyjęto tzw. Ramy kontroli zbrojeń (Framework for Arms Control and Development of Agenda of the Forum for Security Co-operation).

Sprawa modelu bezpieczeństwa stała się priorytetem działalności OBWE i głównym przedmiotem debat międzypaństwowych po szczycie w Lizbonie. Raport w tej sprawie przedstawiono na sesji Rady Ministerialnej w Kopenhadze w dniach 18-19 grudnia 1997 r., która zdecydowała, że model ten zostanie opracowany w postaci wiążącego dokumentu pod nazwą Karta bezpieczeństwa europejskiego. Rok później (2-3 grudnia 1998 r.) Oslo Rada Ministerialna potwierdziła te ustalenia i zaapelowała o przyspieszenie prac nad Kartą i włączenie do niej postanowień odnoszących się do współpracy regionalnej w strefie OBWE.

Proces dyskusji nad modelem bezpieczeństwa został ukończony w 1999 r. przyjęciem Karty bezpieczeństwa europejskiego na szczycie państw i rządów w Stambule (listopad 1999 r.). Karta przewiduje wzmocnienie współpracy między OBWE a innymi organizacjami i instytucjami europejskimi; wzmocnienie roli OBWE w misjach pokojowych; stworzenie zespołów pomocy dla szeroko zakrojonych operacji na miejscu (REACT); wzmocnienie możliwości prowadzenia działalności policyjnej (police-related activities); ustanowienie Centrum Operacyjnego dla planowania i realizacji działań w terenie; wzmocnienie procesu konsultacyjnego wewnątrz OBWE.

Rozwijał się mechanizm nadzoru nad realizacją przyjętych postanowień dotyczących większości wymiarów Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Jego najważniejszą instytucją były Spotkania Przeglądowe OBWE, obejmujące całokształt działalności Organizacji. Ostatnie odbyło się we wrześniu 1999 r. i było poświęcone trzem sprawom: ocenie realizacji Dokumentu Wiedeńskiego z 1994 r.; wprowadzaniu w życie przyjętych środków budowy zaufania i bezpieczeństwa oraz Kodeksowi postępowania państw w dziedzinie polityczno-wojskowych aspektów bezpieczeństwa.

Mechanizm nadzoru w wymiarze wojskowym jest najlepiej rozwinięty i składa się z pięciu instytucji:

1) Dorocznych Spotkań Oceniających Implementację (AIAM) środków budowy zaufania i bezpieczeństwa;

2) Grupy Roboczej do spraw implementacji w ramach Forum Współpracy na rzecz Bezpieczeństwa;

3) Wspólnej Grupy Konsultacyjnej (JCG) odbywającej spotkania ciągłe;

4) Konferencji Przeglądowej Traktatu CFE organizowanej co pięć lat;

5) Komisji Konsultacyjnej do spraw Traktatu o Otwartych Przestworzach (OSCC) pracującej w sposób ciągły tylko w gronie sygnatariuszy.

W wymiarze ludzkim mechanizm nadzoru stanowią spotkania organizowane co dwa lata w Warszawie (1993, 1995, 1997 i w 1998 r., po zmianie formuły).

W 1998 r. nastąpił wyraźny postęp w instytucjonalizacji współpracy OBWE z innymi organizacjami międzynarodowymi. Odbyły się trójstronne spotkania na wysokim szczeblu OBWE-Rada Europy-ONZ. Porozumienie w sprawie współpracy podpisali w czerwcu 1998 r. ODIHR i Wysoki Komisarz do spraw Praw Człowieka ONZ oraz Se­kretariat OBWE i Wysoki Komisarz ONZ do spraw Uchodźców w październiku 1998 r.

W latach dziewięćdziesiątych powstały lepsze warunki do realizacji celów KBWE/OBWE, ale ujawniły się też nowe zagrożenia. Zwiększenie liczby członków oprócz pozytywnych skutków miało też negatywne, w Organizacji uczestniczy bowiem więcej suwerennych państw, które cechuje destabilizacja polityczna i zacofanie. Wzrosła liczba konfliktów międzypaństwowych i wojen domowych, co utrudnia działalność utworzonych organów i osłabia ich skuteczność. W ostat­nim dziesięcioleciu OBWE ustaliła swój status organizacji koncentrującej się na „miękkich" aspektach bezpieczeństwa - komplementarnej wobec instytucji bezpieczeństwa działających w sferze euroatlantyckiej. Rozszerzyła swą aktywność w dziedzinie ludzkiego wymiaru, a także wykształciła w swoich ramach organy i instytucje, które pozwolą jej sprawniej funkcjonować jako porozumienie regionalne. Odniosła pewne sukcesy w ramach dyplomacji prewencyjnej i podczas konfliktu na Bałkanach działając jako formacja „osłaniająca" NATO.

Miejsce i rola Polski w OBWE

Zainteresowanie Polski procesem KBWE wynikało najpierw z przekonania, że pozwoli on otworzyć nowe kanały wielostronnego dialogu z Zachodem i ułatwi zachowanie polskiej specyfiki w grupie państw Układu Warszawskiego. Po 1989 r. liczono na pomoc w umacnianiu odzyskanej niepodległości i wyzwalaniu się spod sowieckiej dominacji strategicznej. Z czasem znaczenie OBWE dla Polski obiektywnie zmalało. Przyjęcie Podstawowych założeń polskiej polityki bezpieczeństwa w 1992 r. przewidujących wejście Polski do struktur euroatlantyckich pomniejszyło rolę KBWE w polskiej polityce zagranicznej. Po wybuchu konfliktów etnicznych w Europie rola ta została ponownie doceniona, także dzięki możliwości zapewnienia „miękkich" gwarancji bezpieczeństwa państwom za polską wschodnią granicą. Uznano KBWE/OBWE za organizację komplementarną wobec NATO, a priorytety działań polskiej delegacji przesunęły się w kierunku kontroli zbrojeń, wojskowych środków budowy zaufania, ochrony praw człowieka i zapobiegania konfliktom. Polska brała aktywny udział w działalności Forum Współpracy w Dziedzinie Bezpieczeństwa. Z Polski pochodziło najwięcej członków misji i operacji pokojowych na terenie byłego ZSRR. Polscy dyplomaci brali udział w negocjacjach na temat międzynarodowej legitymizacji rosyjskich „operacji pokojowych" prowadzonych na obszarze byłego ZSRR (zawieszonych w 1995 r.).

Dzięki swej aktywności Polska zdobyła miejsce w nieformalnym zespole decyzyjnym najbardziej wpływowych państw w Organizacji. Polska złożyła między innymi propozycje:

- zwołania Konferencji Odprężenia Militarnego i Rozbrojenia w Europie (grudzień 1980 r.);

- powołania Rady Współpracy Europejskiej (styczeń 1990 r.);

- utworzenia misji pokojowych KBWE (październik 1991 r.);

- opracowania kodeksu postępowania państw w dziedzinie bezpieczeństwa (listopad 1992 r.);

- wspólnie z Węgrami zwiększenia tzw. przejrzystości w sprawach polityki obronnej oraz sposobu funkcjonowania cywilnej kontroli nad siłami zbrojnymi (grudzień 1992 r.);

- w sprawie środków budowy zaufania, wspólnie z innymi państwami Grupy Wyszehradzkiej i Ukrainą (marzec 1993 r.);

- rozwoju koncepcji regionalnych środków budowy zaufania (czerwiec 1994 r.);

- w sprawie kontroli zbrojeń - tzw. deklaracja bamberska powstała w ramach Trójkąta Weimarskiego (wrzesień 1994 r.);

- usunięcia sztucznych trudności w podróżach między państwami, generalnej poprawy kontaktów międzyludzkich i zwalczania negatywnych stereotypów w stosunku do cudzoziemców (listopad 1994 r.);

- oświadczenia w sprawie wspólnego i wszechstronnego modelu bezpieczeństwa europejskiego (marzec 1995 r.). Na model ten miały się składać: 1) demokratyczny porządek i zasada solidarności, 2) elastyczna europejska architektura bezpieczeństwa oparta na poszerzonym Sojuszu Atlantyckim, strategicznym porozumieniu między NATO a Rosją i Ukrainą, systemie wzajemnie wspierających się instytucji oraz zinstytucjonalizowanym systemie kontroli zbrojeń oraz 3) system partnerstwa i wszechstronnej współpracy. W polskiej propozycji modelu nie było miejsca dla rosyjskiej idei tzw. krzyżowych gwarancji bezpieczeństwa dla państw Europy Środkowej i Wschodniej ze strony Rosji i NATO;

- redakcyjna (wspólnie z Węgrami i Słowacją) na temat zasad współpracy między wzajemnie wspierającymi się instytucjami w dziedzinie zapobiegania konfliktom (marzec 1996 r.);

- dotycząca zasady solidarności i propozycja kooperatywnego działania państw w razie naruszania norm OBWE (listopad 1996 r.).

W drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych Polska dążyła do wykorzystania Organizacji jako politycznego instrumentu stabilizacji Europy, zwłaszcza obszaru byłego ZSRR. W interesie Polski leżało spożytkowanie jej potencjału w dziedzinie kontroli zbrojeń, wykorzystanie możliwości w zakresie zapobiegania i rozwiązywania konfliktów z udziałem Polski, wzmacnianie podmiotowej roli Europy Środkowej, umacnianie roli OBWE jako protektora praw człowieka i biura ODIHR w Warszawie.

W latach 1997-1999 Polska znalazła się w tzw. Trójce OBWE. Objęcie przewodnictwa OBWE w 1998 r. dało Polsce możliwość rozwinięcia aktywności na rzecz preferowanych celów. Zaangażowano się szczególnie w łagodzenie i rozwiązywanie konfliktu w Kosowie, wspomaganie sprawnego przejęcia przez OBWE od ONZ nadzoru (monitoringu) policyjnego we Wschodniej Sławonii (Chorwacja) oraz organizację i nadzorowanie wyborów powszechnych w Bośni i Hercegowinie. Polska (jako przewodniczący OBWE) wraz z Unią Europejską utworzyła w Brukseli Grupę „Przyjaciół Albanii" (Friends of Albania Group -FOA), której celem miało być koordynowanie działań międzynarodowych na rzecz zapobiegania dezintegracji Albanii oraz stabilizowania jej systemu politycznego i gospodarczego. Na obszarze poradzieckim wizyty ministra spraw zagranicznych Bronisława Geremka zmierzały do włączenia pięciu państw środkowoazjatyckich i trzech zakaukaskich w główny nurt prac Organizacji. Ustanowiono nowe misje i biura w Kazachstanie, Kirgistanie i Turkmenistanie oraz rozszerzono obecność OBWE w Armenii i Azerbejdżanie. Istotnym osiągnięciem było rozwinięcie współpracy z innymi organizacjami i instytucjami międzynarodowymi, zwłaszcza NATO, ONZ, Unią Europejską i Radą Europy oraz włączenie OBWE do obrad Grupy Kontaktowej do spraw Kosowa na szczeblu ministrów, dyrektorów politycznych i ekspertów. Polska uznała NATO za najważniejszego partnera roboczej współpracy w celu wykorzystania możliwości działania OBWE w sferze wczesnego ostrzegania i zapobiegania konfliktom.

Prace nad Kartą Bezpieczeństwa Europejskiego nakierowane zostały nie na tworzenie zalążków luźnego systemu bezpieczeństwa zbiorowego, w połączeniu z „koncertem wielkich mocarstw w Europie", jak tego w istocie chciała Rosja, ale na budowanie zrębów kooperatywnego bezpieczeństwa. Polsce udało się wprowadzić określenie roli OBWE jako jednego z elementów europejskiego systemu zbiorowego bezpieczeństwa, wykluczającego hegemonię jakiejkolwiek innej organizacji. System ten uzupełniała rozwinięta współpraca regionalna i subregionalna. Z inicjatywy Polski jako przewodniczącego OBWE i Szwecji zwołano w Sztokholmie 13 października 1998 r. specjalną konferencję poświęconą tej problematyce. W czasie polskiego przewodnictwa utrwaliło się przekonanie, iż ludzki wymiar OBWE powinien być postrzegany jako jeden z centralnych filarów koncepcji kooperatywnego bezpieczeństwa europejskiego.

Polskie przewodnictwo przyczyniło się do tego, że OBWE stała się w większym stopniu organizacją operatywną, działającą na nie-sformalizowanych i elastycznych podstawach, zdolną do podejmowania zadań, których nie mogą przyjąć na siebie takie instytucje, jak NATO i Unia Europejska. Za niepowodzenie należy uznać mniejszy, niż oczekiwano, postęp w wygaszaniu konfliktów. Ograniczone środki OBWE okazały się niewystarczające w przypadku większości konfliktów. Uczyniono tylko niewielki krok w sprawie rozwiązywania konfliktów wokół Naddniestrza i Południowej Osetii, choć oczekiwano przełomu. Rozczarowania przyniosły także działania OBWE na Białorusi, choć to właśnie za polskiego przewodnictwa otwarto przedstawicielstwo OBWE w Mińsku i zaoferowano pomoc w rozwoju instytucji de­mokratycznych. Przewodnictwo OBWE dało szansę rozszerzenia pola aktywności polskiej dyplomacji i ukształtowania obrazu naszego kraju jako znaczącego, solidnego i twórczego partnera poszczególnych państw i ich ugrupowań, działającego sprawnie i skutecznie, a w razie potrzeby wykazującego także umiejętności przywódcze.

Perspektywy

Powodzenie OBWE ściśle się wiąże z wciąż trwającym procesem redefiniowania miejsca i roli instytucji europejskich oraz euroatlantyckich w nowych warunkach. Wydaje się, że rozwój OBWE zmierza do jej wyspecjalizowania się w kilku sferach działalności. Są to przede wszystkim: zapobieganie konfliktom, nadzorowanie realizacji porozumień dotyczących redukcji zbrojeń konwencjonalnych w Europie oraz rozwijanie i implementacja środków budowy zaufania i bezpieczeństwa, ochrona praw człowieka - w tym mniejszości narodowych - oraz budowanie instytucji demokratycznych. Szczególnie akcentuje się, że OBWE mogłaby się stać główną instytucją europejską specjalizującą się w działaniach na rzecz zapobiegania konfliktom, realizującą swe zadania we współpracy z UE, NATO, WNP oraz ONZ.

Literatura wykorzystana

U. Burda, J. Gajewski, K. Szczepanik: Vademecum organizacji europejskich (angielsko-polskie). Warszawa 1998.

2. Gospodarczyk, R. Smoleń: Polska a KBWE. Przegląd zagadnień w latach 1990-1993. „Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 1993-1994". Warszawa 1994.

J. Menkes, A. Prystrom: Instytucjonalizacja ochrony praw człowieka w systemie KBWE. „Sprawy Międzynarodowe", 1992, nr 7-12.

J. M. Nowak: Polskie przewodnictwo OBWE. „Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 1999". Warszawa 1999.

J. M. Nowak: W poszukiwaniu wszechstronnego bezpieczeństwa europejskiego. Polska w OBWE. „Studia i Materiały PFSM", 1997, nr 6.

OSCE Handbook. Vienna 1999.

J. Popiuk-Rysińska: Instytucjonalizacja „nowej" KBWE. W: Historia. Polityka. Stosunki Międzynarodowe. Księga Jubileuszowa na 65-lecie profesora Józefa Kukułki. Warszawa 1994.

Prystrom: Zapobieganie konfliktom i ich rozwiązywanie w systemie KBWE. „Studia i Materiały PISM", 1993, nr 61.

J. Prystrom: Forum KBWE do spraw współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa. „Sprawy Międzynarodowe", 1993, nr 1.

D. Rotfeld: Europejski system bezpieczeństwa in statu nascendi. Warszawa 1990.

P. Świtalski: Rola KBWE w rozwiązywaniu konfliktów. „Sprawy Międzynarodowe", 1993, nr 4.

Towpik: Nowy europejski ład wojskowy. „Sprawy Międzynarodowe", 1993, nr 3.

R. Zięba: Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego. Warszawa 1999.

---