DEKLINACJA MĘSKA

Mianownik lp.

-o- -jo- -ŭ- -i- -en-

*vozъ, *duxъ *mǫžь *domъ *gostь *kamy

Uwagi do M.lp.

Po zmianach fonetycznych, tj. po zaniku jerów (będących w deklinacji psł. końcówkami tego przypadka), wykładnikiem przeważającej części rzecz. r. m. w M.lp. stało się zero morfologiczne, czyli tzw. końcówka zerowa: -ø, i spółgłoskowy wygłos tematu. Warto przypomnieć, że końcówki jerowe, które zanikły w języku polskim, doprowadziły do oboczności tematycznych (wóz : wozu, lód : lodu, bez : bzu, pies : psa).

W rzecz. dekl. -en-tematowej pierwotna krótka forma M. lp. została zastąpiona formą B. lp., por. psł. *kamy >pol. kamień. A to spowodowało wyrównanie postaci tematu M. lp. do tematu przypadków zależnych; tym samym rzeczowniki męskie tej deklinacji łatwo rozpoznać po zakończeniu ­-eń, a e jest w całym paradygmacie, por. płomień, promień, rzemień czy strumień.

DEKLINACJA MĘSKA

Dopełniacz lp.

-o- -jo- -ŭ- -i- -en-

-a -`a -u -i -e

*voza, *duxa *mǫža *domu *gosti *kamene

Uwagi do D. lp.

Stan staropolski:

1. zachowane tylko dwie końcówki: -a (z dawnych tematów na -o-//-jo-), -u (z dawnych tematów na -ŭ-);

2. brak poświadczeń końcówki -e, -i nawet w najstarszych zabytkach; w rzecz. dekl. -i, -en- występuje końcówka -a z dekl. -o-, -jo-;

3. ekspansja końc. -u, pierwotnie właściwej tylko kilku rzeczownikom na rzecz. dekl. -o-temat. (oboczne końcówki stpol. -a, -u, np. gniewa / gniewu, luda / ludu, obyczaja / obyczaju).

Stan współczesny:

-a: rzeczowniki żywotne (np. ducha, brata, także syna (tu prawdopodobnie pod wpływem frazeologizmu: W imię Ojca, Syna, Ducha) , tylko w formie wołu - zachowana końc. rzecz. -ŭ-tematowych) oraz różne klasy rzecz. nieżywotnych, np. nazwy zdrobniałe (młotka, stolika), nazwy tańców (walca, poloneza), gier (pokera, tenisa), narzędzi (topora, młota), nazwy części ciała (policzka, łokcia), nazwy jednostek płatniczych, np. funta, dolara, oraz nazwy firmowe i gatunkowe (w tym eponimiczne) wyrobów przemysłowych, takie jak nazwy papierosów (giewonta, sporta), samochodów (forda, fiata, mercedesa), programów i systemów komputerowych czy części sprzętu komputerowego (Worda, Excela, Linuksa czy zipa, pen drive'a).

-u: rzeczowniki nieżywotne zapożyczone, abstrakcyjne, zbiorowe i materialne.

Proces repartycji (rozdziału) końcówek -a, -u do dziś nie w pełni ukończony, por. np. w NSPP tapczana albo tapczanu (obie formy dopuszczalne).

DEKLINACJA MĘSKA

Celownik lp.

-o- -jo- -ŭ- -i- -en-

-u -`u -ovi -i -i

*vozu, *duxu *mǫžu *domovi *gosti *kameni

Uwagi do C.lp.

Stan staropolski:

Odziedziczone końcówki -u oraz -ovi (początkowo charakterystyczna tylko dla nielicznych rzeczowników) zwiększają zakres użycia. Zanik końcówki -i jako homonimicznej, nieprzydatnej, mało wyrazistej, właściwej dla nielicznych rzecz. męskich.

Ekspansja końcówki -owi z deklinacji -ŭ-tematowej: na prawie wszystkie rzeczowniki męskie. Przyczyna ekspansji - jej wyrazistość, jednoznaczność (wskazuje wyłącznie na C. lp. rodzaju męskiego). Ostatecznie w deklinacji męskiej utrwaliła się końcówka -owi, a końcówka -u zachowała się w nielicznych rzeczownikach (ok. 20), np. ojcu, bratu, księdzu, panu, chłopu, chłopcu, psu, kotu, lwu.

W stp. jeszcze liczne formy z -u, np. ku głosu, ludu, synowcu; także formy oboczne, np. bogu /bogowi, biskupu / biskupowi.

Końc. -owi miała w do XVI w. swój wariant -ewi. Ta wariantywność była ograniczona regionalnie (terytorialnie) do Wielkopolski i Mazowsza (Małopolska i Śląsk: -owi w każdej pozycji). Ich użycie było zależne od rodzaju spółgłoski w wygłosie tematu:

• -owi występowało po spółgłosce twardej, np. kościołowi, gniewowi, prorokowi;

• -ewi występowało po spółgłosce miękkiej lub stwardniałej (historycznie miękkiej), np. kmieciewi, Andrzejewi, pisarzewi, mężewi, ślachcicewi.

Oboczność -owi w tematach twardych : -ewi w tematach miękkich to jedna z najstarszych cech regionalno-dialektalnych poświadczona w zabytkach. Do dziś utrzymuje się w gwarach wielkopolskich.

DEKLINACJA MĘSKA

Biernik lp. (pierwotnie = M.lp.)

-o- -jo- -ŭ- -i- -en-

*vozъ, *duxъ *mǫžь *domъ *gostь *kamenь

Uwagi do B.lp.

Biernik pierwotnie był równy M. lp. Już jednak pod koniec wspólnoty psł. zaobserwować można tendencję do stosowania B. lp. równego D. lp., zwłaszcza przy rzecz. żywotnych osobowych. W zabytkach stp. stary B. lp. tożsamy z M. lp. w rzecz. żywotnych nie jest już tak częsty. W związku z kształtowaniem się kategorii żywotności B. lp. rzecz. żywotnych stał się równy D. lp., a B. lp. rzecz. nieżywotnych pozostał równy M. lp.

Przyczyny ukształtowania się kategorii żywotności - powstała na tle składniowym, chodziło o rozróżnienie podmiotu i dopełnienia wyrażonego rzecz. oznaczającym istoty żywe w języku polskim o szyku swobodnym (por. Ojciec widzi syn. Syn widzi ojciec. lub Ojciec widzi wilk. Wilk widzi ojciec. - zdania niejednoznaczne, po ukształtowaniu się rodzaju żywotnego: Ojciec widzi syna. Syna widzi ojciec. lub Ojciec widzi wilka. Wilka widzi ojciec. - zdania jednoznaczne, niezależne od szyku podmiotu i dopełnienia). Gdy dopełnienie było wyrażone rzecz. oznaczającym przedmioty, nie było takiej potrzeby (por. Ojciec widzi stół. Zdanie jednoznaczne, bo „stół” nie może widzieć). Ostateczne ukształtowanie kategorii żywotności nastąpiło w XVI w.

Konwencjonalizacja rodz. mżyw., por. np. fiat, który w B. lp. przyjmuje taką samą postać jak rzecz. kot (np. mam ładnego fiata i mam ładnego kota). Tylko dla niektórych rzeczowników męskich osobowych i zwierzęcych rodzaj gramatyczny jest ściśle związany z ich znaczeniem realnym i rodzajem naturalnym.

Tendencja do stosowania form D. l. p. w funkcji B. l.p. także w odniesieniu rzeczowników nieżywotnych (rozszerzanie się synkretyzmu B. lp. i D. lp. na rzeczowniki nieżywotne). Takie formy odczuwane są jako potoczne. Por.

załóż buta zamiast: załóż but; kupiłam arbuza zamiast kupiłam arbuz

Rozwój rodzaju męskożywotnego i męskorzeczowego:

Perspektywa czasowa:

do XVI w. po XVI w.

B. l.p. = M. l.p. B. l.p. =M. l.p. B. l.p.=D. l.p.

(ale często już w najstarszych zabytkach

= D. lp. zwłaszcza przy rzecz. osob.

D. l.p.: końcówki dziedziczone

Niepełne rozróżnienia rodz. mrzecz. rodz. mżyw.

na rodz. mrzecz. (nżyw.) i mżyw.

stół stoi, pies stoi, mąż stoi stół stoi pies stoi, mąż stoi

nie ma: stoł-a, ps-a, męż-a nie ma stoł-u nie ma ps-a, męż-a

mam stół, mam pies, mam mąż // mam stół mam ps-a, mam męż-a

obocznie: ujął chłopa

Formy dziedziczone z j. psł. rzadkie Przewaga form innowacyjnych; zróżnicowanie

w rzecz. żyw., zwłaszcza osob.

Niepełne zróżnicowanie końcówek ze względu na znacz. rzecz. Reliktowo

ze względu na znacz. rzecz. rodz. m. zachowane dawne postaci B. l.p. = M. l.p., np.:

Już częste także formy innowacyjne wyjść za mąż, być z kimś za pana brat, siąść na

(np. widzę Tomka). koń, na miły Bóg.

DEKLINACJA MĘSKA

Narzędnik lp.

-o- -jo- -ŭ- -i- -en-

-omь -emь>-em -ъmь >em -ьmь > -em -ьmь> -em

*vozomь, *duxomь *mǫžemь *domъmь *gostьmь *kamenьmь

Uwagi do N.lp.

Stan staropolski:

Brak poświadczeń form z końcówką -om, tylko -em, (prawdopodobnie regionalne zach.słow. -ъmь jak w dekl. -ŭ-tematowej), ale z poprzedzającą spółgł. twardą (por. lotem, wozem, duchem). Rozszerzenie się końc. -em < ъmь rzecz. męskich dawnych -ŭ-tematowych na wszystkie rzeczowniki męskie twardotematowe. Końcówka -ьmь > -`em w rzecz. miękkotematowych.

Stan współczesny:

Tylko -em, w tematach twardych - niemiękczące poprzedzającej spółgłoski.

DEKLINACJA MĘSKA

Miejscownik lp.

-o- -jo- -ŭ- -i- -en-

-ě > e -i -u -i -e

*vozě₂, *dušě₂ *mǫži *domu *gosti *kamene

Uwagi do Msc. lp.

Stan staropolski:

W rzecz. twardotematowych (-o-) końcówka odziedziczona -e, pochodząca z ě_2, wywołująca palatalizację II spółgł. tylnojęzykowych, stąd formy:

o wilc-e, o Bodz-e, w grzesz-e, dusz-e itp.

Wiele zmian w odmianie nastąpiło od połowy XVI stulecia w związku z intensywnym rozwojem polskiego języka literackiego. W deklinacji męskiej (też nijakiej) dobór końcówek uzależniono od czynników fonetycznych (twardego lub miękkiego wygłosu tematu). Nowy układ końcówek w tym przypadku miał na celu uniknięcie zbyt wielu obocznych tematów pojawiających się w różnych formach fleksyjnych wyrazów. Przykładowo, w odmianie niektórych rzeczowników o tematach zakończonych na głoski [k], [g], [x] występowały aż cztery tematy oboczne, np.:

M. l. p. bóg -ø, D. l. p. bog-a, Msc. l.p. bodz-e, W. l. p. boż-e

W XVI w. w Msc. lp. w tak zakończonych rzeczownikach szerzy się końc. -u (z deklinacji męskiej -ŭ) nie powodująca palatalizacji i alternacji tematycznych.

W rzecz. miękkotematowych - ekspansja końcówki -u już w stp.

Wyjątkowo tylko końcówka odziedziczona -i, po spółgł. stwardniałych -y w części rzecz. miękkotematowych (-jo-), np.:

w gaji, na stolcy, (XIV-XV wiek), po stwardnieniu -i>-y), współczesne: w gaju, na stolcu,

Zwiększenie zakresu użycia końcówki -u doprowadziło do wykształcenia się w polszczyźnie nowych zasad doboru końcówek Msc. l.p. rzeczowników rodzaju męskiego.

W Msc l.p. deklinacji męskiej rzeczowniki miękkotematowe oraz o tematach zakończonych na [k], [g], [x] w drugiej poł. XVI w. przyjęły końcówkę -u. Tę końc. -u zachowują rzecz. dawnej deklinacji na -ŭ (o synu, domu, wołu), oprócz rzecz. miód (o miodzie). Natomiast rzecz. twardotematowe mają w tym przypadku końcówkę -e (z wyjątkiem zakończonych na spółgł. tylnojęzykowe i wymienionych 3 rzecz. dekl. -ŭ).

Pozostały jednak relikty dawnego układu końcówek, dlatego niektóre rzecz. twardotematowe, takie jak syn, dom, pan do dziś wyjątkowo zachowują końcówkę -u (przy czym dla rzecz. dom i syn końcówka -u (por. dom-u, syn-u) jest końcówką pierwotną, kontynuowaną jeszcze z okresu przedpolskiego. Na zasadzie reliktu psł. odmiany tematycznej zachowała się postać Msc. l.p. rzecz. dzień: we dnie. Do jej utrwalenia przyczyniła się zapewne częstość użycia w modlitwie (we dnie w nocy). Poza tym wyrażeniem, rzeczownik dzień w Msc. l.p. ma końcówkę -u.

DEKLINACJA MĘSKA

Wołacz lp.

-o- -jo- -ŭ- -i- -en-

-e -u -u -i -i

*voze, *duše *mǫžu *domu *gosti *kameni

Uwagi do W. lp.

Czynniki fonetyczne zadecydowały również o układzie końcówek w W. l.p. rzecz. rodz. m. Dzisiejsze zasady doboru końcówek w tym przypadku (według zasad podobnych jak w Msc l.p. ) ustalały się w okresie średniopolskim. Niektóre rzecz. zachowują jednak swoje dawne końcówki (które funkcjonują na zasadzie reliktów fleksyjnych z epoki staropolskiej). Zgodnie z przedpolskimi wzorami, rzecz. takie jak: Bóg, ojciec, ksiądz mają w tym przypadku odziedziczoną z epoki psł. końcówkę -e.

Boże, ojcze, księże

Rzeczownik człowiek w W. lp. zachowuje dwie formy fleksyjne: człowiecz-e oraz człowiek-u. Przy czym pierwsza z nich (jako forma regresywna) wycofuje się. Posługujemy się nią w stylu podniosłym. Powszechnie zaś używana jest zaś postać człowiek-u, z końcówką -u.

Od drugiej połowy XVI wieku rzeczowniki rodz. m. o tematach miękkich oraz rzecz. o tematach zakończonych na spółgłoski [k], [g], [x] mają w formie W. l.p. końcówkę -u (tak jak w Msc. l.p.). Rzeczowniki twardotematowe przyjmują w W. l.p. końcówkę -e, z wyjątkiem dwóch rzecz. -ŭ-tematowych: synu, domu.

Do niedawna rzeczowniki rodz. m. utworzone formantem -ec, jak np. chłopiec, kupiec, głupiec, a nawet sportowiec, w W. l.p. zachowywały swoją historyczną końcówkę -e, por. chłopcz-e, kupcz-e, głupcz-e. Dziś tradycyjną końcówkę zachowują tylko rzecz. chłopiec, kupiec, głupiec. Inne, zwłaszcza te, które powstały w nowszej polszczyźnie, jak np. sportowiec, metalowiec, radiowiec - mają w W. l.p. końcówkę -u. Warto zaznaczyć, że formy typu sportowc-u, jeszcze w latach 70. XX były uważane za niepoprawne.

DEKLINACJA MĘSKA

Mianownik i Wołacz lmn.

-o- -jo- -ŭ- -i- -en-

-i₂ -i /-ě -ove -ьje> e -e

*vozi, *duši *mǫži, *cěsarě *domove *gostьje *kamene

Uwagi do M. W. lmn.

Okres staropolski:

Końcówki odziedziczone: -i, -owie, -e.

Końc. -i pochodząca z dyftongów wywoływała II palatalizację w języku psł., stąd *kruci > stp. krucy (po stwardnieniu spółgł. c sam. pierwotna -i wymieniała się na -y). Do XVII w. częste formy z pierwotną końc. -i / -y po spółgł. stwardniałych, np. ptacy, prorocy, wilcy, biskupi, chłopi, lwi, psi (niezależnie od znaczenia rzecz.).

Końc. -owie z dekl. -ŭ-tematowej, początkowo właściwa nielicznym rzeczownikom, w języku stp. rozszerza zakres użycia na pozostałe rzeczowniki, niezależnie od ich znaczenia i wygłosu tematu, np. biskupowie, czeladnikowie, dziadowie, krukowie, orłowie, osłowie, chlebowie, gromowie, językowie, wozowie. Przyczyną ekspansji końc. -owie była jej wyrazistość, jednoznaczność, występowanie tylko w M. l.mn. r.m., podczas gdy np. końc. -i / -y - obecna także w r.ż.).

Już w najstarszych zabytkach rzeczowniki nieżywotne (męskorzeczowe) często przybierają także końc. -y, np. domy, grody, płoty, stawy, stoły; stąd częste formy oboczne, np. stoły / stołowie.

Rozwój kategorii znaczeniowej męskoosobowości - od XVII stulecia; wykładnikiem jej w M. l.mn. specjalnie zarezerwowane końc. -i / -y (po spółgł. stwardniałych), -owie; stąd ograniczenie końcówki -owie i -i//-y wyłącznie dla rzecz. oznaczających istoty męskie osobowe. Dlatego końc. te musiały wycofać się z rzecz. niemęskoosobowych. Formy wołowie, psi, ptacy, ptakowie zmieniły swą postać; M. l.mn. został zastąpiony formami B. l.mn. na -y, stąd woły, psy, ptaki. W formie ptaki < *ptaky występuje pierwotna końc. -y, która po tzw. IV (polskiej) palatalizacji spółgł. tylnojęzykowych wymieniła się na -i (spółgł. k', g' pochodzące z tej palatalizacji to tzw. spółgłoski historycznie twarde, a więc końc. -y ma wariant -i po spółgł. historycznie (funkcjonalnie) twardych, stąd zapis: -y / -i (podczas gdy zapis -i / -y wskazuje na pierwotną sam. -i). Według nowszych badań (np. K. Kleszczowej, A. Kępińskiej) końcówka -y // -i (po k, g) zarówno w wyrazach typu chleby, jak i wilki to końcówka genetycznie mianownikowa żeńska, a jej aktywizacja w rzeczownikach męskich nieosobowych to wynik wyrównań w ramach końcówek izofunkcyjnych (równoległych danego przypadka), dobrze wpisujący się w analogiczne wyrównania tzw. poziome (wyrównania pionowe, tj. między końcówkami różnych przypadków są b. rzadkie; potwierdza je przede wszystkim synkretyzm B. i D. lp. r.mżyw. oraz B. i D. l.mn. - r.mos.). Rozszerzanie zakresu użycia mnogiej mianownikowej końcówki żeńskiej jest procesem paralelnym do demorfologizacji rodzaju w C., N. i Msc. l.mn., powstrzymanym przez samą klasyfikację rodzajową (nie obejmuje męskich rzecz. osobowych, a tym samym w polszczyźnie nadal w M. l.mn. możliwe jest wyrażanie zróżnicowania płciowego odrębnymi wykładnikami morfologicznymi).

W XVIII w. - innowacja właściwa językowi potocznemu; rzecz. mos. w M. l.mn. = B. l.mn., chłopy, ministry, o negatywnym zabarwieniu stylistycznym, ale też o nacechowaniu podniosłym, archaizującym, por. bohatery, syny - w literaturze oświecenia i romantyzmu.

Dziś wykładniki M. l.mn. rzecz. mos.: końcówka -i / y (po spółgł. stwardniałych), -owie w rzecz. twardotematowych i części miękkotematowych (por. ojcowie, zięciowie, mężowie). W części rzecz. miękkotem. końc. -e (na r.mos. wskazuje tylko składnia, por. ci nasi lekarze poszli).

DEKLINACJA MĘSKA

Dopełniacz l.mn.

-o- -jo- -ŭ- -i- -en-

-ъ > Ø -ь> `Ø -ovъ> ów -ьjь> i -ъ> Ø

*vozъ, *duxъ *mǫžь *domovъ *gostьjь *kamenь

Uwagi do D. l.mn.

Rozwój D. l.mn. deklinacji męskiej jest przykładem działania tendencji do zwiększania wyrazistości. W języku polskim w tej formie zaszły duże zmiany w porównaniu do języka psł. Większość rzeczowników rodz. m. w okresie przedpolskim miała w D. l.mn. końcówkę jerową: -ъ lub -ь. Oczekiwaną końcówką tego przypadka byłaby zatem końcówka -ø. W deklinacji męskiej zachowało ją niewiele rzeczowników, mianowicie większość rzecz. na -anin, nazwy miejscowe na -ice, -iki oraz szczątkowo inne, m.in. przyjaciel, nieprzyjaciel, niektóre nazwy krajów, por.:

dotychczas (= do tych czasów), do Niemiec, do Czech, do Włoch, przyjaciół, mieszczan, dworzan, chrześcijan, mahometan (ale: muzułmanów), do Kwiatonowic, Rożnowic, Świątnik itp.

W języku psł. nieliczne rzeczowniki rodz. m. miały w D. l.mn. końcówkę -owъ oraz -i, jednak to właśnie one upowszechniły się w D. l.mn. rzecz. rodz. m. Pierwsza z nich pierwotnie była ograniczona do kilku rzecz., m.in. syn, dom, wół, miód, wierzch, pół. Końcówka ta, jako najbardziej wyrazista, zaczęła rozszerzać zakres użycia, utrwalając się w odmianie twardotematowej, a w odmianie miękkotematowej rywalizując z końcówką -i. Ich rywalizacja trwa do dziś, por. oboczne postaci: tramwajów // tramwai, pokojów // pokoi, funduszy // funduszów.

DEKLINACJA MĘSKA

Celownik l.mn.

-o- -jo- -ŭ- -i- -en-

-omъ -emъ -ьmъ>-em -ьmъ>-em -ьmъ>em

*vozomъ, *duxomъ *mǫžemъ *domъmъ *gostьmъ *kamenьmъ

Uwagi do C. l.mn.

Końc. -om dominuje już w okresie przedpolskim, -em w rzecz. twardotematowych (dawna dekl. -ŭ-) nawet w najstarszych zabytkach nie została poświadczona.

W okresie staropolskim w C. l.mn. były następujące końcówki:

• -om w odmianie twardotematowej, np.:

woz-om, bog-om, wiek-om, dom-om (zamiast oczekiwanej: dom-em)

• sporadycznie -em w odmianie miękkotematowej, z dawnych tematów na -i-, -en-, np.:

ludz'-em, gość-em, koń-em

W okresie średniopolskim ustabilizowała się jedna końcówka -om dla rzecz. wszystkich rodzajów. Z perspektywy historycznej, ma ona charakter innowacyjny, pojawiła się już w okresie staropolskim, dominację zdobyła w drugiej połowie XVI wieku, ostatecznie utrwaliła się w XVII stuleciu. Ujednoliceniu końcówek sprzyjała też ich bliskość fonetyczna.

XV-XVI w. okresowo końc. -am (z dekl. żeńskiej), por. kapłanam, pagórkam, rycerzam.

W okresie średniopol. także -óm (ze ścieśnieniem), np. klasztoróm.

Dziś jedyna końc. -om nie tylko w dekl. męskiej, także w żeńskiej i nijakiej. Jest to przykład demorfologizacji rodzaju, tj. końcówka nie wskazuje na rodzaj, jako tożsama dla rzeczowników wszystkich rodzajów).

DEKLINACJA MĘSKA

Biernik l.mn.

-o- -jo- -ŭ- -i- -en-

-y -ě -y -i -e

*vozy, *duxy *mǫžě *domy *gosti *kamene

Uwagi do B. l.mn.

Od XVII w. B. l.mn. rzeczowników męskoosobowych = D. l.mn. Przed w. XVII i jeszcze na początku w. XVII B. l.mn. ma końcówki odziedziczone, por.:

Kryst miły jest on swe święte apostoły temu to nauczał był (koniec XIV w.)

Co towarzystwo (w znacz. `społeczeństwo') ludzkie uczyniło, także spólnie między sobą ludzie mieszkają: pytają się o tym ludzie uczeni. [...] Człowiek jeden wymowny dowodami namówił na to ludzie, rozproszone po polach, po jaskiniach, aby z sobą mieszkali, miasta zakładali (1612 r.)

Może kto rozumieć, iż królowie zacniejszy są względem cnót. Cnoty tylko doskonałemi króle czynią (1612 r.)

Po ukształtowaniu się rodzaju męskoosobowego rzeczowniki rodz. mos. B. l.mn. zrównały z D. l.mn. Rzeczowniki niemęskoosobowe mają B.l.mn. równy M. l.mn. Kategoria mos. w języku literackim ukształtowała się ostatecznie w XIX wieku.

Rozwój rodzaju męskoosobowego i niemęskoosobowego (męskorzeczowego):

Perspektywa czasowa:

do XVII w. po XVII w.(do XIX w.)

M. l.mn.= B. l.mn. M. l.mn. ≠ B. l.mn. B. l.mn. = D. l.mn.

M. l.mn. (twardotem. -i-/-y, -owie (też część miękkotem.), większość miękkotem. -e, tu składnia ważna)

rodz. mrzecz. rodz. mżyw. rodz. mos.

stoł-y (stały) chłop'-i jedli ci chłop'-i jedli

mamy stoł-y widzę chłop-y widzę chłop-ów

stały stog-y ->| stog'-i Polac'-i ->| Polac-y byli ci Polac-y byli

robię stog-y ->| stog'-i widzę Polak-y -> Polak'-i widzę Polak-ów

ci ojc-owie

widzę ojc-ów

(ci lekarz-e szli)

(widzę lekarz-y)

rodz. mżyw Po XVII wieku

te ps-y szczekały pś-i szczekali

mam p-sy mam ps-y

te stare wilk'-i wyły wilc'-i ->| wilc-y wyli

widzę wilk'-i widzę wilk-y ->| wilk'-i

DEKLINACJA MĘSKA

Narzędnik l.mn.

-o- -jo- -ŭ- -i- -en-

-y -i -ъmi>-mi -ьmi>-mi -ьmi>mi

*vozy, *duxy *mǫži *domъmi *gostьmi *kamenьmi

Uwagi do N. l.mn.

W N. l.mn. panują końcówki -ami // -mi (sporadyczna) niezależnie od rodzaju gramatycznego rzecz. Taki stan jest wynikiem daleko idących uproszczeń, jakie dokonały w odmianie rzeczowników w drugiej połowie XVI stulecia, a ostatecznie zakończyły w XVII wieku. W okresie staropolskim rzecz. zachowywały na ogół końcówki dziedziczone z języka psł. Dlatego w dawnych tekstach spotykamy m.in. takie postaci N. l.mn. rodz. m.:

z kozły, z krzyżaki, przed wieki, nad bogi, z zastępy, z apostoły, z nieprzyjacioły, z cesarzmi, kijmi, nauczycielmi

Od połowy XVI wieku końcówka -ami (z dekl. żeńskiej -a-tem.), z większą częstotliwością pojawiała się w tekstach, w II poł. XVI w. coraz częstsza, w XVII w. panująca. Piotr Starorius-Stojeński, autor pierwszej gramatyki języka polskiego, przestrzegał przed nią jako nazbyt potoczną. W XVII wieku innowacyjna (w porównaniu do stanu przedpolskiego) końcówka -ami upowszechnia się, tylko w niektórych rzecz. zachowała się tradycyjnie końcówka -mi. Na zasadzie reliktów dawnej odmiany zachowała się do dziś skostniała formy dawnej postaci N. l.mn. w wyrażeniu dawnymi czasy.

Ujednolicenie końc. -ami także w N.l.mn. rzecz. nijakich i żeńskich (demorfologizacja rodzaju).

Szczątkowe -mi dziś występuje w niewielu rzecz. męskich miękkotematowych, np. gośćmi, braćmi, końmi, liśćmi, ludźmi, pieniędzmi, przyjaciółmi.

DEKLINACJA MĘSKA

Miejscownik l.mn.

-o- -jo- -ŭ- -i- -en-

-ěxъ -ixъ -ьxъ -ьxъ -ьxъ

*vozěxъ, *dušěxъ *mǫžixъ *domъxъ *gostьxъ *kamenьxъ

Uwagi do Msc. l.mn.

Stan staropolski:

Występuje tylko końcówka -ech (< *-ěxъ i z *-ьxъ), np. w domiech, o wolech, poganiech, kościelech, sejmiech. Końcówka -ich rzecz. dekl. -jo- temat. niepoświadczona, także tutaj szerzyła się - ech/'ech, np.: koniech, krolech.

W rzecz. twardotem. zakończ. na spółgł. tylnojęzykową - palatalizacja II (e < *ě₂), stąd stp.: o prorocech, w barłodzech, w skutcech, w grzeszech (= prorokach, barłogach, skutkach, grzechach).

W drugiej połowie XVI wieku upowszechnia się końc. -ach (z dekl. żeńskiej -a-), do pocz. XVII w. wypierając -ech. Przyczyną jej szerzenia - m.in. fakt, iż nie powodowała palatalizacji (a więc oboczności tematycznych). We współczesnej polszczyźnie -ach to końcówka jedyna, pozostają jednak reliktowo dawne postaci tego przypadka w kilku nazwach krajów: we Włoszech, na Węgrzech, w Niemczech.

Okresowo od XIV-XV w. - końc. -och regionalna (śląska i młp.) w rzecz. męskich wszystkich typów, np. na sejmoch, o prorokoch, daroch, dnioch, duchow, konioch.

Ćwiczenia i pytania kontrolne:

1. Określ formy fleksyjne podkreślonych rzeczowników, tj. przypadek, liczbę, rodzaj oraz ich dawną, prasłowiańską przynależność deklinacyjna. Opisz ewolucję tych końcówek w języku polskim: „Na początce Bog stworzył niebo a ziemię. Jeśli bowiem w syniech ojcowska, dziadowska i pradziadowska bywa twarz [...] czemu by też na umyślech, z ciałmi złączonych nie miały być jedne przodki? Jeśli człowiek dobry złe albo do niecnót skłonne syny zrodzi...; Żadne szlachectwo nie jest między łotry.”

2. W których formach M. l.mn. występują końcówki odziedziczone: chłopcy, wilki, wozy, domy, ojcowie, synowie, goście, mężowie, konie? Określ najpierw prasłowiańską przynależność tych rzeczowników.

3. Jak się przejawia w odmianie rzeczowników kategoria męskoosobowości?

4. Kategoria żywotności - przyczyny powstania, chronologia, wykładniki.

5. Objaśnij dzisiejsze zróżnicowanie form B. lp. i B. lmn. rzeczowników męskich.

6. Którą formę C. lp. orłu czy orłowi uznałbyś za uzasadnioną we współczesnej polszczyźnie? Która z tych końcówek jest odziedziczona?

7. Objaśnij na wybranych przykładach termin demorfologizacja rodzaju.

8. Jakie były przyczyny ekspansji końcówek deklinacji -ŭ-tematowej? W jakich przypadkach się one szerzyły?

9. Omów dawne formy fleksyjne: w gajoch, kijmi bić, od płota, czworakim ludziem, z Turki wojował, ptaszkowie śpiewają.

10. Objaśnij historycznie następujące formy wyjątkowe we współczesnej fleksji: do Czech, do przyjaciół, przed laty, w Niemczech.

11. Jakie oboczności występowały w języku staropolskim w odmianie wyrazów: Bóg, wróg, wiek, język, grzech, duch?

12. Dlaczego spośród wszystkich rzeczowników żywotnych rzecz. wół, bawół mają nietypową dla nich końcówkę D. lp. -u?

13. Objaśnij formy fleksyjne rzeczowników męskich występujące w kolędach: pobudziły pasterzów; cóż masz niebo nad ziemiany; cześć oddają i witają Pana nad pany; anieli grają, króle witają; króla nad królmi; Nad Nim anieli w locie stanęli i pochyleni klęczą, z włosy złotymi, skrzydły białymi; Trzej Królowie przyjechali z wielkimi dary.

---