Układ oddechowy i jego funkcje w procesie mowy
Czynność mówienia uzależniona jest przede wszystkim od oddychania , w
którym to akcie wyróżniamy fazę wdechu i wydechu. Niezbędnym warunkiem
prawidłowej czynności oddechowej jest drożność i czystość dróg oddechowych , a przede wszystkim nosa. W czynności oddechowej biorą udział, współdziałając ze sobą: przepona brzuszna, płuca oraz mięśnie brzuszne i międzyżebrowe. Przy wdechu przepona obniża się i zwiększa się objętość klatki piersiowej. Przy wydechu przepona unosi się do góry, a żebra opadają (klatka piersiowa zmniejsza swa objętość).
Można wyróżnić trzy sposoby (typy) oddychania:
" szczytowy (lekkie unoszenie obojczyków i górnych żeber);
" piersiowy (rozsuwanie na boki żeber w środkowej części klatki piersiowej);
" przeponowy (silny udział przepony zwanej też diafragmą, będącej obszernym mięśniem położonym pomiędzy jamą brzuszną i klatką piersiową. Przepona opada ku dołowi podczas wdechu, a unosi się ku górze przy wydechu);
Częściej jednak stosuje się podział na dwa typy oddychania:
" obojczykowo-żebrowy;
" żebrowo-brzuszno-przeponowy zwany też żebrowo-brzusznym;
U kobiet przeważa typ oddychania obojczykowo-żebrowy, u mężczyzn żebrowo-brzuszny. Oddychanie torem żebrowo-brzusznym pozwala na pełny głęboki wdech zapewniający dobre dotlenienie organizmu, uspokojenie systemu nerwowego, rozluźnienie mięśni w czasie wydechu, wypoczynek, a także realizowanie bez zmęczenia ćwiczeń mowy, śpiewu i zabaw. Oddech szczytowy, czyli obojczykowo-żebrowy pozwala na wypełnienie się powietrzem tylko górnej części płuc. Jest to oddech płytki, męczący, ponieważ najczęściej towarzyszy mu silne napięcie mięśniowe, i nie pozwalający na swobodną pracę aparatu głosowego, a tym samym płynną mowę i dłuższe frazy w czasie śpiewu, bez częstych przerw na oddechy. Oddychanie niezbędne dla życia człowieka jest czynnością oddechową, niezależną od jego woli. Zawiaduje nim ośrodek oddechowy układu wegetatywnego, zlokalizowany w rdzeniu przedłużonym. Dla procesu mowy istotną rolę odgrywa oddech sterowany przez człowieka, na który może on wywierać wpływ za pośrednictwem kory
mózgowej(np. możemy wstrzymać oddech, wydłużając fazę wydechową, stopniowo wykonywać wydech, możemy modyfikować tor oddechowy, jak np.: podczas śpiewu czy recytacji. Nieodzowne dla mówienia jest oddychanie racjonalne, które daje optymalne możliwości głosowe i przeciwdziała zmęczeniu. Pozwala ono ponadto na dostarczenie organizmowi dostatecznej ilości tlenu oraz swobodne wykorzystanie całego aparatu oddechowego (jak np.:podczas spokojnego snu). Mięśnie oddechowe są podległe naszej woli w związku z czym możemy dowolnie wykonywać ruchy wdechowe, wydechowe o różnym nasileniu, zatrzymywać oddech na jakiś czas. W czasie spoczynku wdech jest prawie równy wydechowi. W czasie mówienia lub śpiewania wdech jest szybki i głęboki, dokonywany zawsze przez usta, wydech natomiast jest długi, równomierny, płynny-przez usta lub usta i nos.
Oddychanie dzieli się na:
" statyczne (spoczynkowe);
" dynamiczne;
W oddychaniu statycznym powietrze powinno przechodzić przez nos, gardło, krtań, tchawicę oraz oskrzela do pęcherzyków płucnych. Często jednak w wyniku wad anatomicznych oddychanie odbywa się za pośrednictwem jamy ustnej. Wywiera to negatywny wpływ na stan zdrowia człowieka, może być przyczyną schorzeń górnych dróg oddechowych, wad zgryzu, wad postawy. Podczas oddychania dynamicznego wdech ulega skróconemu, a wydech znacznemu wydłużeniu. Oddech jest znacznie głębszy, co oznacza, że płuca zaczerpują więcej powietrza. W mowie i śpiewie pobieramy powietrze ustami, gdyż chodzi o jak najszybsze uzupełnienie powietrza potrzebnego do generowania fali głosowej.
U dzieci wymagających terapii psychoruchowej dość często występują różnego rodzaju deformacje klatki piersiowej, schorzenia dróg oddechowych i stany nerwicowe utrudniające pełne samoistne oddychanie. Zjawisko to wpływa na niedotlenienie mózgu oraz serca i tym samym jest przyczyną złego samopoczucia fizycznego i psychicznego, a także obniżonej sprawności myślenia. Niepełny oddech utrudnia dzieciom również swobodną realizację mowy rytmizowanej, śpiewanie piosenek, a także zabawę niektórymi rekwizytami.
Ćwiczenia i zabawy oddechowe
Ćwiczenia oddechowe wpływają na poszerzenie klatki piersiowej i lepszą wydolność płuc. Prawidłowe oddychanie pomaga w utlenianiu krwi i poprawia przemianę materii.
Celem ćwiczeń oddechowych jest:
" wyrobienie prawidłowego oddechu przeponowego lub pełnego;
" wyrobienie długiej fazy wydechowej(wydech kontrolowany);
" równomierności siły wydechu;
" ekonomicznego wydatkowania powietrza;
" umiejętności synchronizowania pauz oddechowych (niezbędnych dla zaczerpnięcia powietrza wdechu) z treścią wypowiedzi;
W toku ćwiczeń staramy się wypracować nawyk podparcia oddechowego (appoggio). Podparciem oddechowym określamy taki sposób oddychania, przy którym w czasie wydechu klatka piersiowa pozostaje w pozycji wdechowej około 6-8 sekund, a przepona brzuszna traci swoje napięcie i powoli unosi się ku górze. Podparcie oddechowe umożliwia przedłużanie fazy wydechowej. Wydłużanie fazy wydechowej umożliwia wypowiadanie dłuższych fraz bez specjalnego wysiłku, bez zmniejszania wyrazistości wypowiedzi.
Aby ćwiczenia spełniały swój cel, powinny być przeprowadzane w miarę możliwości na otwartej przestrzeni, w odpowiednich warunkach atmosferycznych, natomiast jeśli odbywają się w sali, to koniecznie przy otwartych oknach albo jeśli na dworze jest bardzo zimno to w dobrze przewietrzonych pomieszczeniach. Wszystkie ćwiczenia przeprowadzamy w formie zabawy. Rozpoczynamy od ćwiczeń najłatwiejszych, w czasie których wykorzystujemy jedynie aparat oddechowy, przechodząc stopniowo do nieco trudniejszych, połączonych z poruszaniem rąk, nóg i całego tułowia, wypowiadaniem głosek, śpiewaniem.
Ćwiczenia mobilizujące wyłącznie aparat oddechowy
Najprostszym ćwiczeniem jest wykonywanie wdechu i wydechu o jednakowym czasie trwania obu czynności. Celem tych ćwiczeń ma być poprawna wymowa, szczególną uwagę należy zwrócić na fazę wydechową. Można stosować ćwiczenia, w których wdech jest szybki, krótki, wydech długi połączony z dmuchaniem . Temu typowi ćwiczeń odpowiadają zabawy:
" wąchanie kwiatków dzieci powoli wciągają powietrze nosami i równie powoli, aby zapamiętać ich zapach robią wydech ;
" zdmuchiwanie kawałków papieru z gładkiej powierzchni . Początkowo każde dziecko wykonuje tę czynność indywidualnie, potem można przeprowadzić w formie konkursu ;
" wydmuchiwanie kawałków papieru z dna porowatej powierzchni. Każde dziecko dostaje plastikową rurkę i za jej pomocą ma zdmuchnąć,np.10 papierków; zwycięża to dziecko, które w czasie jednego wydechu, poruszając odpowiednio rurką, zdmuchnie najwięcej papierków;
" wesołe wiatraczki- dzieci ustawione w kole, trzymają w rękach wiatraczki na określony sygnał, np.: klaśnięcie, dzieci przybliżają do ust wiatraczki i mocno dmuchają, po czym wyciągają przed siebie ręce z kręcącymi się wiatraczkami. Wygrywa to dziecko, którego wiatraczek kręci się najdłużej;
" zdmuchiwanie świecy-wygrywa to dziecko, którego świeca zgaśnie pierwsza;
" dmuchanie na watkę lub piórko czyja watka, piórko wzniesie się wyżej;
Ćwiczenia te mają na celu przede wszystkim wzmocnienie wydechu.
Inną grupę ćwiczeń stanowią te, w których chodzi również o wydłużenie fazy wydechowej, ale bez dodatkowego wzmocnienia wydech jest wówczas równomierny, jednostajny, taki, jaki powinien być podczas mówienia.
Do tego typu ćwiczeń należą zabawy:
" balonik- dzieci stojąc w kole, naśladują nadmuchiwanie balonu powoli, aby nie pękł;
" dmuchanie na świecę, w taki sposób, aby płomień wyginał się, ale nie gasł;
" puszczanie baniek mydlanych;
" mecz piłki pingpongowej- czworo lub dwoje dzieci siedzi naprzeciw siebie i dmuchają na piłeczkę, tak aby nie spadła ze stołu;
Oddychanie brzuszno - przeponowe
W czasie mówienia rozróżnia się dwa sposoby oddychania: piersiowy i brzuszno-przeponowy. Pierwszy występuje wówczas, gdy mówimy spokojnie i cicho, natomiast drugi odbywa się spontanicznie w czasie głośnego mówienia i krzyku. Umiejętność oddychania sposobem brzusznym jest korzystna w przypadku wad wymowy.
Tego typu ćwiczenia to:
" huśtanie ulubionej zabawki- na brzuszek leżącego płasko na podłodze dziecka należy położyć książkę, a na niej ulubioną zabawkę. W czasie wdechu zabawka unosi się do góry, przy wydechu- opada. Zarówno wdech, jak i wydech muszą być powolne i równomierne, z chwilowym zatrzymaniem powietrza, aby ,np.: kotek nie spadł z huśtawki;
" dziecko leży na dość twardym podłożu, jedną rękę trzyma na brzuchu, drugą na górnej części klatki piersiowej .W czasie wdechu ręka leżąca na brzuchu unosi się znacznie wyżej, niż druga;
Łączenie ćwiczeń oddechowych z ruchami rąk, nóg i tułowia
Ćwiczenia tego typu mają na celu zwiększenie pojemności płuc i pogłębienie oddychania. Również w przypadku tych ćwiczeń należy zaczynać od najprostszych. Oto one:
" wdech połączony z odwróceniem ramion (dłonie do przodu),wydech nawrócenie ramion;
" dzieci ustawiają się w lekkim rozkroku, kładąc ręce na biodrach. W czasie wdechu łokcie przesuwają się ku tyłowi, w czasie wydechu przesuwają się do przodu, jednocześnie naciskają palcami brzuch;
" harmonijka dzieci stoją w małym rozkroku z rękoma na biodrach. Wykonują skłon w bok, głęboko wciągają powietrze do płuc, druga stronę tułowia rozciągając jak harmonijkę. Następnie wyprostowują się, wyciskając powietrze z harmonijki. Potem wykonują skłon w drugą stronę, znowu rozciągają harmonijkę i wyprostowują się wydychając powietrze;
" dzieci siedzą ze skrzyżowanymi nogami, kładą ręce na kark, wykonują skłon w bok, druga stronę tułowia rozciągając jak harmonijkę i wykonując głęboki wdech. Następnie wyprostowują się i wydmuchują powietrze.
Ćwiczenia oddechowe z jednoczesnym wypowiadaniem pojedynczych głosek
Punktem wyjścia tych ćwiczeń są zabawy ćwiczące równomierność fazy wydechowej dmuchanie na palącą świeczkę, kartkę papieru. Przy wymawianiu wykorzystuje się bezdźwięczne spółgłoski szczelinowe: f, s, sz, ś, h.
" naśladowanie szumu wiatru (szszsz);
" naśladowanie syczenia węza (sssss);
Najpierw wymawiamy głoski z jednakową głośnością, potem ze zmianą natężenia głosu, raz ciszej, raz głośniej. Wyżej wymienione ćwiczenia można przeprowadzić w czasie wymawiania samogłosek, początkowo każdą samogłoskę oddzielnie, potem łączyć je po dwie lub trzy.
Ćwiczenia oddechowe związane z mówieniem i śpiewaniem
Tego typu ćwiczenia są ostatnim etapem pracy nad prawidłowym oddechem dziecka. Stanowią one naturalne przejście od wymowy jednej głoski do mowy spontanicznej. Wykorzystując umiejętność prawidłowego oddychania połączonego z ćwiczeniami ruchowymi można prowadzić różne ćwiczenia:
" słoneczko- dzieci stoją wyprostowane, wykonają głęboki wdech. W czasie wydechu unoszą ręce do góry, wznoszą się na palce, wypowiadając słowa: Słonko wschodzi coraz wyżej.., następnie znowu wykonują wdech i w fazie wydechowej mówią : ...a zachodzi coraz niżej ;
Ponieważ w czasie śpiewania regulacja oddechu dokonuje się spontanicznie i samoczynnie bez specjalnych wysiłków ze strony ćwiczących, należy to wykorzystywać jak najczęściej.
Bibliografia
1. Demel G.: Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola. WSiP, Warszawa 1994
2. Dykcik W., Szychowiak B. (red): Nowatorskie i alternatywne metody w teorii i praktyce pedagogiki specjalnej - przewodnik metodyczny. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2001
3. Kunz I.: Odkrywanie ciszy - Ćwiczenia odprężające dla dzieci w wieku od 3 do 8 lat. Wydawnictwo Jedność, Kielce 2000
4. Minczakiewicz E.: Mowa - Rozwój - Zaburzenia - Terapia.Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1997
5. Stadnicka J.: Terapia dzieci muzyką, ruchem i mową. WSiP, Warszawa 1998