mgr Anna Owsianicka
Szkoła Podstawowa nr 2
im. Janusza Korczaka
w Żarach
„Dla dziecka, dla biednych
dla wszystkich, którzy cierpią
i są smutni-miejmy
zawsze uśmiech dobroci,
bądźmy żywym wyrazem
dobroci Boga.”
Matka Teresa z Kalkuty
PODSTĘPNY WRÓG SZKOLNYCH SUKCESÓW.
JAK ROZPOZNAWAĆ I LECZYĆ ZABURZENIA
SŁUCHU FONEMOWEGO?
Wprowadzenie do problemu
Mowa, właściwy jedynie człowiekowi sposób porozumiewania się jest też warunkiem jego prawidłowego rozwoju psychicznego. Wszelkie zaburzenia rozwoju mowy u dzieci powodują zaburzenia w jego rozwoju psychicznym. Tylko wczesne zasygnalizowanie podejrzeń i wczesne wykrycie zaburzeń rozwoju mowy, a następnie szybka i skuteczna pomoc mogą zapobiec temu niebezpieczeństwu lub chociażby je zminimalizować. Troska o to, aby nie dopuścić do komplikacji prowadzących do tragedii, obowiązuje więc każdą matkę, wszystkich rodziców i pedagogów.
Jednym z warunków opanowywania umiejętności poprawnej wymowy jest sprawne funkcjonowanie analizatora słuchowego. Jego budowa obejmuje:
-receptor bodźców (ucho);
-drogę doprowadzającą bodźce (nerwy słuchowe);
-część korową, odbierającą i poddającą przeróbce podniety słuchowe.
Umiejętność rozróżniania dźwięków mowy ludzkiej określa się mianem słuchu fonemowego (fonematycznego). Jest to „zdolność do kwalifikowania wyróżnionych z potoku mowy głosek jako przynależnych do określonych, fonologicznie zdeterminowanych klas głosek. Zaburzenia słuchu fonemowego mogą być spowodowane brakiem tej umiejętności lub zakłóceniem w kwalifikowaniu jakiejś grupy głosek.” 1 „Słuch fonemowy zaczyna się kształtować w trzecim kwartale życia, a w wieku dwóch lat jego stan pozwala na fonologicznie poprawne kwalifikowanie prawie wszystkich starannie artykułowanych
głosek”.2 Słuch fonologiczny różni się od słuchu tonalnego. Prawidłowa percepcja słuchowa polega na odebraniu bodźca, rozłożeniu go na elementy, następnie złożeniu w całość dźwiękową. Poziom tych procesów doskonali się w trakcie rozwoju językowego dziecka. Zaburzeń słuchu fonemowego nie należy mylić z niedosłuchem obwodowym. Dzieci niedosłyszące źle odbierają dźwięki odległe ( ale gdy je słyszą, prawidłowo analizują i syntetyzują ). Natomiast dzieci z zaburzonym słuchem fonemowym dobrze słyszą słowa, lecz w ciągu mownym nie potrafią różnicować pojedynczych dźwięków lub złożyć je w całość dźwiękową. Sugestywnym przejawem komplikacji tych procesów jest opóźniony rozwój mowy czy jej zaburzenia, np. mylenie głosek (np. zamiast wyrazu „koło” uczeń powie i napisze „toło”;
zamiast wyrazu „garnek” uczeń powie i napisze „darnek”;
zamiast wyrazu „szkoła” uczeń powie i napisze „skoła” lub „śkoła” itp.).
W wieku szkolnym dzieci z tą przypadłością mają trudności :
w rozumieniu bardziej skomplikowanych poleceń słownych;
w zapamiętywaniu i powtarzaniu trudnych fonetycznie wyrazów oraz dłuższych zdań;
w dokonywaniu syntezy i analizy sylabowej i głoskowej;
w nauce czytania;
w nauce pisania ze słuchu;
przetwarzaniu informacji ustnych podawanych przez nauczyciela czy rodzica;
w poprawnym artykułowaniu głosek;
w pisaniu wyrazów zmiękczonych oraz z głoskami miękkimi ś,ż,ć,dź,ń. Charakteryzuje je również mały zasób słów , agramatyzmy, prymitywne zdania w opowiadaniu ( głównie rzeczowniki i czasowniki). Zaburzenia słuchu fonemowego mają swoje odbicie także w nauce innych przedmiotów. Trudności w matematyce objawiają się ogromnymi problemami z nauką tabliczki mnożenia oraz geometrii. W geografii np. ograniczona jest spostrzegawczość na mapie. Dzieci z tymi zaburzeniami mają także trudności w nauce języków obcych.
Adresując swój artykuł do wszystkich zainteresowanych mam nadzieję na wcześniejszą reakcję na zaburzenia słuchu fonematycznego. Z mojej wieloletniej praktyki logopedycznej wynika, iż problem ten dotyka coraz większą liczbę dzieci. Życzę wytrwałości i radości z sukcesów Waszych dzieci podczas tej trudnej terapii.
TERAPIA SŁUCHU FONEMOWEGO
Praca z dziećmi wymaga od terapeuty umiejętności przekazywania wiedzy, zachęca do podjęcia wyzwań, stwarzania sytuacji problemowych oraz podejmowania prób ich rozwiązywania. Aby zachęcić dzieci do podjęcia działań, nauczyciel wykorzystuje w swej pracy metody, które poprzez różne formy aktywności dzieci sprowokują je do wspólnych doświadczeń.
Metod korygowania słuchu fonematycznego można się nauczyć poprzez :
mobilizowanie dzieci i ich rodziców do aktywnego udziału w ćwiczeniach korekcyjnych;
stałą współpracę rodziców i wychowawców klas;
prezentowanie właściwych wzorców artykulacji;
wspieranie psychicznego i emocjonalnego rozwoju każdego dziecka.
Słuch fonematyczny można uwrażliwiać poprzez zestaw odpowiednich ćwiczeń doskonalących pamięć słuchową i słowną w formie ciekawych zabaw:
1.Zabawa „Zgadnij co słyszysz?”
Dziecko słucha odtwarzanego przez nauczyciela dźwięku ( np. z kasety
magnetofonowej ).Następnie przyporządkowuje usłyszane dźwięki do odpowiedniego
obrazka.
2.Zabawa „Echo”.
Prowadzący zadaje sekwencję dźwięków ( np. klaśnięcie, uderzenie w cymbałki,
tupnięcie nogą, klaśnięcie ) podczas których dziecko zamyka oczy. Jego zadaniem jest
bezbłędne powtórzenie eksponowanych dźwięków z otwartymi oczami.
3.Zabawa „Detektyw”.
Wyszukiwanie obrazków według werbalnie wskazanej kolejności ( np. jabłko, droga,
ser, papuga, okno ).
4.Zabawa „Budujemy wieżowiec”.
Dziecko podaje wyraz, następna osoba kolejny, inna powtarza podane wyrazy i dodaje
jeszcze jeden ( np. Dziecko: Ola. Kolejna osoba: Ola idzie. Następna: Ola idzie szybko.
itd.).
5.Zabawa „Zgaduj zgadula”.
Dziecko słucha opowiadania i odpowiada na pytania zadawane przez czytającego.
6.Zabawa „Poszukiwacz”.
Nauczyciel czyta zdania akcentując jeden wyraz. Dziecko odgaduje jaki to wyraz.
7.Zabawa „Instrumenty muzyczne”.
Prowadzący wystukuje rytm na dowolnym instrumencie. Dziecko obrócone tyłem
naśladuje dźwięki.
8.Zabawa „Lustro”.
Terapeuta podaje samogłoski ( np.a-i-e-u ). Jak skończy dziecko powtarza.
9.Zabawa „Policz”.
Nauczyciel czyta zdanie. Dziecko liczy z ilu elementów się składa.
Prowadzący podaje wyraz. Dziecko liczy z ilu składa się sylab i głosek.
10.Zabawa „Słowik”.
Wspólne śpiewanie piosenek, z wyróżnianiem sylab, np. Wlazł ko-tek na pło-tek.
11.Zabawa „Dobieranie rymów”.
Dziecko dopowiada rymy o układzie aa bb, np.:
„Gdy noszę kalosze,
to wierzcie mi, proszę,
nie straszna mi słota,
choć nie lubię błota.”3
12.Zabawa „Różnice 1”.
Dziecko szuka różnic w wyrazach pozornie podobnych, np. półka-bułka; klatka-kratka;
Lis-las; mata-masa. Podaje: p-b, l-r, i-a, t-s.
13.Zabawa „Różnice 2”.
Różnicowanie słów i sylab podobnie brzmiących, np.: wskazanie przez dziecko
Obrazków po usłyszeniu ich nazwy ( pałac-pajac, moc-noc, kura-kula; sylaby: ta-da,
sza-sa-sia itd.
14.Zabawa „Jaki to wyraz?”.
Terapeuta dzieli wyrazy na sylaby ( bądź głoski ). Dziecko wskazuje podawany wyraz
wśród wielu obrazków, które ma przed sobą.
Jeśli dziecko potrafi wykonać to polecenie, między sylaby (bądź głoski) wstawiamy:
klaśnięcie ( np. po-klaśnięcie-ziom-klaśnięcie-ka );
imię dziecka ( np. ży-Ola-ra-Ola-fa );
inny wyraz ( np. po- mama- mi-mama-dor );
kilka wyrazów ( np. kom- Asia idzie-pu-Asia idzie-ter ).
15.Zabawa „Poszukiwacz skarbów”.
Dziecko szuka na dużej, kolorowej planszy lub w pomieszczeniu różnych przedmiotów.
Następnie podaje pierwszą, ostatnią i środkowe głoski wyszukanego przedmiotu.
16. Zabawa „Oklaski”.
Kiedy nauczyciel powie prawidłowo dziecko klaszcze ( np. safa-siafa-zafa-szafa).
Ćwiczenia słuchu fonemowego są niezbędne w reedukacji zaburzeń analizy i syntezy słuchowej, należy stosować je często, stopniując trudność materiału słownego, obrazkowego
i ćwiczeń.
W ćwiczeniach słuchu fonemowego szczególną uwagę zwracamy na prawidłowe brzmienie głosek. Należy pamiętać, aby głoski wymawiane były krótko ( bez samogłoski „y”), gdyż dla dziecka będzie stanowiło to istotną przeszkodę w analizie i syntezie głoskowej. Uwagę należy także zwrócić na wymowę dziecka i korygować wczesne błędy.
Z dziećmi mającymi wady wymowy prosimy o pomoc specjalistę-logopedę.
Problemy, które zostały poruszone w tym artykule, mają zainspirować praktykujących nauczycieli i adeptów tego zawodu do samodzielnych poszukiwań. Aby osiągnąć pełen sukces podczas przeprowadzania terapii należy zachęcać do współpracy rodziców. Ich rola
w tej szczególnej formie pracy jest wyjątkowa. Częste, świadome i wielopłaszczyznowe kontakty rodziców z pedagogami gwarantują stały dopływ informacji zwrotnej o postępach, sukcesach czy porażkach dziecka. Dostrzeżenie w porę trudności, sytuacji problemowej, a także wtajemniczenie nauczycieli w sferę zainteresowań , umiejętności dziecka pomogą nauczycielom jak również rodzicom w takim opracowaniu programu rewalidacji, który będzie nie tylko skuteczny, ale przede wszystkim ciekawy dla dzieci.
Przypisy:
1.B.Rocławski,”Słuch fonemowy i fonetyczny. Teoria i praktyka.” Uniwersytet Gdański, Gdańsk, 1991, s.20
2.tamże, s.20
3.K.Pluto, „Szumią szuwary”, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa,1995,s.11