COLLUM ET CAPUT

I + II

- szyja to ruchoma część ciała łącząca głowę z tułowiem.

- anatomicznie wyróżnia się w niej część :

-przednią określaną mianem szyi (właściwej) (collum, cervix)

-tylną nazywaną karkiem (nucha).

Granice szyi:

górna - biegnie wzdłuż dolnego brzegu trzonu żuchwy, przez szczyt wyrostka sutkowatego kości skroniowej ,przez kresę karkową górną kości potylicznej do guzowatość potylicznej zewnętrznej.

dolna - biegnie wzdłuż górnego brzegu rękojeści mostka, obojczyka wyrostka barkowego łopatki, do wyrostka kolczystego kręgu C7

boczna (między szyję i karkiem), można ją wyznaczyć na kilka sposobów:

• linia przeprowadzona od wyrostka barkowego łopatki do wyrostka sutkowatego kości skroniowej

• linia biegnąca od wyrostka sutkowatego kości skroniowej wzdłuż przedniego brzegu m. czworobocznego do obojczyka

• płaszczyzna czołowa przechodząca przez guzki tylne wyrostków poprzecznych kręgów szyjnych (granica głęboka, stosowana przy lokalizowaniu narządów położonych głębiej).

Okolice głowy i szyi (regiones colli et capitis)

- w szyi wyróżniamy okolicę przednią szyi czyli okolicę właściwą (regio colli), oraz na okolicę tylną czyli okolicę karkową (regio nuchae).

-w okolicy szyi właściwej wyróżnia się okolicę przednią - nieparzystą oraz parzystą okolicę boczną, są one oddzielone od siebie przez parzystą okolicę mostkowo-obojczykowo-sutkową, prawą i lewą.

Okolica przednia szyi (regio colli anterior) - nieparzysta - zwana też trójkątem przednim szyi (trigonum colli anterior) ograniczona jest obustronnie przez mm mostkowo-obojczykowo-sutkowy, od góry przez dolny brzeg żuchwy. Wyróżniamy w niej idąc od dołu: okolicę nadmostkową (8)

okolicę tarczową (7)

okolicę krtaniową (6)

okolicę gnykową (4)

okolicę podbródkową (1)

parzystą okolicę podżuchwowa (2)

parzystą okolicę zażuchwową (3)

parzysty trójkąt tętnicy szyjnej (9)

- można ją podzielić również na okolice nadgnykową i podgnykową (regio supra- et subhyoidea)

Okolica boczna szyi (regio colli lateralis) - parzysta - nazywana też trójkątem bocznym szyi ( trig. colli laterale), ograniczona jest przez ; boczny (tylny) brzeg m. mostkowo-obojczykowo-sutkowego, boczny (przedni) brzeg m. czworobocznego i od dołu obojczyk. Wyróżnia się w niej- trójkąt łopatkowo-obojczykowy (dół nadobojczykowy większy - 13) i trójkąt łopatkowo-czworoboczny (12).

Okolica mostkowo-obojczykowo-sutkowa (regio sternocleidomastoidea) - parzysta - przebiega skośnie przez całą szyję, w jej dolnej części wyróżnia się dół nadobojczykowy mniejszy (fossa supraclavicularis minor - 11) - jest to niewielka trójkątna szczelina ograniczona: przyśrodkowo przez cz. przyśrodkowa m..SCM, bocznie przez cz. boczna m. SCM od dołu obojczyk. Zawartość stanowią: a. carotis communis et v. jugularis interna.

Szczelinie tej odpowiada wpuklenie skóry - dół nadobojczykowy mniejszy.

Mięśnie szyi

- wyróżniamy trzy grupy: powierzchowną, środkową (wszystkie związane z kości gnykową) i głęboką

I. GRUPA POWIERZCHOWNA

1. m. szeroki szyi (platysma) - położony jest w okolicy przedniej i bocznej tuż pod skórą

Pp: tkanka podskórna okolicy podobojczykowej na wysokości II / III żebra

Pk: cz. boczna - na powięzi przyuszniczej i żwaczowej twarzy,

cz. przyśrodkowa- kąt ust, łączy się z włóknami m. obniżacza wargi dolnej i m. obniżacza kąta ust.

- żuchwa, od guzka bródkowego do poziomu pierwszego zęba trzonowego.

F: unosi skórę szyi z podłoża wraz tkanką podskórną dzięki czemu zmniejsza ciśnienie powietrza na ż. szyjną wewn., biegnącą pod mięśniem.- kąty ust. Pociąga ku dołowi i bocznie nadając twarzy wyraz strachu, gniewu.

N: g. szyi n. twarzowego (r. colli), która zespala się z g. górną n. poprzecznego szyi ze splotu szyjnego (ale korzysta tylko z jego drogi).

2. m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sterno-cleido-mastoideus - m. SCM)

Pp: głowa przyśrodkowa -powierzchnia przednia rękojeści mostka, przykrywając częściowo staw mostkowo-obojczykowy,

głowa boczna powierzchnia górna końca mostkowego obojczyka miedzy obu głowami znajduje się niewielka trójkątna szczelina - dół nadobojczykowy mniejszy.

Pk: wyrostek sutkowaty kości skroniowej i boczna część kresy karkowej górnej

F: gdy klatka piersiowa jest ustalona- jednostronnie-zgina głowę ku bokowi i odwraca głowę w stronę przeciwległą, unosząc twarz ku górze - obustronnie zgina głowę do tyłu unosząc twarz ku górze i wzmaga lordozę szyjną - przy ustalonym i wyprostowanym kręgosłupie w odc. szyjnym dz. obustronnie pociąga głowę do przodu (np. podnoszenie głowy u leżącego) unosi głowę, gdy głowa jest ustalona unosi mostek jest więc pomocniczym mięśniem wdechowym.

N: g. zewn. n. XI -dodatkowego i gg. splotu szyjnego

II. GRUPA ŚRODKOWA

A. MM. PODGNYKOWE w liczbie 4, tworzą dwie warstwy

powierzchowna - m. mostkowo-gnykowy i m. łopatkowo-gnykowy

głęboka - m. mostkowo-tarczowy i m. tarczowo-gnykowy.

1. m. mostkowo-gnykowy (m. sternohyoideus)

Pp: powierzchnia tylna rękojeści mostka, stawu mostkowo-obojczykowego końca mostkowego obojczyka.

Pk: trzon kości gnykowej przyśrodkowo od m. łopatkowo-gnykowego.

2. m. łopatkowo-gnykowy ( m. omohyoideus)

w części środkowej ma on ścięgno pośrednie które dzieli mięśień na brzusiec dolny i górny

Pp: część boczna górnego brzegu łopatki i więzadło poprzeczne łopatki sięgając do podstawy wyrostka kruczego łopatki (venter inferior)

Pk: trzon kości gnykowej ku bokowi od przyczepu m. mostkowo-gnykowego ( venter superior)

3. m. mostkowo-tarczowy (m. sternothyroideus)

Pp: pow. tylna rękojeści mostka i chrząstki I żebra, poniżej przyczepu m. 1

Pk: kresa skośna chrząstki tarczowatej krtani

4. m. tarczowo-gnykowy (m. thyreohyoideus)

Pp: kresa skośna chrząstki tarczowatej

Pk: trzon i rogi większe k. gnykowej do tyłu od przyczepu mm. 1 i 2

F: wspólnie ich funkcja polega na ustalaniu kości gnykowej, staje się ona wtedy punktem podpory w pracy mm języka lub przy obniżaniu żuchwy

1 i 2 - obniżają kość gnykową

2 - napina blaszkę przedtchawiczą powięzi szyi powoduje przez to zwiększenie światła ż. szyjnej wewnętrznej.

3 - obniża chrząstkę tarczowatą

4 - unosi chrząstkę tarczowatą wraz z całą krtanią podczas łykania

N: 1, 2, 3 - gałązki splotu szyjnego C1-C3 dochodzące droga pętli szyjnej, 4 -przez włókna od C1-2, które przylegają do n XII.

B. MM. NADGNYKOWE ( mm suprahyoidei)

1. m. dwubrzuścowy (m. digastricus) - zbudowany jest z dwóch brzuśców połączonych ścięgnem pośrednim

Pp: rozpoczyna się brzuścem tylnym na wcięciu sutkowym k. skroniowej, biegnie ku przodowi do k gnykowej, przechodzi w ścięgno pośrednie, które przyczepia się do k. gnykowej pętlą ścięgnistą. Brzusiec przedni rozpoczyna się ścięgnem pośrednim i kierując się do przodu i ku górze przyczepia się do

Pk: dołka dwubrzuścowego żuchwy

F: przy ustalonej k. gnykowej opuszcza żuchwę ,przy ustalonej żuchwie podnosi kość gnykową

N: n. żuchwowo-gnykowy od V3 - brzusiec przedni

gałąź n twarzowego - brzusiec tylny

2. m. rylcowo-gnykowy (m. stylohyoideus)

Pp: wyrostek rylcowaty kości skroniowej

Pk: trzon, rogi większe k gnykowej

F: pociąga k. gnykową ku górze i ku tyłowi

N jak brzusiec tylny m. dwubrzuścowego

3. m. żuchwowo -gnykowy (m. mylohyoideus)

Pp: kresa żuchwowo-gnykowa żuchwy

Pk: szew łącznotkankowy biegnący od spojenia żuchwy do k gnykowej

F: przy ustalonej k gnykowej opuszcza żuchwę, przy ustalonej żuchwie unosi k. gnykową i napina dno jamy ustnej unosząc język

N: jak brzuśca przedniego m. dwubrzuścowego

4. m. bródkowo-gnykowy (m. geniohyoideus)

Pp: kolec bródkowy żuchwy

Pk: powierzchnia przednia trzonu k. gnykowej

F: unosi k gnykową, opuszcza żuchwę unosi język w pierwszej fazie połykania

N: włókna splotu szyjnego drogą n. XII (ew. też n. XII)

III GRUPA GŁĘBOKA

- wszystkie mm tej grupy mają przyczepy początkowe na kręgosłupie

- wyróżnia się dwie podgrupy: boczna obejmuje mm pochyłe dochodzące do żeber, przyśrodkowa leży do przodu od kręgosłupa i łączy się tylko z kręgami

MM. POCHYŁE (mm scaleni)

1. m. pochyły przedni ( m. scalenus ant.)

Pp: rozpoczyna się trzema pasmami od guzków przednich wyrostków poprzecznych 3-6 kręgu szyjnego

Pk: guzek m. pochyłego przedniego na I żebrze

2. m. pochyły środkowy (m. scalenus med.)

Pp: 6-7 pasmami od brzegu bocznego bruzdy n rdzeniowego wyr poprzecznych 1-6 kręgu szyjnego

Pk: na I żebrze do tyłu od bruzdy t podobojczykowej

3. m. pochyły tylny (m. scalenus post.)

Pp: 2-3 pasmami od guzków tylnych wyr poprzecznych kręgów C5, C6 i C7

Pk: pow. zewn. II żebra

4. m. pochyły najmniejszy (m. scalenus minimus)

Pp: 1, 2 pasma od wyrostków poprzecznych C6 i C7

Pk: zewn. powierzchnia II żebra

F: działając jednostronnie pochylają kręgosłup w odcinku szyjnym do boku, działając obustronnie zginają go do przodu, gdy kręgosłup jest ustalony dźwigają I i II żebro ku górze są więc silnymi mm pomocniczymi wdechowymi, szczególnie przy przegiętej do tyłu głowie i szyi.

N: bezpośrednie gg splotu szyjnego i ramiennego

Szczelina przednia mięśni pochyłych (fissura mm. scaleni anterior)

ograniczenia od przodu -głowa boczna m. SCM,

od tyłu- m. pochyły przedni

od dołu -I żebro.

zawartość; v. subclavia, ductus subclavius, m. omohyoideus.

Szczelina tylna mięśni pochyłych (fissura mm. scaleni posterior)

ograniczenia od przodu - mm. pochyły przedni

od tyłu -m. pochyły środkowy

od dołu - I żebro

zawartość: splot szyjny, cz. nadobojczykowa splotu ramiennego, m. pochyły najmniejszy, II odc. t podobojczykowej (najniżej w swej bruździe na I żebrze)

szczelina tylna mm. pochyłych stanowi boczne ograniczenie (wejście) trójkąta pochyło-kręgowego

Trójkąt pochyło-kręgowy (trigonum scalenovertebrale) - ma kształt ostrosłupa

ograniczenia: od dołu- osklepek opłucnej

przyśrodkowo- m. długi szyi

bocznie i od przodu m. pochyły przedni

bocznie i od tyłu m. pochyły środkowy

zawartość: I odcinek a. subclavia z odgałęzieniami, n. vagus, n. phrenicus, truncus sympaticus wytwarzający ansa subclavia Vieusseni, n. sercowy szyjny górny i środkowy od pnia współczulnego.

Ansa subclavia Vieusseni - w dolnym odcinku cz. szyjnej pień współczulny rozdwaja się obejmując t. podobojczykową jako pętla podobojczykowa. Są to włókna międzyzwojowe między zwojem szyjnym środkowym i dolnym oplatające t. podobojczykową

MM. PRZEDKRĘGOWE

- leżą na powierzchni przedniej kręgosłupa, występują w liczbie trzech z każdej strony

1. m. prosty przedni głowy (m. rectus capitis ant.)

Pp-łuk przedni i nasada wyrostka poprzecznego kręgu szczytowego

Pk-cz. podstawna kości potylicznej

2. m. długi głowy (m. longus capitis)

Pp-guzki przednie wyrostków poprzecznych kręgów szyjnych C3-C6

Pk-cz podstawna kości potylicznej

3. m. długi szyi (m.longus colli)

- mięsień składa się z 3 głównych pasm

- pasmo przyśrodkowe Pp-trzony kręgów C2-C4

Pk-trzony kręgów C6,C7,Th1-Th3

- pasmo boczne skośne górne

Pp-guzki przednie wyrostków poprzecznych C6-C3

Pk- guzek przedni kręgu szczytowego i trzon kręgu obrotowego.

• pasmo boczne skośne dolne

Pp-trzony kręgów C3-Th1

Pk -guzki przednie wyr. poprzecznych kręgów C7,C6 lub C6,C5

F: zginają głowę do przodu i w stronę boczną, m. długi szyi obraca również kręgosłup w odcinku szyjnym w swoją stronę.

N: gałęzie splotu szyjnego i ramiennego (C1-C6)

Powięź szyi

- posiada trzy blaszki; powierzchowną, przedtchawiczą i przedkręgową

* Blaszka powierzchowna powięzi szyi - powięź szyi powierzchowna (lamina superficialis- fascia colli superficialis)

- jest słaba blaszką łącznotkankową która leży pod m. szeroki szyi

- ku górze dochodzi do trzonu żuchwy przechodząc w powięź żwaczową i przyuszniczą

- ku dołowi przyczepia się do kości gnykowej, dochodzi do przedniej powierzchni mostka, obojczyka i wyrostka barkowego łopatki, przechodzi w powięź piersiową

- w linii środkowej łączy się z blaszką strony przeciwnej

- ku bokowi rozdwaja się obejmując m. SCM. Dalej biegnie ku tyłowi obejmuje m. czworoboczny i na stronie tylnej łączy się z powięzią karku

* Blaszka przedtchawicza powięzi szyi -powięź szyi środkowa (lamina pretrachealis- fascia colli media)

- najmocniejsza z blaszek powięzi szyi, znacznie mniejsza od poprzedniej,

- u góry przyczepia się do kości gnykowej

- bocznie obejmuje m. łopatkowo-gnykowy

- przyśrodkowo obejmuje pozostałe mięśnie podgnykowe

- ku dołowi przechodzi na tylną powierzchnie mostka i obojczyków

- bocznie łączy się ona z pochewką naczyń szyjnych (vagina carotica)

* Blaszka przedkręgowa powięzi szyi - powięź szyi głęboka (lamina prevertebralis- fascia colli profunda)

- pokrywa trzony kręgów szyjnych ,leżące na nich mięśnie oraz obejmuje pień współczulny.

- u góry dochodzi do kości potylicznej.

- ku dołowi przechodzi w powięź wewnątrzpiersiową

- ku bokowi dochodzi do powięzi mm pochyłych i obojczyków

Przestrzenie międzypowięziowe szyi - zawarte są pomiędzy blaszkami powięzi szyi

PRZESTRZEŃ ŚRODKOWA SZYI (spatium colli medianum) znajduje się poniżej kości gnykowej między blaszką przedtchawiczą i przedkręgową. W przestrzeni tej znajdują się narządy szyi tj krtań i początek tchawicy, do tyłu od nich gardło i początkowy odcinek przełyku, tarczyca wraz z gruczołami przytarczycznymi przylegająca do dolnej części krtani i górnego odcinka tchawicy. Bocznie od tych narządów biegną pęczki naczyniowo-nerwowe szyi. Narządy szyi dzielą przestrzeń środkową na część przednią (spatium previscerale), która znajduje się pomiędzy trzewami, a powięzią przedtchawiczą oraz część tylną (spatium retroviscerale) położona pomiędzy trzewami a blaszką przedkręgową ku dołowi obie przestrzenie komunikują się z jamą klatki piersiowej, przednia ze śródpiersiem przednim, tylna ze śródpiersiem tylnym. Miedzy blaszką powierzchowną i przedtchawiczą powięzi szyi leży szczelinowata przestrzeń której wyróżnia się część pośrodkową - PRZESTRZEN NADMOSTKOWA (spatium suprasternale) i część boczną leżącą obustronnie nad częścią mostkową obojczyka - PRZESTRZEŃ NADOBOJ-CZYKOWĄ (spatium supraclaviculare) w przestrzeni nadmostkowej przebiegają dolne odcinki żył szyjnych przednich, połączone łukiem żylnym szyi, niekiedy węzeł chłonny. PRZESTRZEŃ PRZEDKRĘGOWA (spatium prevertebrale) zawarta jest między blaszką przedkręgową powięzi szyi, a powierzchnią przednią szyjnego odcinka kręgosłupa - prawie w całości wypełniona jest mm. długimi szyi i głowy.

Trójkąty szyi (trigona colli)

- różnokierunkowy przebieg mm. szyi umożliwia dokonanie naturalnego podziału szyi na trójkąty

- trójkąt szyi przedni odpowiadający okolicy przedniej szyi ograniczony jest przez trzon żuchwy i obydwa mm SCM

- po obu stronach trójkąta przedniego znajdują się trójkąty boczne szyi, każdy zawarty miedzy m. SCM m. czworobocznym i obojczykiem

- w trójkącie przednim wyróżnia się nieparzysty trójkąt podbródkowy oraz parzyste trójkąty: podżuchwowy, tętnicy szyjnej i tarczowy,

- w trójkącie bocznym szyi wyróżnia się trójkąt łopatkowo-czworoboczny i łopatkowo-obojczykowy

Trójkąt łopatkowo-obojczykowy (trigonum omoclaviculare)

ograniczenia: od dołu przez obojczyk

od góry i tyłu przez dolny brzusiec m.omohyoideus

od strony przyśrodkowej przez tylny brzeg m. SCM

zawartość:

1. III odcinek a. subclavia i odchodząca od niej a. transversa colli (która dzieli się tu na g powierzchowną i głęboką)

2. a. suprascapularis

3. v. subclavia z dopływami

4. końcowy odcinek v. jugularis externa z dopływami

5. naczynia chłonne i węzły chłonne nadobojczykowe

6. nn. supraclaviculares: mediales et intermedii

7. część nadobojczykowa splotu ramiennego

* w lewym trójkącie kończy się ductus thoracicus

Trójkąt łopatkowo-czworoboczny (trigonum omotrapezoideum)

ograniczenia: -od strony przyśrodkowej-tylny brzeg m. SCM.

-od strony tylno-bocznej przedni brzeg m. trapezius

-od dołu brzusiec dolny m. omohyoideus

zawartość:

1. naczynia powierzchowne szyi (a+v)

2. naczynia wstępujące szyi (a+v)

3. naczynia poprzeczne szyi (gg. powierzchowne tych naczyń)

4. v. jugularis externa z dopływami

5. naczynia chłonne i węzły chłonne szyjne powierzchowne

6. ramus externus n. accessorii

7. splot szyjny i wychodzące z niego nn. skórne: n. occipitalis minor

n. auricularis magnus

n. transversus colli

nn. supraclaviculares mediales, intermedii et posteriores

8. część nadobojczykowa splotu ramiennego

Trójkąt podbródkowy (trigonum submentale)

ograniczenia: -od boków - brzuśce przednie mm. dwubrzuścowych

-od tyłu i dołu - kość gnykowa

-od przodu i góry - żuchwa

zawartość: 1. początkowe odcinki żył szyjnych przednich

2. węzły chłonne podbródkowe.

Trójkąt podżuchwowy (trigonum submandibulare)

ograniczenia: - przyśrodkowo - brzusiec przedni m. dwubrzuścowego

- od tyłu - brzusiec tylny m. dwubrzuścowego

- bocznie i od góry- trzon żuchwy

- dno - m. mylohyoideus i m. hyoglossus

zawartość;

1. ślinianka podżuchwowa- leży w loży ślinianki

2. t. twarzowa z odgałęzieniami: - t. podbródkowa

- t. podniebienna wstępująca

- gg. gruczołowe do ślinianki podżuchwowej

- g. migdałkowa - do migdałka podniebiennego

3. ż. twarzowa z dopływami

4. naczynia chłonne i węzły chłonne podżuchwowe -przednie -środkowe - tylne

5. zwój podżuchwowy

6. n. językowy (od V3)

7. n. podjęzykowy XII

8. n. żuchwowo-gnykowy

9. t i ż językowa

10. g. szyi od n. VII - wychodzi ze splotu przyuszniczego

Trójkąt t. językowej (trigonum a. lingualis Pirogovi)

- leży w dolnej części trigonum submandibulare

ograniczenia: od przodu - tylny brzeg m. mylohyoideus,

od dołu - ścięgno pośrednie m. dwubrzuścowego

od góry i tyłu - n. podjęzykowy,

dno trójkąta - utworzone przez m. hyoglossus, po rozsunięciu jego włókien uwidacznia się t językowa

zawartość: t i ż językowa- biegnie miedzy n. podjęzykowym a ścięgnem pośrednim m. dwubrzuścowego.

Trójkąt t. szyjnej (trigonum caroticum)

- ograniczenia: od tyłu - przedni brzeg m. SCM

od góry i przyśrodkowo - tylny brzusiec m. dwubrzuścowego

od dołu i przyśrodkowo - górny brzusiec m. łopatkowo-gnykowego

- zawartość:

• powierzchownie na powięzi: 1. n. poprzeczny szyi i jego podział na gałąź górną i dolną

2. pętla szyjna powierzchowna *

3. ż. szyjna przednia

• pod powięzią: 4. t. szyjna wspólna i jej podział na t szyjną zewn. i wewnętrzną.

5. t. szyjna zewn. z odgałęzieniami

6. t. szyjna wewnętrzna

7. ż. szyjna wewnętrzna z dopływami

8. naczynia chłonne i węzły chłonne szyjne głębokie

9. n. podjęzykowy (n. XII)

10. pętla szyjna

11. g. zewnętrzna n. dodatkowego (XI)

12. n. błędny (X)

13. n. krtaniowy górny i jego g. zewnętrzna *

14. gg. sercowe szyjne górne

15. g. zatoki t szyjnej od n. językowo-gardłowego (IX)

16. kłębek szyjny

17. pień współczulny (i cz. zwoju szyjnego górnego)

18. n. sercowy szyjny górny (od pnia współczulnego)

* n krtaniowy górny odchodzi w przestrzeni przygardłowej od zwoju dolnego n. X i w trójkącie t szyjnej dzieli się na gałąź zewn. i wewnętrzną. Gałąź wewnętrzna przebija błonę tarczowo-gnykową i wchodzi do zachyłka gruszkowatego gardła (nie ma jej w trójkącie t szyjnej).

* pętla szyjna powierzchowna (ansa cervicalis superficialis) - leży powierzchownie na m. platysma, w obrębie trójkąta tętnicy szyjnej. Jest to zespolenie pomiędzy ramus colli n. facialis a r. superior n. transversi colli. Zespolenie to umożliwia doprowadzenie włókien ruchowych do dolnej części m. platysma.

W trójkącie t. szyjnej ku tyłowi od trójkąta Pirogowa znajduje się trójkąt Becklarda

ograniczony: - od tyłu - tylny brzeg m. hypoglossus

- od przodu-tylny brzeg tylnego brzuśca m. dwubrzuścowego

- od dołu kość gnykowa

zawartość: t językowa (przykryta m. gnykowo-językowym).

Trójkąt tarczowy (trigonum thyroideum)

ograniczenia: - od strony górno-bocznej - brzusiec górny m. omohyoideus

- od strony dolno-bocznej - przedni brzeg m. SCM

- przyśrodkowo - m. sternohyoideus

zawartość: 1. płat boczny tarczycy

2. gruczoły przytarczyczne

3. żż szyjne przednie i ich poprzeczne zespolenie-łuk żylny szyi

Trójkąt podpotyliczny (trigonum suboccipitale)

ograniczenia: - przyśrodkowo - m. rectus capitis post. major

- od góry i boku - m. obliquus capitis superior

- od dołu i boku - m. obliquus capitis inferior

zawartość: 1. a. vertebralis

2. n. occipitalis minor

3. n. suboccipitalis - g. tylna n. rdzeniowego C1

4. n. occipitalis major - g. tylna n. rdzeniowego C2

5. n. occipitalis tertius - g. tylna n. rdzeniowego C3

Układ żylny szyi

- do żył powierzchownych szyi należą ż. szyjna zewnętrzna i ż. przednia szyi, a do żył głębokich ż. szyjna wewn.

Żyła szyjna zewnętrzna (vena jugularis externa)

- powstaje z połączenia ż. usznej tylnej z ż. zażuchwową. Biegnie po stronie bocznej szyi na powięzi powierzchownej szyi pod m. szerokim szyi, na m. SCM. Uchodzi do ż podobojczykowej (najczęściej), do kąta żylnego lub do ż. szyjnej wewnętrznej. Kierunek jej przebiegu wyznacza linia biegnąca od kąta żuchwy do 1/2 długości obojczyka.

- dopływy: początkowe j.w.

boczne: żż. nadłopatkowe, żż. poprzeczne szyi, ż. szyjna przednia (może uchodzić do ż podobojczykowej)

Żyła szyjna przednia (vena jugularis anterior)

- powstaje w trójkącie podbródkowym z połączenia kilku żył skórnych dna jamy ustnej na m. mostkowo-gnykowym i m. żuchwowo-gnykowym, zstępuje ku dołowi do przestrzeni nadmostkowej przeważnie wzdłuż przedniego brzegu m. SCM, tutaj silnym zespoleniem poprzecznym tzw. łukiem żylnym szyi (arcus venosus jugularis) czyli łukiem nadmostkowym łączy się z żyłą drugostronną. Odcinek końcowy żyły skręca bocznie pod m. SCM i uchodzi albo do ż szyjnej zew w pobliżu jej końca albo też bezpośrednio do ż podobojczykowej

Żyła szyjna wewnętrzna (vena jugularis interna)

- rozpoczyna się jako bezpośrednie przedłużenie zatoki esowatej opony twardej w obrębie części bocznej otworu szyjnego, początek ten tworzy niewielkie wypuklenie opuszkę górną żyły szyjnej wewnętrznej, która wypełnia dół szyjny kości skroniowej, w dalszym przebiegu ż szyjna wewnętrznej kieruje się ku dołowi najpierw wzdłuż tylno-bocznego obwodu t szyjnej wewnętrznej, następnie wzdłuż bocznego obwodu t. szyjnej wspólnej, kończy się ona ku tyłowi od stawu mostkowo-obojczykowego,gdzie łączy się z ż. podobojczykową wytwarzając ż. ramienno-głowową, tuż przed swoim ujściem (ok. 1,5-2cm) ma ona swoje drugie wypuklenie - opuszkę dolna ż szyjnej wewnętrznej.

• dopływy: 1. zatoka esowata, 2. zatoka potyliczna, 3. splot żylny kanału n podjęzykowego, 4. ż. kanalika ślimaka, 5. zatoka skalista dolna, 6. ż. potyliczna, 7. ż. twarzowa, 8. żż. gardłowe, 9. ż. językowa, 10. żż. tarczowe górne, 11. ż. tarczowa dolna.

Układ tętniczy szyi

T. szyjna wspólna (a. carotis communis)

PRAWA rozpoczyna się w miejscu podziału pnia ramienno-głowowego, ku tyłowi od górnego brzegu stawu mostkowo-obojczykowego prawego. LEWA odchodzi od części wypukłej łuku aorty między pniem ramienno-głowowym i t podobojczykową lewą w śródpiersiu przedtchawiczym (część piersiowa t. szyjnej wspólnej) Biegnie ku górze i w stronę lewą i dopiero na poziomie górnego brzegu stawu mostkowo-obojczykowego lewego przechodzi w część szyjną.

Na szyi biegnie stromo ku górze i nieco bocznie w części dolnej leżąc bocznie od przełyku i tchawicy, w części górnej leżąc bocznie od przełyku krtani i gardła. Na całym swym przebiegu przylega do przyśrodkowego obwodu żyły szyjnej wewnętrznej tworząc razem z nią i n. błędnym (leżącym do tyłu od tych naczyń i pomiędzy nimi) wspólny powrózek naczyniowo-nerwowy szyi. Mięśniem towarzyszącym temu powrózkowi jest m. SCM, który w stosunku do niego przebiega nieco skośnie. W swej dolnej połowie przykrywa on jeszcze całkowicie powrózek, wyżej w obrębie trójkąta t. szyjnej - tylko przedni brzeg mięśnia zachodzi na tętnicę, w części górnej końcowej tętnica występuje spod mięśnia, przykryta jedynie skórą, m. szerokim szyi i blaszką powierzchowną powięzi szyi.

W obrębie trójkąta tętnica daje się łatwo przycisnąć do twardego podłoża kręgosłupa szyjnego (4-6 wyrostka poprzecznego).

T. szyjna wspólna dzieli się na wysokości górnego brzegu chrząstki tarczowatej krtani w stosunku do kręgosłupa szyjnego górna część kręgu C4 lub dolna C3) na t. szyjną wewnętrzną i zewnętrzną. Miejsce podziału jest poszerzone i nosi nazwę zatoki szyjnej (sinus caroticus) w kącie podziału leży kłębek szyjny (glomus caroticus).

Zatoka szyjna (sinus caroticus)

- jest to poszerzone miejsce podziału t. szyjnej wspólnej. Poszerzenie to obejmuje zwykle początkowy odcinek t. szyjnej wewnętrznej, rzadziej zewnętrznej. Zatoka ta może być widoczna dopiero ok. 4 r.ż. ( w pierwszych latach życia jeszcze jej nie ma), u dorosłych występuje w ok. 90% przypadków.

- w ścianie tętnicy w tym miejscu występuje skupisko receptorów wrażliwych na ciśnienie krwi tzw. baroreceptorów. Impulsacje z tych receptorów płyną gałęziami zatokowymi n IX oraz włóknami współczulnymi wiscerosensorycznymi do ośrodka sercowego i naczynioruchowego leżących w rdzeniu przedłużonym (w rdzeniu przedłużonym poprzez twór siatkowaty następuje przełączenie impulsacji również do jądra n X). W przypadku podwyższonego ciśnienia krwi impulsacje eferentne z tych ośrodków powodują rozszerzenie naczyń krwionośnych i zwolnienie akcji serca. Ucisk na miejsce podziału tętnicy może wywołać tzw. odruch zatoki tętnicy szyjnej.

Kłębek szyjny (glomus caroticus)

- jest to ciało przyzwojowe parasympatogenne leżące powyżej zatoki t. szyjnej, wielkości 7x4x2 mm.

- znajduje się w nim skupisko receptorów wrażliwych na spadek PO2, wzrost PCO2, spadek pH czyli tzw. chemoreceptorów. Impulsacje z tych receptorów płyną głównie gałęziami zatokowymi n IX* głównie do ośrodka oddechowego w rdzeniu przedłużonym. Impulsacje eferentne z tego ośrodka powodują pogłębienie i przyspieszenie oddechów

* ponadto włókna przywspółczulne od gg. gardłowych i krtaniowych n. X i włókna współczulne ze zwoju szyjnego górnego.

T. szyjna zewnętrzna (a. carotis externa)

• jest przednią gałęzią t. szyjnej wspólnej odchodzącą w miejscu jej podziału. W początkowym odcinku, w obrębie trójkąta tętnicy szyjnej odchyla się ona od t. szyjnej wewnętrznej przyśrodkowo i do przodu biegnąc w kierunku kąta żuchwy. Następnie krzyżuje od tyłu brzusiec tylny m. dwubrzuścowego oraz m. rylcowo-gnykowy, przechodząc z trójkąta t. szyjnej do dołu zażuchwowego, gdzie biegnie bocznie objęta miąższem gruczołu ślinianki przyusznej .W dole zażuchwowym ku tyłowi od szyjki żuchwy 2-3 cm poniżej otworu słuchowego zew. kończy się dzieląc się na dwie gałęzie końcowe. Obszar zaopatrzenia t. szyjnej zewn. obejmuje szyję (wspólnie z t. podobojczykową) oraz całą głowę z wyjątkiem mózgowia, narządu wzroku i ucha wewnętrznego.

Tętnica ta oddaje 8 gałęzi w tym 6 bocznych i 2 końcowe.

W OBRĘBIE TRÓJKĄTA TĘTNICY SZYJNEJ odchodzą kolejno:

• ku przodowi (z przedniego obwodu)

1. T. tarczowa górna (a. thyroidea superior) kieruje się ona ku dołowi do górnego bieguna płata gruczołu tarczowego, który zaopatruje, ponadto oddaje g. mostkowo-obojczykowo-sutkową, g. podgnykową, t. krtaniową górną, g. pierścienno-tarczową

2. T. językowa (a. lingualis) - na wysokości rogu większego k. gnykowej

3. T. twarzowa (a. facialis) - na początku przebiegu przykryta przez brzusiec tylny m. dwubrzuścowego i m. rylcowo-gnukowym, wstępuje na twarz przy przednim przyczepie m. żwacza.

• przyśrodkowo:

4. T. gardłowa wstępująca (a pharyngea ascendens) - odchodzi na poziomie t językowej i biegnie następnie ku górze, początkowo między t. szyjną wewnętrzną i zewnętrzną na bocznej ścianie gardła (od niej t. oponowa tylna i t. bębenkowa dolna)

• ku tyłowi:

5. T. potyliczna (a. occipitalis) - kieruje się ku tyłowi i ku górze i pod przyczepem m. SCM wstępuje na potylicę (odchodzi na poziomie dolnego brzegu m. dwubrzuścowego i biegnie pod jego tylnym brzuścem do wyrostka sutkowatego)( od niej gg oponowe)

W OBRĘBIE DOŁU ZAŻUCHWOWEGO:

6. T. uszna tylna (auricularis posterior) - niekiedy odchodzi w trójkącie t. szyjnej, kieruje się ku tyłowi od małżowiny usznej, biegnie poza małżowiną

7. T. skroniowa powierzchowna (a. temporalis superficialis) - biegnie ku górze w przedłużeniu pnia do przodu od małżowiny usznej do okolicy skroniowej i dzieli się na g. czołową i g ciemieniową (od niej t poprzeczna twarzy)

8. T. szczękowa (a. maxillaris) - biegnie do przodu prawie pod kątem prostym zdążając do dołu podskroniowego a następnie do dołu skrzydłowo-podniebiennego (od niej t. oponowa środkowa i t. oponowa dodatkowa)

T. szyjna wewnętrzna (a. carotis interna)

- rozpoczyna się na wysokości górnego brzegu chrząstki tarczowatej krtani w przedłużeniu t szyjnej wspólnej (górny brzeg trzony kręgu C4). Biegnie ku górze leżąc początkowo bocznie i do tyłu od t szyjnej zew. następnie stopniowo przechodzi na jej stronę przyśrodkową (trójkąt t. szyjnej). Krzyżuje od tyłu tylny brzusiec m. dwubrzuścowego i m. rylcowo-gnykowy i biegnie w przestrzeni przygardłowej docierając do podstawy czaszki, następnie przez foramen caroticum externum wchodzi do kanału t szyjnej w którym biegnie najpierw ku górze a następnie do przodu i przyśrodkowo i przez foramen caroticum internum. wchodzi do dołu środkowego czaszki i nad chrząstkozrostem klinowo-skalistym zakręca ku górze- biegnie w sulcus caroticus najpierw w górę następnie ku przodowi i górze, wchodzi do zatoki jamistej, w której ma przebieg esowaty (syfon t. szyjnej wewnętrznej -w kształcie litery S). Następnie odgina się najpierw do tyłu następnie ku górze, przebija oponę twardą wychodząc z zatoki, następnie przebija oponę pajęczą i w przestrzeni podpajęczynówkowej dzieli się na t. przednią mózgu i t. środkową mózgu (miejsce podziału w bocznej części zbiornika skrzyżowania - cisterna chiasmatis) kolano t szyjnej- kolejna ostra krzywizna na przebiegu t szyjnej wewnętrznej w miejscu w którym przebija oponę twardą.

- odgałęzienia t. szyjnej wewnętrznej:

Podobnie jak t szyjna wspólna w odcinku szyjnym nie oddaje gałęzi i zachowuje tą samą grubość.

1. G. szyjno-bębenkowa (r. caroticotympanicus) - w kanale t. szyjnej, który opuszcza przez kanalik szyjno-bębenkowy wchodząc do jamy bębenkowej

2. G. kanału skrzydłowego (r. canalis pterygoidei) - nad chrząstkozrostem klinowo-skalistym biegnie ona przez foramen lacerum następnie prze kanał skrzydłowy gdzie się zespala z t. kanału skrzydłowego od t szczękowej

3. GG. zatoki jamistej (rr. sinus cavernosi) - wśród których wyróżnia się tt przysadkowe dolne, gg. ścian zatoki jamistej, g. zwoju trójdzielnego

4. T. oczna (a. ophtalmica)

- po wyjściu z zatoki ale przed przebiciem opony pajęczej w przestrzeni podpajęczynówkowej oddaje:

5. T. łączącą tylną (a. communicans posterior)

6. T. naczyniówkową przednią (a. choroidea anterior)

7. T. przednią mózgu (a. cerebri anterior)

8. T. środkową mózgu (a. cerebri media) - stanowi przedłużenie głównego pnia tętnicy

Splot szyjny (plexus cervicalis)

- powstaje przez wymieszanie gałęzi przednich nn. rdzeniowych C1-C4 , leżących po jednej stronie rdzenia kręgowego. Leży do przodu i bocznie od wyrostków poprzecznych kręgów szyjnych i w szczelinie tylnej mięsni pochyłych. Wychodzą z niego: nerwy skórne i gałęzie mięśniowe: długie i krótkie.

• nerwy skórne - ukazują się w połowie długości tylnego brzegu m. SCM w tzw. punkcie nerwowym Erba, są to:

1. N. potyliczny mniejszy (n. occipitalis minor) biegnie ku górze i tyłowi wzdłuż tylnego brzegu m. SCM, unerwia skórę okolicy potylicznej i skroniowej.

2. N. uszny wielki (n. auricularis magnus) biegnie ku górze i tyłowi na powierzchni zew. m. SCM w kierunku małżowiny usznej, na wysokości kąta żuchwy (lub niżej )dzieli się na dwie gałęzie : przednią i tylną unerwiające małżowinę uszną i skórę do tyłu i przodu od niej.

3. N. poprzeczny szyi (n. transversus coli) zawija się poziomo na tylnym brzegu m. SCM, krzyżuje od przodu jego pow. zew. i wchodzi do trójkąta t. szyjnej ,gdzie dzieli się na gałęzie górne i dolne zaopatrujące skórę odpowiednio okolicy nad- i pod- gnykowej szyi. Jedna z gałęzi górnych zespala się z gałęzią szyjną n twarzowego tworząc pętlę szyjną powierzchowną (ansa cervicalis superficialis). W zespoleniu tym do n poprzecznego szyi biegną włókna ruchowe n. twarzowego biorące udział w unerwieniu m. szerokiego szyi.

4. NN. nadobojczykowe (nn.supraclaviculares) rozchodzą się wachlarzowato w trójkącie bocznym szyi, zależnie od położenia wyróżniamy nn. nadobojczykowe przyśrodkowe, pośrednie i tylne, unerwiają one skórę dolnej części okolicy bocznej szyi oraz skórę górnej części klatki piersiowej do poziomu III żebra, ponadto nn. nadobojczykowe tylne zaopatrują częściowo skore okolicy naramiennej.

• gałęzie mięśniowe krótkie - określamy poprzez zakres unerwienia, unerwiają one: m. długi głowy, m. prosty przedni głowy, m. prosty boczny głowy, m. długi szyi, mm. międzypoprzeczne przednie, mm. pochyłe, częściowo m. dźwigacz łopatki.

• gałęzie mięśniowe długie:

1. n. przeponowy

2. gg. do m. SCM (rr sternocleidomastoidei)

3. g. do m. czworobocznego (r. trapezius)-biegnie w trigonum omotrapezoideum razem z gałęzią zewnętrzną nerwu dodatkowego wnikają do tego mięśnia unerwiając go.

4. gg. tworzące pętlę szyjną

Pętla szyjna (ansa cervicalis)

- zbudowana jest z 2 gałęzi; górnej i dolnej. Gałąź górną tworzą włókna pochodzące z gałęzi przednich nn. rdzeniowych C1 i C2. Gałąź dolną tworzą włókna pochodzące z gałęzi przednich nn. rdzeniowych C2 i C3.

- gałąź górna biegnie poziomo bocznie i do przodu do n. podjęzykowego, dołącza do niego, ale ich włókna nie mieszają się, następnie wraz z n. XII krzyżuje t. szyjną wewnętrzną od boku i w miejscu, gdzie n. XII odgina się ku przodowi rozpoczynając swój łuk (arcus n. hypoglossi) (na poziomie trzonu kości gnykowej) większość włókien gałęzi górnej oddziela się od niego i dalej włókna te biegną w dół, najpierw w bruździe między t. szyjną wewnętrzną a zewnętrzną, a następnie po bocznej powierzchni t. szyjnej wspólnej. Pozostała część włókien gałęzi górnej biegnie dalej z n. XII i włókna te unerwiają dwa mięśnie: m. tarczowo-gnykowy i m. bródkowo-gnykowy.

- gałąź dolna zbiega w dół leżąc do tyłu od ż. szyjnej wewnętrznej, następnie odgina się do przodu krzyżuje tę żyłę i zespala się z gałęzią górną tworząc pętlę szyjną. Leży ona zwykle powyżej ścięgna m. łopatkowo-gnykowego, na powierzchni przedniej ż. szyjnej wewnętrznej i t. szyjnej wspólnej.

- od pętli szyjnej odchodzą gałęzie mięśniowe unerwiające m. łopatkowo-gnykowy, m. mostkowo-gnykowy i m. mostkowo-tarczowy.

Unerwienie skóry szyi:

- pochodzi od gg skórnych splotów szyjnych prawego i lewego.

• skóra okolicy przedniej szyi - parzysty n poprzeczny szyi ze splotu szyjnego, który dzieli się na grupę gałęzi górnych i dolnych unerwiających odpowiednio skórę okolicy nad- i podgnykowej

• skóra okolicy bocznej szyi - nn. nadobojczykowe przyśrodkowe, pośrednie i tylne, ponadto n. potyliczny mniejszy unerwia skórę górnej części okolicy bocznej

• skóra okolicy mostkowo-obojczykowo-sutkowej: część górna - n. uszny wielki,

część dolna. - nn. nadobojczykowe przyśrodkowe

Pień współczulny (truncus sympaticus) - część szyjna

- część szyjna zbudowana jest z 2-5 zwojów przykręgowych (współczulnych) i włókien międzyzwojowych.

- w typowej postaci występują zwój szyjny górny, środkowy i dolny oraz zwój kręgowy, położony między zwojem środkowym a dolnym. Zwój dolny łączy się zwykle ze zwojem piersiowym pierwszym tworząc zwój szyjno-piersiowy czyli gwiaździsty (ggl. cervicothoracicum, ggl. stellatum)

• zwój szyjny górny (ggl cervicale sup.) - dł 2,5-3 cm sięga od podstawy czaszki lub kręgu C1 do poziomu kręgu C2 lub C3, leży na wyrostkach poprzecznych górnych kręgów szyjnych oraz na m. długim głowy, ku tyłowi od t. szyjnej wewnętrznej oraz ku tyłowi i nieco przyśrodkowo od n błędnego

• zwój szyjny środkowy (ggl. cervicale medius) - zmienny występuje w 75% przypadków na poziomie kręgów C5-C6 w m-cu w którym pień współczulny krzyżuje t tarczową dolną, tworząc pętlę tarczową -ansa thyroidea.

• zwój kręgowy (ggl. vertebrale) - zmienny występuje w 50% przypadków, leży na poziomie kręgów C6-C7, do przodu od t. kręgowej, w pobliżu jej wejścia do otworu wyrostka poprzecznego 6 kręgu szyjnego

• zwój szyjny dolny (ggl. cervicale inferius) - łączy się zazwyczaj z pierwszym lub pierwszym i drugim zwojem piersiowym tworząc zwój szyjno-piersiowy lub gwiaździsty , leży na wewnętrznej powierzchni tylnej ściany klatki piersiowej miedz wyrostkiem poprzecznym kręgu C7 a szyjką I żebra, ku tyłowi od t. podobojczykowej, bocznie od pnia tarczowo-szyjnego

- włókna międzyzwojowe łączące zwój gwiaździsty ze zwojem kręgowym niekiedy obejmują t. kręgową jako pętla kręgowa (ansa vertebralis)

- włókna miedzyzwojowe łączące zwój szyjny środkowy i dolny pnia współczulnego obejmują zwykle t. podobojczykową jako pętla podobojczykowa ( ansa subclavia Vieusseni).

• do zwoju szyjno-piersiowego dochodzą gg. łączące białe od nn. rdzeniowych, pozostałe zwoje szyjne nie otrzymują gg. łączących białych, ponieważ w części szyjnej nie występują ośrodki współczulne włókna współczulne dochodzą do nich droga włókien międzyzwojowych.

• od zwojów części szyjnej pnia współczulnego odchodzą:

1. GG. ŁĄCZĄCE

a). gałęzie łączące szare do nn. rdzeniowych

b). ponadto zwój szyjny górny ma połączenie z nerwami czaszkowymi (są to gg łączące z n. podjęzykowym XII, ze zwojem dolnym n. błędnego X, ze zwojem dolnym n językowo-gardłowego, które wnikają przez n. szyjno-żylny (n. jugularis). N. szyjno-żylny odchodzi od zwoju szyjnego górnego i biegnie w sąsiedztwie ż. szyjnej wewnętrznej do otworu szyjnego, w jego okolicy dzieli się na gg. dla n IX i X.)

2. GG. NACZYNIOWE

1. n. szyjno-tętniczy wewn., który tworzy następnie splot szyjno-tętniczy wewnętrzny towarzyszący t. szyjnej wewn. na całym jej przebiegu i przedłuża się przechodząc na jej gałęzie, tworząc jednoimienne sploty wtórne : splot oczny, splot t przedniej mózgu, splot t. środkowej mózgu, splot t. naczyniówkowej przedniej.

Splot szyjno-tętniczy wewnętrzny oddaje:

- nn. szyjno-bębenkowe (nn. carotico-tympanici) zwykle dwa, wychodzą z kanału t. szyjnej i przez kanaliki szyjno-bębenkowe wchodzą do jamy bębenkowej gdzie współtworzą splot bębenkowy

- n skalisty głęboki (n. petrosus profundus) odchodzi od splotu w miejscu wyjścia t. szyjnej wewnętrznej z kanału kostnego, opuszcza jamę czaszki przez foramen lacerum przechodząc na jej podstawę, następnie wnika do kanału skrzydłowego, gdzie z n. skalistym większym tworzy n. kanału skrzydłowego, który w dole skrzydłowo-podniebiennym dochodzi do zwoju skrzydłowo-podniebiennego jako jego korzeń współczulny.

Splot szyjno-tętniczy wewnętrzny na swym przebiegu w zatoce jamistej nosi nazwę splotu jamistego (plexus cavernosus), odchodzą od niego gg. dla nn. przebiegających w ścianie zatoki jamistej (III, IV, VI) a także gg przysadkowe, gg oczodołowe, które przechodzą do oczodołu przez szczelinę oczodołową górną dla mm. oczodołowych i mm. tarczkowych oraz gruczołu łzowego - korzeń współczulny zwoju rzęskowego

• nn szyjno-tętnicze zewn. (nn. carotici externi) dochodzące do t. szyjnej zewnętrznej tworząc szyjno-tętniczy zewn. (plexus caroticus externus) który ku dołowi przedłuża się w splot szyjno-tętniczy wspólny, a ku górze towarzyszy odgałęzieniom t. szyjnej zewnętrznej wytwarzając dookoła nich sploty tej samej nazwy co odpowiednia tętnica

• do t szyjnej wspólnej zwane nn. szyjno-tętniczymi wspólnymi (nn. carotici communes) tworzą splot szyjno-tętniczy wspólny ,odchodzą od niego liczne gg. do gruczołu tarczowego.

• nn. kręgowe (nn. vertebrales) tworzą splot kręgowy (plexus vertebralis) otaczający t. kręgową, wnikające wraz z tt. kręgowymi do czaszki przechodzą w splot otaczający t podstawną.

• gg do t podobojczykowej - tworzą splot podobojczykowy (plexus subclavius),a następnie przechodzą na gałęzie t. podobojczykowej.

3. GG. TRZEWNE unerwiają współczulnie: gardło i krtań, częściowo przełyk i tchawicę, tarczycę i przytarczyce, serce, są to: - gg. krtaniowo-gardłowe, - gg. przełykowe, - gg. tchawicze, - gg. tarczowe, - gg. przytarczowe, - nn. sercowe szyjne górny, środkowy i dolny.

Nerw podjęzykowy (n. hypoglossus) - XII

- jest nerwem ruchowym

- jądro ruchowe - jądro początkowe n. XII (nucl. originis n. hypoglossi) leży w rdzeniu przedłużonym do przodu od kanału środkowego w obrębie trójkąta n. podjęzykowego dołu równoległobocznego. Neuryty komórek jądra ruchowego wychodzą 10 - 15 włóknami korzeniowymi z rdzenia przedłużonego, z bruzdy przednio-bocznej między piramidą a oliwką (jako jedyny nerw wychodzący z tej bruzdy). Łącząc się w 2 - 3 pęczki kierują się do kanału n. XII wytwarzając w nim jednolity pień.

- n. XII opuszcza jamę czaszki przez canalis n. hypoglossi i wchodzi do przestrzeni przygardłowej, gdzie biegnie początkowo razem z n. błędnym (z tyłu i przyśrodkowo, a następnie bocznie od niego krzyżując go od tyłu), następnie biegnie w trigonum caroticum wzdłuż bocznego obwodu t. szyjnej wewnętrznej i potem t. szyjnej zewnętrznej, zatacza łuk (arcus n. hypoglossi) na zewnętrznej powierzchni t. szyjnej zewnętrznej i wchodzi do trigonum submandibulare, po czym nad tylnym brzegiem m. żuchowow-gnykowego wchodzi do cavum oris, gdzie dzieli się na gg. końcowe unerwiające wszystkie mięśnie języka.

- na swoim przebiegu oddaje:

• g. oponową (r. meningeus) - odchodzi od n. podjęzykowego w obrębie kanału tego nerwu, wchodzi do tylnego dołu czaszki, gdzie unerwia oponę twardą oraz ściany zatoki potylicznej.

• gg. językowe (rr. linguales) - stanowią końcowe rozgałęzienia nerwu, które zaopatrują wszystkie mięśnie języka, zarówno zewnętrzne jak i wewnętrzne. Gałęzie językowe n. XII (ruchowe) spotykają się z gałęziami n. językowego (od V3), część gałęzi n. językowego (od V3) dołącza się do gałęzi n. XII i biegną w nim wstecznie, po czym odłączają się tworząc czuciową g. oponową n. XII.

Nerw dodatkowy (n. accesorius) - XI

- jest nerwem ruchowym

- jądro ruchowe - jądro początkowe stanowi przedłużenie jądra ruchowego n. IX i n. X. Leży ono w rdzeniu przedłużonym i w rdzeniu kręgowym, sięgając do 5 - 7 segmentu szyjnego rdzenia kręgowego (leżąc tu ku tyłowi od słupów przednich).

- odpowiednio do położenia jądra ruchowego w rdzeniu przedłużonym i rdzeniu kręgowym można wyróżnić dwa korzenie: czaszkowy i rdzeniowy, które łączą się w tylnym dole czaszki w pień n. XI. Korzeń czaszkowy (radix cranialis) tworzy część czaszkową nerwu, zwaną również częścią błędną (pars cranialis s. vagalis). Wychodzi on z rdzenia przedłużonego w bruździe tylno-bocznej, między oliwką i konarem dolnym móżdżku. Korzeń rdzeniowy (radix spinalis) wychodzi z rdzenia kręgowego między przednimi i tylnymi korzeniami nerwów rdzeniowych, tworząc wspólny pień - n. accesorius spinalis, który przez foramen magnum wchodzi do tylnego dołu czaszki.

- z obu części powstaje w tylnym dole czaszki pień n. XI, który opuszcza jamę czaszki przez część boczną foramen jugulare i dostaje się do przestrzeni przygardłowej, gdzie dzieli się na dwie gałęzie końcowe: wewnętrzną i zewnętrzną. Gałąź wewnętrzna (ramus internus) - słabsza od g. zewnętrznej, utworzona jest głównie z włókien części czaszkowej. łączy się z pniem n. błędnego między jego zwojem górnym i dolnym, wspomagając unerwienie gardła i krtani (i ew. przełyku). Gałąź zewnętrzna (ramus externus) utworzona jest głównie z włókien części rdzeniowej n. XI. Biegnie przez tylny odcinek trigonum caroticum, następnie przebija m. SCM na granicy jego górnej i środkowej trzeciej części (na wysokości kąta żuchwy, kręg C3) unerwiając go, po czym biegnie pod nim a następnie skośnie ku dołowi i bocznie w trigonum omotrapezoideum, przechodzi przez ten trójkąt i dochodzi do przedniego brzegu m. czworobocznego ok. 2 cm powyżej obojczyka i unerwia ten mięsień.

Nerw błędny (n. vagus) - X

- ma charakter ruchowy, czuciowy i przywspółczulny

- jądra: ruchowe - jądro dwuznaczne (nucl. ambiguus)

czuciowe - jądro pasma samotnego (nucl. tracti solitarii)

przywspółczulne - jądro grzbietowe n. błędnego (nucl. dorsalis n. vagi) dawn. j. skrzydła popielatego

- wszystkie jądra leżą w rdzeniu przedłużonym

- w przebiegu nerwu błędnego wyróżnia się 4 odcinki:

• odcinek głowowy - sięga do zwoju górnego

• odcinek szyjny - sięga od zwoju górnego do miejsca odejścia n. krtaniowego wstecznego

• odcinek piersiowy sięga do miejsca przejścia przez przeponę

• odcinek brzuszny - odcinek końcowy - w jamie brzusznej

Przebieg n. błędnego:

N. błędny wychodzi z rdzenia przedłużonego w bruździe tylno-bocznej za oliwką, tuż poniżej n. IX. Kieruje się ku bokowi przechodząc pod kłaczkiem móżdżku. Jamę czaszki opuszcza przechodząc przez część boczną foramen jugulare, gdzie leży razem z n. XI we wspólnej pochewce opony twardej mózgowia, leżąc ku tyłowi od tego nerwu, a do przodu od v. jugularis interna. W otworze tym leży zwój czuciowy n. błędnego - zwój szyjny (górny) (ggl. jugulare s. superius). Następnie nerw ten wchodzi do przestrzeni przygardłowej, gdzie dołącza do t. i ż. szyjnej wewnętrznej, tworząc pęczek naczyniowo-nerwowy szyi. W przestrzeni przygardłowej (ok. 1 cm poniżej górnego) leży drugi zwój czuciowy n. błędnego - zwój węzłowy (dolny) (ggl. nodosum s. inferius). Pomiędzy zwojem szyjnym a węzłowym do n. błędnego dochodzi g. wewnętrzna n. dodatkowego. Następnie n. błędny biegnie w trójkącie t. szyjnej między t. szyjną wewnętrzną a następnie t. szyjną wspólną a ż. szyjną wewnętrzną, krzyżuje pień współczulny i na wysokości zwoju szyjnego środkowego przechodzi na jego stronę przednią. Następnie biegnie w trójkącie pochyło-kręgowym po czym biegnąc przyśrodkowo od n. przeponowego wchodzi do klatki piersiowej, przebiegając tu nieco inaczej po obu stronach.

Gałęzie n. błędnego:

I. Gałęzie odcinka głowowego n. błędnego

• g. oponowa (r. meningeus) - odchodzi od zwoju górnego n. błędnego i wchodzi do tylnego dołu czaszki przez otwór ż. szyjnej i zaopatruje oponę twardą w otoczeniu tego otworu. Gałąź oponowa dzieli się na dwie gałązki kierujące się do zatoki potylicznej i zatoki klinowej. Podrażnienie g. oponowej w przypadkach zapalenia czy przekrwienia opon odruchowo może wywołać wymioty.

• g. uszna (r. auricularis) - jest to jedyna gałąź skórna n. błędnego. Odchodzi od zwoju górnego lub nieco niżej od pnia n. błędnego i kieruje się ku tyłowi i do boku przebiegając za opuszką ż. szyjnej wewnętrznej. Następnie biegnie w kanaliku sutkowym i opuszcza czaszkę przez szczelinę bębenkowo-sutkową, w której kończy się kanalik, po czym dzieli się na dwie gałęzie, z których jedna unerwia czuciowo pow. zewn. błony bębenkowej, tylną i dolną ścianę przewodu słuchowego zewn. oraz muszlę małżowiny usznej. Druga gałąź łączy się z n. usznym tylnym - gałęzią n. twarzowego - i rozgałęzia się razem z nią.

II. Gałęzie odcinka szyjnego n. błędnego

• gg. gardłowe (rr. pharyngei) - 2 lub 3 odchodzą od zwoju dolnego (lub poniżej zwoju). Dołączają do nich wł. współczulne od górnego zwoju szyjnego pnia współczulnego i między t. szyjną zewnętrzną i wewnętrzną zdążają do bocznej ściany gardła, gdzie biorą udział w tworzeniu splotu gardłowego (plexus pharyngeus). Gałęzie gardłowe prowadzą również liczne włókna gałęzi wewnętrznej n. dodatkowego.

• n. krtaniowy górny (n. laryngeus superior) - odchodzi z dolnej części zwoju dolnego n. błędnego. Otrzymuje włókna od zwoju szyjnego górnego pnia współczulnego i od splotu gardłowego. Biegnie ku dołowi po bocznej ścianie gardła leżąc przyśrodkowo od t. szyjnej wewnętrznej. Na wysokości rogu większego k. gnykowej dzieli się na cieńszą g. zewnętrzną i grubszą g. wewnętrzną. Gałąź zewnętrzna jest gałęzią mieszaną, biegnie ku dołowi po bocznej stronie m. zwieracza gardła dolnego, kierując się do m. pierścienno-tarczowego, unerwia te mięśnie, a ponadto oddaje gałązki do błony śluzowej przedniej połowy fałdów głosowych i przedniej ściany krtani oraz do gruczołu tarczowego. Gałąź wewnętrzna jest gałęzią czuciową, razem z t. krtaniową górną przechodzi przez otwór w błonie tarczowo-gnykowej i biegnie pod błoną śluzową zachyłka gruszkowatego wywołując fałd n. krtaniowego (plica n. laryngei). Od gałęzi wewnętrznej odchodzą:

- gg. nagłośniowe (rr. epiglotici) dla błony śluzowej nagłośni i przylegającej części nasady języka

- gg. gardłowe (rr. pharyngei) dla błony śluzowej przedniej ściany części krtaniowej gardła

- gg. krtaniowe (rr. laryngei) dla błony śluzowej górnej części gardła, do wysokości szpary głosowej

- g. łączącą z n. krtaniowym dolnym - pętla Galena (r. communicans cum nervo laryngeo inferiore)

• gg. sercowe szyjne górne (rr. cardiaci cervicales superiores) - w liczbie 1 - 3, odchodzą najczęściej od zwoju dolnego n. błędnego (lub nieco poniżej tego zwoju). Biegną one skośnie ku dołowi od przodu obejmując t. szyjną wewnętrzną, a następnie t. szyjną wspólną i przez otwór górny klatki piersiowej wchodzą do śródpiersia przedtchawiczego, gdzie biorą udział w tworzeniu splotu sercowego.

• gg. sercowe szyjne środkowe (rr. cardiaci cervicales medii) - odchodzą od n. błędnego pomiędzy zwojem dolnym a miejscem odejścia n. krtaniowego wstecznego.

• gg. sercowe szyjne dolne (rr. cardiaci cervicales inferiores) - odchodzą od n. krtaniowego wstecznego i od pnia n. błędnego w sąsiedztwie odejścia tego nerwu.

• n. krtaniowy wsteczny (n. laryngeus recurrens)

- po stronie lewej odchodzi od n. błędnego w klatce piersiowej, w miejscu, gdzie n. błędny krzyżuje łuk aorty, biegnie następnie pod i poza łukiem aorty do śródpiersia zatchawiczego, gdzie wchodzi do bruzdy przełykowo-tchawiczej. W bruździe tej biegnie ku górze dochodząc do poziomu kości gnykowej.

- n. krtaniowego prawego nie ma w klatce piersiowej - odchodzi on od prawego n. błędnego w obrębie szyi, w miejscu, gdzie n. błędny prawy krzyżuje t. podobojczykową. Różnica w wysokości odejścia nn. krtaniowych wstecznych wynika z uwarunkowań rozwojowych; pierwotnie odchodziły na tej samej wysokości (gdzie nerwy błędne krzyżowały tt. IV pary łuków skrzelowych). Później z tt. IV łuku skrzelowego po stronie prawej powstała t. podobojczykowa, a po stronie lewej łuk aorty.

- n. krtaniowy wsteczny oddaje następujące gałęzie: gg. sercowe szyjne dolne, gg. tchawicze górne, gg. przełykowe, gg. gardłowe (te ostatnie do m. zwieracz gardła dolnego, gruczołu tarczowego i gruczołów przytarczycznych). Po oddaniu tych gałęzi zmienia nazwę na n. krtaniowy dolny (n. laryngeus inferior0, który przebija m. zwieracz gardła dolny i dzieli się na dwie gałęzie; przednią i tylną, unerwiające ruchowo wszystkie mm. krtani z wyjątkiem m. pierścienno-tarczowego oraz czuciowo błonę śluzową krtani poniżej warg głosowych (jama podgłośniowa).

Tarczyca (Glandula thyroidea)

- nieparzysty gruczoł wydzielania wewnętrznego zbudowany z dwóch płatów bocznych i węziny (cieśni) oraz niestałego płata piramidowego

- leży w przedni-dolnej części szyi; cieśń- leży do przodu od 2-4 chrząstki tchawicy, płat boczny - ku górze sięga do połowy wysokości chrząstki tarczowatej krtani, ku dołowi sięga do 6 chrząstki tchawicy ,przyśrodkowo sąsiaduje z krtanią, tchawicą i przełykiem, bocznie z pęczkiem naczyniowonerwowym szyi, ku tyłowi sięga do powięzi przedkręgowej , od przodu jest częściowo przykryty przez m. mostkowo-gnykowy, m.mostkowo-tarczowy i m. tarczowo-gnykowy .oraz brzusiec górny m. łopatkowo-gnykowego.

Budowa:

- tarczyca zbudowana jest z 2 płatów bocznych prawego i lewego( lobus dex et sin), oraz wąskiej części łączącej je czyli cieśni (węziny) (isthmus),ku górze w pobliżu płaszczyzny pośrodkowej często odchodzi płat piramidowy

- tarczyca objęta jest dwiema osłonkami łącznotkankowymi, wewnętrzna to tzw. torebka włóknista, ściśle złączona z miąższem gruczołu, zewn. to tzw. powięź tarczowa. W obrębie powięzi tarczowej na tylnej stronie płatów bocznych tarczycy leżą przytarczyce

- z torebki włóknistej razem z nerwami i naczyniami wnikają przegrody łącznotkankowe do wewnątrz narządu wytwarzając jego zręb (stroma).

- w obrębie zrębu leżą pęcherzyki różnej wielkości, których ściana zbudowana jest z jednowarstwowego nabłonka sześciennego. Wydzielina kom. nabłonkowych to koloid tarczycy który wypełnia pęcherzyki zawiera on hormony tarczycy tj. T3 i T4. Większe grupy pęcherzyków tworzą płaciki.

Umocowanie:

Zasadniczą rolę w umocowaniu tarczycy odgrywają więzadła tarczowe

- więzadło tarczowe pośrodkowe - biegnie od obu płytek chrząstki tarczowatej i łuku chrząstki pierścieniowatej krtani kończąc się w torebce na powierzchni tylnej węziny i przyległych odc. płatów bocznych

- więzadło tarczowe boczne-parzyste biegnie obustronnie od powierzchni bocznych łuków chrząstki pierścieniowatej i trzech górnych chrząstek tchawicy, kieruje się ku dołowi kończąc się w torebce tarczycy w pobliżu bieguna dolnego płata bocznego

- więzadło płata piramidowego niestałe jeśli gruczoł ma płat piramidowy biegnie od trzonu kości gnykowej (chrząstki pierścieniowatej lub tarczowatej) do płata piramidowego (ma mniejsze znaczenie).

Unaczynienie tarczycy:

tt. tarczowe górne -od tt. szyjnych zew dochodzą do gruczołu od góry i przodu,

tt. tarczowe dolne- od pnia tarczowo-szyjnego od t. podobojczykowej dochodzą do gruczołu od dołu i tyłu,

t. tarczowa najniższa- niestała, występuje w ok. 10% odchodzi od łuku aorty lub od pnia ramienno-głowowego.

Odpływ krwi żylnej

żż. tarczowe górne towarzyszą tt. ale uchodzą do ż szyjnej wewnętrznej

żż. tarczowe dolne przeważnie jedna z każdej strony, nie towarzyszą tętnicom , uchodzą do ż szyjnej wewnętrznej.

ż. tarczowa najniższa -jedna z głównych dróg odpływu krwi żylnej uchodzi (zwykle 2 lub 3 pniami)do ż. ramienno-głowowej lewej.

Odpływ chłonki:

- z górnej części płatów i cieśni do ww. chł. szyjnych głębokich

- z dolnej części płatów i cieśni do ww. chł. przed i przytchawiczych, a z nich do ww. chł. szyjnych głębokich i częściowo do ww. chł. śródpiersiowych przednich

Unerwienie - poprzez n tarczowe górne, środkowe, i dolne oraz sploty tarczowe górne i dolne

• współczulne- ze zwojów szyjnego odcinka pnia sympatycznego prawego i lewego,

• przywspółczulne- od nn. błędnych

(ośrodki współczulne unerwienia tarczycy znajdują się w rdzeniu kręgowym w segmentach C5-C7, stąd włókna przedzwojowe do zwojów przykręgowych, z tych samych odcinków pnia sympatycznego wychodzą włókna pozazwojowe do tarczycy i serca dlatego przy chorobach tarczycy mogą występować objawy ze strony serca).

Rozwój tarczycy

- tarczyca rozwija się z entodermalnego nabłonka dna jamy ustnej

- w 4 tyg. życia zarodkowego powstaje uwypuklenie nabłonka dna jamy ustnej rozrastające się następnie w głąb zawiązka języka i dalej w obrębie szyi tworząc przewód tarczowo-językowy (ductus thyreoglossus)

- przewód ten rozszerza się u swego końca i wytwarza gruczoł tarczowy, przewód ten wcześnie traci swe światło oraz połączenia z jamą ustną.

- pozostałości przewodu tarczowo językowego u dorosłego człowieka zdarzają się często są to: 1. otwór ślepy języka - (foramen cecum) występuje stale pozostałość ujścia przewodu, 2. czasem zachowany jest odcinek bliższy prowadzący od otworu ślepego do kości gnykowej jako przewód językowy (ductus lingualis), 3 końcowy odcinek przewodu rozrasta się w płat piramidowy, 4 wyjątkowo rzadko przewód ten zostaje zachowany na całej swej długości

ROZWÓJ TARCZYCY :

Powstaje w wyniku proliferacji komórek nabłonka endodermalnego znajdujących się w okolicy dna gardła między wzgórkami językowymi bocznymi a tylnymi (w szczycie bruzdy granicznej, okolica tzw. otworu ślepego). Zawiązek tarczycy zstępuje po przedniej ścianie gardła, zachowując łączność z językiem za pośrednictwem przewodu tarczowo-językowego (ductus thyreoglossus). Później przewód ten zanika i traci światło. W 7 tygodniu tarczyca dochodzi do przedniej powierzchni tchawicy - miejsca ostatecznego położenia. Czasem po przewodzie pozostaje dodatkowy płat piramidowy. Komórki C pochodzą prawdopodobnie z V wewnętrznej kieszonki skrzelowej (uznawanej przez wielu za integralny składnik IV wewnętrznej kieszonki skrzelowej).

Przytarczyce (glandulae parathyroideae) - gruczoły przytarczyczne

- występują zwykle w liczbie 4 dwie górne i dwie dolne

- leżą na powierzchni tylnej płata bocznego tarczycy w pobliżu jego brzegu tylno-przyśrodkowego na zew. od torebki włóknistej objęte tkanką łączną powięzi tarczowej

- wielkość ziarna pszenicy (6-7x3-4x1,5-2 mm)

- produkują hormon -parathormon regulujący poziom wapnia i fosforu we krwi i tkankach.- usunięcie tych gruczołów powoduje obniżenie stężenia jonów wapnia i podwyższenie stężenia fosforu we krwi, w następstwie - wskutek zwiększenia pobudliwości układu nerwowego i mięśniowego występuje tężyczka (tetania) - silne i długotrwałe skurcze mm. szkieletowych, niekiedy również oddechowych.

• unaczynienie: każdy gruczoł unaczynia oddzielna t. przytarczyczna od t. tarczowej dolnej. Jeżeli gruczołu przytarczyczne położone są wewnątrz torebki tarczycy, zaopatrują je naczynia miąższowe gruczołu tarczowego.

III

Mięśnie głowy

- wyróżniamy 3 grupy mięśni:

I. mm. wyrazowe - przyczepiają się przynajmniej w jednym swym końcem do powięzi wewn. skóry

II. mm. żucia - powodują ruchy żuchwy, przyczepiają się z jednej strony do żuchwy z drugiej do czaszki

III. mm. języka

mm gałki ocznej

mm narządu przedsionkowo-ślimakowego (ukryte w głębi kości skroniowej)

Mięśnie wyrazowe:

A. mięśnie sklepienia czaszki (m. naczaszny)

• m. potyliczno-czołowy (ma dwa brzuśce potyliczny i czołowy)

• m. skroniowo-ciemieniowy

• czepiec ścięgnisty - jest to wspólne ścięgno dla ww. mięśni

B. mięśnie otoczenia szpary powiek

• m. okrężny oka (3 części: oczodołowa, powiekowa i łzowa)

• m. marszczący brwi

• m. podłużny

C. mięśnie otocznia szpary ust.

• m. szeroki szyi

• m. obniżacz wargi dolnej

• m. obniżacz kata ust.

• m. bródkowy

• m. śmiechowy

• m. jarzmowy większy

• m. jarzmowy mniejszy

• m. dźwigacz wargi górnej i skrzydełka nosa

• m. dźwigacz wargi górnej

• m. dźwigacz kata ust.

• m. policzkowy

• m. okrężny ust

D. mięśnie otoczenia nozdrzy

• m. nosowy

• m. obniżacz przegrody nosa

E mięśnie małżowiny usznej

• m. uszny przedni

• m. uszny górny

• m. uszny tylny.

T. twarzowa (a. facialis)

- odchodzi z przedniego odcinka t szyjnej zewnętrznej, tuż powyżej t. językowej (tj. nieco powyżej rogu większego k gnykowej), kieruje się od razu ku górze i do przodu przykryta tylnym brzuścem m. dwubrzuścowego i m. rylcowo-gnykowym. Biegnie początkowo przyśrodkowo od kąta żuchwy na górnej powierzchni gruczołu podżuchwowego, następnie między nim a trzonem żuchwy, poczym obejmując podstawę żuchwy ukazuje się na twarzy u przedniego brzegu m. żwacza ( przykryta w tym miejscu tylko m. szerokim szyi, z łatwością wyczuwa się jej tętnienie .W dalszym esowatym przebiega na twarzy (tętnica wyprostowuje się podczas otwierania ust.) kieruje się ona ku górze przodowi i przyśrodkowo do przyśrodkowego kata oka gdzie zespala się z t. grzbietu nosa (od t ocznej). W przebiegu t. twarzowej można wyróżnić dwie części -szyjną i -twarzową, granicę stanowi dolny brzeg żuchwy.

Gałęzie części szyjnej:

1. t. podniebienna wstępująca ( a. palatina ascendens) biegnie ku górze na m. rylcowo-gardłowym następnie na m. zwieraczu górnym gardła, zaopatruje min. bł. śluzową podniebienia miękkiego i gardła, oddaje drobne gg do trąbki słuchowej i migdałka podniebiennego

2. g. migdałkowa (r. tonsillaris) zmienna, zwłaszcza pod względem swego początku, biegnie ku górze razem z ww do migdałka podniebiennego, ma znaczenie przy wyłuszczaniu migdałka

3. t. podbródkowa (a. submentalis) - odchodzi od t. twarzowej w miejscu gdzie ta obejmuje podstawę żuchwy, następnie na m. żuchwowo-gnykowym kieruje się do przodu do okolicy bródki, gdzie dzieli się na g. powierzchowną i głęboką. Na swoim przebiegu łączy się z licznymi sąsiednimi naczyniami (t. żuchwowo-gnykową, t. bródkową, t. podjęzykową, t. wargową dolną)

4. gg. gruczołowe (rr. glandulares) - zaopatrują gruczoł podżuchwowy, sąsiednie ww. chłonne i skórę.

Gałęzie części twarzowej:

5. t. wargowa dolna (a labialis inf) - odchodzi w okolicy kąta ust, często wspólnym pniem z t wargową górną, biegnie poprzecznie i przyśrodkowo w wardze dolnej i zespala się z drugostronną

6. t. wargowa górna (a. labialis sup.) - odchodzi nieco powyżej ww. (biegnie równolegle do niej), ma analogiczny przebieg i łączy się z t. strony przeciwnej (dookoła jamy ustnej wytwarza się koło tętnicze, którego tętnienie wyczuwa się z łatwością od strony przedsionka jamy ustnej

7. t. kątowa (a. angularis) - jest g. końcową, biegnącą w przedłużeniu pnia t. twarzowej, biegnie ku górze wzdłuż bocznego brzegu nosa i w przyśrodkowym kącie oka zespala się z t. grzbietową nosa (od t. ocznej)

Unaczynienie powłok twarzy

- powłoki twarzy unaczynione są przez odgałęzienia t. szyjnej zewn. Głównie przez t. twarzową, która odchodzi od t. szyjnej zewn., przechodzi z szyi na twarz, gdzie biegnie do przyśrodkowego kąta oka i tam zespala się z t. grzbietu nosa (od t ocznej). T twarzowa unaczynia okolicę bródkową ,wargi górną i dolną, częściowo policzek.

- końcowymi odgałęzieniami t. szyjnej zewn. są t szczękowa i t skroniowa powierzchowna, miejsce podziału leży na wysokości szyjki żuchwy. T. szczękowa - jej odgałęzienia unaczyniają żuchwę, brodę szczękę, mm. żwacze, policzek, podniebienie. T. skroniowa powierzchowna biegnie od miejsca podziału t szyjnej zewn., przed małżowiną uszną do okolicy skroniowej gdzie dzieli się na dwie g. końcowe- t czołową i ciemieniową. Unaczynia częściowo śliniankę przyuszną, małżowinę uszną, powłoki w okolicy czołowej , skroniowej, ciemieniowej.

- zawartość oczodołu jest unaczyniona przez t. oczną (gałąź t szyjnej wewn.)

Unerwienie skóry twarzy - pochodzi od rozgałęzień n. trójdzielnego

V1- n. oczny - jedna z gałęzi końcowych tego nerwu biegnąca w przedłużeniu jego pnia to n czołowy (n frontalis), który kończy się podziałem na dwie gg: n. nadbloczkowy i n. nadoczodołowy, gg te unerwiają skórę czoła, aż do szczytu głowy, nasady i grzbietu nosa, otoczenia oczodołu, powieki górnej.

V2-n. szczękowy - kończy się n. podoczodołowym, który wydostaje się na twarz przez otwór podoczodołowy i oddaje gg dla skóry powieki dolnej, bocznej powierzchni nosa, policzka, wargi górnej. Od n. jarzmowego będącego gałęzią n szczękowego odchodzą n. jarzmowo-twarzowy i n. jarzmowo-skroniowy unerwiając skórę odpowiednich okolic.

V3- n żuchwowy - oddaje n. uszno-skroniowy unerwiający skórę małżowiny usznej (wspólnie z n. usznym wielkim ze splotu szyjnego oraz g. uszną n X) i skroni. Ponadto oddaje n. bródkowy (n. mentalis) od n. zębodołowego dolnego, wydostający się z kanału żuchwy przez foramen mentale unerwiając skórę brody i wargi dolnej i n. policzkowy (n. buccalis) unerwiający skórę dolnej cz. policzka.

Nerw twarzowy

- ma charakter ruchowy, czuciowy i przywspółczulny, ale włókna C i P. biegną w tzw. n. pośrednim (n. intermedius)

- jądro ruchowe n. VII leży w moście, na jego granicy z rdzeniem przedłużonym, do przodu i bocznie od jądra n. VI. Neuryty komórek tego jądra biegną grzbietowo i przyśrodkowo do dna dołu równoległobocznego i obejmują jądro n. VI, tworząc kolano n. twarzowego (genu n. facialis), zwane też kolankiem wewnętrznym n. VII. Następnie zstępują bocznie i do przodu do miejsca wyjścia nerwu z mózgowia.

- nerw pośredni tworzą :

• neuryty komórek jądra ślinowego górnego (nucl. salivatorius superior) - jest to jądro przywspółczulne, leżące w dolnej części mostu.

• neuryty komórek zwoju kolanka (ggl. geniculi) - czuciowe (smakowe), które dochodzą do jądra pasma samotnego samotnego (nucl. tracti solitarii) oraz częściowo w jądrze rdzeniowym n. trójdzielnego.

- jądra n. twarzowego leżą w części grzbietowej (nakrywce) mostu

- nerw pośredni jest integralną częścią n. twarzowego, a nazwa jego wynika z położenia pomiędzy cz. ruchową n. twarzowego a n. przedsionkowo-ślimakowym w przewodzie słuchowym wewnętrznym. Nerw ten dzieli się następnie na n. skalisty większy i strunę bębenkową.

- n. twarzowy wychodzi z pnia mózgu w kącie mostowo-móżdżkowym między konarem środkowym móżdżku a oliwką rdzenia przedłużonego (ku dołowi od n. V, przyśrodkowo od n. VIII, bocznie od n. VI). Następnie biegnie ku bokowi razem z n. VIII i przez otwór słuchowy wewnętrzny osiąga jego dno (tu kończy się wspólna osłonka n. VII i VIII - przedłużenie opon mózgowych - i nerwy te oddzielają się od siebie). N. VII przechodzi przez pole górne przednie dna tego przewodu, czyli przez pole n. twarzowego do kanału n. twarzowego w obrębie piramidy kości skroniowej. Początkowo biegnie ku bokowi i do przodu, między ślimakiem i kanałami półkolistymi, nad przedsionkiem błędnika dochodząc do rozworu kanału n. skalistego większego, następnie zawraca pod kątem prostym ku tyłowi tworząc kolanko n. twarzowego (geniculum n. facialis) leżące nad przyśrodkową ścianą jamy bębenkowej, znajduje się tu czuciowy zwój kolanka (ggl. geniculi). Następnie nerw biegnie ku tyłowi, potem ku dołowi w ścianie przyśrodkowej (błędnikowej) jamy bębenkowej przechodząc między wyniosłością kanału półkolistego bocznego i okienkiem przedsionka. Ze swojego kanału n. VII (wyłącznie włókna ruchowe) wychodzi przez otwór rylcowo-sutkowy na zewnętrznej powierzchni podstawy czaszki, przechodzi przez miąższ ślinianki przyuszniczej i kierując się ku dołowi, bocznie od t. szyjnej zewnętrznej.

- w przebiegu przez kanał n. twarzowego od n. VII odchodzą:

• n. skalisty większy (n. petrosus major) - przywspółczulny, zbudowany z neurytów komórek jądra ślinowego górnego. Odchodzi od kolanka n. twarzowego, przechodzi przez swój kanał i przez rozwór kanału n. skalistego większego czyli rozwór kanału n. twarzowego wchodzi do dołu środkowego czaszki, gdzie biegnie w jednoimiennej bruździe i przebijając chrząstkozrost klinowo-skalisty przechodzi przez otwór poszarpany i wchodzi do kanału skrzydłowego, w którym wspólnie z nerwem skalistym głębokim (ze splotu szyjno-tętniczego wewnętrznego) tworzy n. kanału skrzydłowego Widiusza (n. canalis pterygoidei Vidii), który przechodzi do dołu skrzydłowo-podniebiennego doprowadzając korzeń współczulny i przywspółczulny do ggl. pterygopalatinum.

• n. strzemiączkowy (n. stapedius) - ma charakter ruchowy, odchodzi od zstępującego odcinka n. VII w okolicy wyniosłości piramidowej jamy bębenkowej i wnika do m. strzemiączkowego, unerwiając go.

• struna bębenkowa (chorda tympani) - ma charakter przywspółczulny - neuryty komórek jądra ślinowego górnego oraz czuciowy - dendryty komórek zwoju kolanka. Odchodzi od n. twarzowego w końcowym odcinku kanału n. twarzowego, bezpośrednio nad otworem rylcowo-sutkowym i przez swój kanał (canaliculus chordae tympani) wchodzi do jamy bębenkowej, między rękojeścią młoteczka i odnogą długą kowadełka. Następnie przez szczelinę skalisto-bębenkową przechodzi do dołu podskroniowego, gdzie od tyłu i góry (między mm. skrzydłowymi) dochodzi do n. językowego, do którego przyłącza się. Struna bębenkowa prowadzi: dośrodkowe włókna czuciowe (smakowe) z brodawek smakowych (grzybowatych) przednich 2/3 języka oraz odśrodkowe włókna przywspółczulne, które tworzą korzeń przywspółczulny zwoju podżuchwowego.

- po wyjściu z otworu rylcowo-sutkowego n. twarzowy rozgałęzia się w trzech kierunkach: ku tyłowi biegnie n. uszny tylny, ku dołowi gałąź dwubrzuścowa, do przodu w obrębie ślinianki przyusznej dzieli się na gg. końcowe, które tworzą splot przyuszniczy.

• n. uszny tylny (n. auricularis posterior) biegnie ku górze i tyłowi i za małżowiną uszną dzieli się na gałąź uszną (r. auricularis) unerwiającą szczątkowe mięśnie małżowiny usznej oraz gałąź potyliczną unerwiającą brzusiec potyliczny m. naczasznego i m. poprzeczny karku.

• g. dwubrzuścowa (r. digastricus) - unerwia brzusiec tylny m. dwubrzuścowego, a ponadto oddaje g. rylcowo-gnykową dla m. rylcowo-gnykowego oraz g. łączącą z n. IX.

• splot przyuszniczy (plexus parotideus) - jest utworzony przez n. twarzowy, który w miąższu ślinianki przyuszniczej dzieli się na dwie gałęzie - górną i dolną. Każda z nich rozpada się na dalsze gałązki, które łącząc się ze sobą tworzą splot przyuszniczy. Ze splotu tego odchodzą gałęzie ukazujące się na przednim i górnym brzegu ślinianki przyuszniczej (ten układ rozgałęzień zwany był dawniej gęsią stopą większą - pes anserinus major). Od gałęzi górnej odchodzą gałęzie skroniowe, jarzmowe i policzkowe unerwiające mm. wyrazowe; mm. otaczające oczodół, mm. wargi górnej oraz górnej części policzka. Od gałęzi dolnej odchodzi gałąź brzeżna żuchwy (r. marginalis mandibulae) - unerwiającą mm. wargi dolnej, bródki, dolnej części policzka oraz gałąź szyi (r. colli) unerwiającą m. szeroki szyi

Zakres unerwienia n. VII:

• włókna ruchowe: mm. wyrazowe twarzy wraz z m. naczasznym i m. szerokim szyi, oraz drobnymi mm. małżowiny usznej, ponadto m. strzemiączkowy, m. rylcowo-gnykowy, m. dwubrzuścowy (brzusiec tylny)

• włókna smakowe: przednie 2/3 języka

• włókna przywspółczulne (unerwienie wydzielnicze): gruczoł łzowy, ślinianka podżuchwowa i podjęzykowa, małe gruczoły jamy nosowej i jamy ustnej.

• włókna czuciowe - n. uszny tylny łączy się z n. usznym wielkim i n. potylicznym mniejszym ze splotu szyjnego . Zespolenie to doprowadza prawdopodobnie do n. usznego tylnego włókna czuciowe dla skóry przewodu słuchowego zewnętrznego, częściowo przyśrodkowej powierzchni małżowiny usznej i małego odcinka skóry położonego za nią.

Ślinianka przyuszna - przyusznica (glandula parotidea s. glandula parotis)

• największa ze ślinianek, 20-30 g,

• leży na bocznej stronie twarzy na m. żwaczu do przodu od małżowiny usznej i brzegu przedniego m. SCM oraz w dole zażuchwowym

• jest otoczona powięzią przyuszniczą zwaną też torebką przyuszniczą, która przechodzi w powięzie pokrywające sąsiednie mięśnie, torebka ta ogranicza komorę ślinianki przyusznej, w której oprócz gruczołu znajduje się - n. twarzowy i jego końcowe odgałęzienia tworzące splot przyuszniczy

- n. uszno-skroniowy (od V3)

- końcowy odc. t szyjnej zewn. i jej podział na t skroniową powierzchowną i t. szczękową (w miąższu ślinianki t szyjna zew oddaje ponadto t. uszną tylną, a t. skroniowa powierz-chowna t. poprzeczną twarzy

- ż. zażuchwowa z dopływami (powstaje w obrębie ślinianki z połączenia ż. szczękowej z ż. skroniową powierzchowną)

- nacz. chł. i ww. chł. przyusznicze głębokie

Powierzchownie na powięzi przyuszniczej leża naczynia chłonne i ww. chł. przyusznicze powierzchowne oraz rozgałęzienia skórne n. auricularis magnus

Z przedniego brzegu ślinianki przyusznej wychodzi jej przewód ( ductus parotideus Stenoni), który biegnie powierzchownie na m. żwaczu równolegle ok. 1 cm poniżej do łuku jarzmowego , po dojściu do przedniego brzegu m. żwacza zagina się przyśrodkowo, przebija m. policzkowy i uchodzi do przedsionka jamy ustnej na brodawce przyuszniczej , na wysokości II zęba trzonowego górnego. Powyżej przewodu biegnie a. transversa faciei od a. temporalis superficialis, powyżej i poniżej przewodu biegną nacz. chł. przyusznicze, które wychodzą z miąższu ślinianki. Między ślinianką i przewodem słuchowym zewn. biegnie a. temporalis superficialis oraz n. auriculotemporalis.

Opony mózgowia

Opona miękka mózgowia (pia mater encephali)

- ściśle obejmuje mózgowie wnikając we wszystkie zagłębienia, szczeliny i bruzdy aż po ich dna i jest ściśle złączona z zewn. błoną graniczną gleju.

- pełni funkcję łącznotkankowego zrębu, który utrzymuje we właściwym kształcie miękką i plastyczną konsystencje mózgowia ( i rdzenia kręgowego)

- jest bogato unerwiona czuciowo i autonomicznie (współczulne i przywspółczulne) przez włókna pochodzące od nerwów czaszkowych i nerwów rdzeniowych, nerwy te prawdopodobnie kontrolują regulacje naczyniową a tym samym krążenie PMR i ciśnienie wewnątrzczaszkowe, bodźce mechaniczne (krojenie dotyk) nie wywołują uczucia bólu w przeciwieństwie do opony twardej.

Opona pajęcza mózgowia (arachnoidea)

- jest to delikatna przeźroczysta błona nieunaczyniona i nieunerwiona

- przylega do ścian jamy czaszki wysłanej oponą twardą ,dostosowując się do kształtu ścian jamy czaszki a nie mózgowia

- przechodzi ona nad bruzdami i szczelinami mózgowia, łącząc się z oponą miękką beleczkami i przegrodami łącznotkankowymi (dzięki nim mózgowie jest unieruchomione wewnątrz opon „jak Guliwer przez liliputy”)

- w pajęczynówce mózgowia występują grzybowate zgrubienia zwane ziarnistościami pajęczynówki (granulomationes arachnoideales Pacchioni)

- pomiędzy pajęczynówką a opona miękką znajduje się szczelinowata przestrzeń wypełniona PMR zwana przestrzenią podpajęczynówkową, w niektórych miejscach tam gdzie opon oddalają się od siebie (na podstawie mózgu i na wysokości pnia mózgu) przestrzeń ta jest obszerniejsza, nosząc nazwę zbiorników podpajeczynówki.

Opona twarda (dura mater)

- zbudowana jest z dwóch blaszek zrośniętych ze sobą są to blaszka zewn -okostnowa i blaszka wewn, oponowa mózgowia

- w obrębie czaszki blaszki opony twardej są ze sobą zrośnięte, z wyjątkiem:

1. miejsc gdzie znajdują się zatoki żylne

2. zagłębienia Meckela (cavum Meckeli)-miejsce gdzie leży zwój trójdzielny

3. wmiejscu siodła tureckiego- blaszka zewn. wyściela dół, blaszka wewn. tworzy przeponę w której znajduje się otwór dla przejścia lejka

4. w miejscach gdzie leżą woreczki śródchłonkowe na tylnej powierzchni piramidy (zakończenie przewodu śródchłonkowego)

Wypustki (fałdy) opony twardej - zbudowane są ze zdwojenia blaszki wewn opony twardej, wśród nich wyróżnia się: sierp mózgu (falx cerebri), namiot móżdzku (tentorium cerebelli), sierp móżdzku (falx cerebelli), przepona siodła (diaphragma sellae).

• sierp mózgu - biegnie w płaszczyźnie strzałkowej oddzielając półkule mózgu od siebie, jego wolny dolny brzeg nie dochodzi jednak do powierzchni górnej spoidła wielkiego. Przyczepia się do grzebienia koguciego i skrzydeł grzebienia koguciego, grzebienia czołowego, brzegów bruzdy strzałkowej górnej, dochodzi do guzowatości potylicznej wewn.,

- w przyczepie do sklepienia czaszki sierp zawiera zatokę strzałkową górną, w wolnym dolnym brzegu zatokę strzałkową dolną

- w dole tylnym czaszki sierp mózgu łączy się z namiotem móżdżku wzdłuż miejsca połączenia biegnie zatoka prosta

• namiot móżdżku - biegnie w płaszczyźnie poziomej oddzielając półkule mózgu od półkuli móżdżku. Przyczep rozpoczyna się na guzowatości potylicznej wewn. i biegnie dalej obustronnie wzdłuż brzegu bruzdy zatoki poprzecznej kości potylicznej, brzegu górnego piramidy kości skroniowej i dochodzi do wyrostka pochyłego przedniego skrzydła mniejszego kości klinowej i wyrostka pochyłego tylnego. W odcinku przednim namiotu móżdżku znajduje się jego wcięcie (incisura tentorii) dla przejścia pnia mózgu (dokładnie we wcięciu leży śródmózgowie). Przyczep namiotu do kości potylicznej zawiera zatokę poprzeczną.

• sierp móżdżku - przyczepia się do guzowatości potylicznej wewn. i grzebienia potylicznego wewn. Stanowi przedłużenie sierpa mózgu, biegnąc w płaszczyźnie strzałkowej od namiotu móżdżku do otworu potylicznego wielkiego. Wzdłuż przyczepu do grzebienia potylicznego wewn. biegnie zatoka potyliczna.

• przepona siodła -rozpięta jest nad siodłem tureckim, od guzka siodła do górnego brzegu grzbietu siodła, oraz miedzy wyrostkami pochyłymi. Ogranicza dół przysadki razem z samą przysadką od reszty środkowego dołu czaszki, pozostawiając mały otwór dla przejścia lejka przysadki.

Unaczynienie opony twardej

- opona twarda ma swoje własne naczynia krwionośne w przeciwieństwie do opony rdzenia kręgowego, która ma unaczynienie wspólne z unaczynieniem rdzenia. Jest ono całkowicie oddzielone od zaopatrzenia mózgowia, ani jedno naczynie krwionośne opony nie przechodzi do mózgowia. Odpowiednio do dwuwarstwowej budowy opony twardej również naczynia układają się w dwie warstwy, naczynia oponowe przebiegające w warstwie okostnowej są znacznie silniejsze i na wewnętrznej powierzchni kości mózgoczaszki wywołują wyciski w postaci bruzd tętniczych. Układ tętniczy opony twardej mózgowia tworzą tt. oponowe pochodzące głownie od t. szyjnej zewn., tylko w dole przednim czaszki oponę zaopatrują gałęzie od t. szyjnej wewn.

• opona twarda dołu przedniego czaszki:

- parzysta t. oponowa przednia od t. sitowej przedniej od t. ocznej od t. szyjnej wewn.

- parzysta g. czołowa od t. oponowej środkowej

• opona twarda środkowego dołu czaszki

- parzysta t. oponowa środkowa od t. szczękowej od t. szyjnej zewn., która wchodzi do środkowego dołu czaszki przez foramen spinosum i dzieli się na g. przednią czołową (dla opony twardej przedniego i środkowego dołu) i g. tylną ciemieniową (dla opony twardej tylnego i środkowego dołu czaszki)

- gg. oponowe od t łzowej od t ocznej

- t. oponowa dodatkowa od t szczękowej lub od t oponowej środkowej

• opona twarda dołu tylnego czaszki

- parzysta t. oponowa tylna od t gardłowej wstępującej wchodzi do tylnego dołu czaszki przez foramen jugulare

- g. ciemieniowa t. oponowej środkowej

- g. oponowa t. potylicznej od t. szyjnej zewn.

- g. oponowa t. kręgowej od t. podobojczykowej

Żyły opony twardej mózgowia przeważnie podwójnie towarzyszą tętnicom

Unerwienie opony twardej

- czuciowe, pochodzi ze wszystkich trzech gałęzi n. trójdzielnego, a także od gałęzi n. błędnego, i n podjęzykowego (V1, V2, V3, X, XII) oraz od trzech górnych nerwów rdzeniowych szyjnych (C1, C2, C3).

• w dole przednim czaszki - g. oponowa n. szczękowego

• w dole środkowym czaszki: - g. oponowa n. szczękowego

- g. oponowa n. żuchwowego

• w dole tylnym czaszki: - g. namiotu n ocznego

- g. oponowa n błędnego ( X)

- g. oponowa n żuchwowego (V3)

- g. oponowa n podjęzykowego (XII)

- nn. rdzeniowe szyjne C1-C3

• opona twarda tzw. nadnamiotowa jest unerwiona przez gałęzie n trójdzielnego, a opona twarda tzw. podnamiotowa przez gg nX, n XII i gg splotu szyjnego (n rdzeniowe C1-C3)

Zatoki żylne opony twardej (sinus venosus durae matris)

- zatoka żylna opony twardej to przestrzeń pomiędzy dwiema blaszkami opony twardej wysłana śródbłonkiem i wypełniona krwią żylną, zatoka różni się od żyły brakiem mięśniówki i brakiem zastawek. Otrzymują krew żylną poprzez tzw. żyły mostkowe. Wyróżnia się dwa zespoły zatok : górny i dolny

Górny zespół zatok

- punktem centralnym górnego zespołu zatok jest spływ zatok (confluens sinuum) leżący na guzowatości potylicznej wewn.

- do spływu zatok uchodzą:

1. nieparzysta zatoka strzałkowa górna (sinus sagittalis superior), która biegnie w górnym wypukłym brzegu sierpa mózgu, zaczyna się przy otworze ślepym k. czołowej i dochodzi do guzowatości potylicznej wewn. do spływu zatok

2. nieparzysta zatoka prosta (sinus rectus) powstająca przez połączenie zatoki strzałkowej dolnej i żyły wielkiej Galena. Biegnie ona na granicy sierpa mózgu i namiotu móżdżku

- krew odpływa ze spływu zatok przez:

1. parzyste zatoki poprzeczne (sinus transversi), które przedłużają się w zatoki esowate (sinus sigmoidei), a te przechodzą w opuszki żył szyjnych wewnętrznych.

2. nieparzysta zatokę potyliczną (sinus occipitalis), która biegnie wzdłuż grzebienia potylicznego wewnętrznego ,a następnie dzieli się na dwie zatoki brzeżne (sinus marginalis) otaczające otwór potyliczny wielki i uchodzące do splotów żylnych kręgowych wewnętrznych i częściowo do żył szyjnych wewnętrznych.

- z całego zespołu górnego krew odpływa również do żył powierzchownych czaszki przez tzw. żyły wypustowe oraz sploty żylne.

Żyły wypustowe to krótkie połączenia między układem żylnym zewnątrz i wewnątrz czaszkowym, przechodzące przez specjalne otwory w kościach czaszki, stanowią one zabezpieczenie przed przepełnieniem wewnętrznej przestrzeni żylnej, ich liczba jest zmienna, do ważniejszych należą:

1. żyła wypustowa ciemieniowa (v. emissaria parietalis) przechodząca przez otwór ciemieniowy, łączy zatokę strzałkową górną z ż skroniową powierzchowną

2. żyła wypustowa sutkowa v. emissaria mastoidea) przechodząca przez otwór sutkowy k. skroniowej łączy zatokę esowatą z ż. potyliczna lub z uszna tylną.

3 żyła wypustowa kłykciowa (v. emissaria condylaris) przechodząca przez kanał kłykciowy kości potylicznej łączy zatokę esowatą ze splotem żylnym kręgowym zewn. oraz czasem z ż kręgową.

4 żyła wypustowa potyliczna (v. emissaria occipitalis) przechodząca przez otwór potyliczny łączy zatokę poprzeczną lub spływ zatok z ż potyliczną

Sploty żylne. sploty żylne kanałów kostnych są również połączeniami układu żylnego wewnątrz i zewnątrz czaszkowego, od żył wypustowych różnią się głównie tym że ich ściany nie są ściśle zrośnięte z kością

1. splot żylny kanału n. podjęzykowego (plexus venosus canalis hypoglossi) oplata n. podjęzykowy w kanale n. podjęzykowego i łączy zatokę potyliczną i splot kręgowy wewn. z opuszką górną ż szyjnej wewn.

Dolny zespół zatok

Układ dolny zatok jest parzysty. Centralnym punktem jest zatoka jamista, która łączy się z drugostronną poprzez zatoki międzyjamiste przednią i tylną (sinus intercavernosi anterior et posterior), leżące na przednim i tylnym obwodzie dołu przysadki. Zatoka jamista (sinus cavernosus) -parzysta, leży po obu stronach siodła tureckiego w sulcus caroticus na podstawie skrzydła większego k. klinowej, biegnie ona od szczeliny oczodołowej górnej aż do szczytu cz. skalistej k. skroniowej.

p r z e z ś w i a t ł o zatoki jamistej przechodzi: t. szyjna wewn., splot współczulny wokół t szyjnej wewn. zwany w tym miejscu splotem jamistym, n odwodzący (VI). Twory te objęte śródbłonkiem zatoki otacza krew zatoki jamistej choć nie opłukuje ich bezpośrednio.

w ś c i a n i e b o c z n e j zatoki jamistej biegną : n. III, n. IV , n. V1, n. V2.

Do zatoki jamistej uchodzą:

1. zatoka klinowo ciemieniowa (sinus sphenoparietalis) biegnąca wzdłuż wolnego brzegu skrzydła mniejszego kości klinowej począwszy od kąta klinowego k ciemieniowej powstaje z żył powierzchni półkul mózgu

2. żyła oczna górna

3. gałąź górna żyły ocznej dolnej

Krew z zatoki jamistej odpływa przez

1. zatokę skalistą górną (sinus petrosus superior) - do zatoki esowatej, zatoka ta biegnie ku tyłowi i bocznie wzdłuż górnego brzegu części skalistej (piramidy) kości skroniowej w przyczepie namiotu móżdżku

2. zatokę skalistą dolną (sinus petrosus inferior) - do opuszki ż szyjnej wewn., zatoka ta biegnie wzdłuż tylnego brzegu piramidy k skroniowej w swojej bruździe do części przyśrodkowej otworu szyjnego

3. splot żylny podstawny (plexus venosus basilaris) nieparzysty do splotów żylnych kręgowych wewn.

4. splot żylny otworu owalnego (plexus venosus foraminis ovalis) do splotu żylnego skrzydłowego

5. splot żylny szyjno-tętniczy (plexus venosus caroticus) do splotu żylnego skrzydłowego

6. żyłą wypustową otworu poszarpanego (v. emissaria foraminis lacerum) do splotu żylnego skrzydłowego

Żyły śródkościa (vene diploicae)

- biegną w istocie gąbczastej kości czaszki, nie posiadają zastawek, przymocowane są pasmami tkanki łącznej do ścian kanalików w których biegną, maja więc światło stale otwarte podobnie jak zatoki żylne opony twardej

- zbierają krew z zawartości kości czaszki, ze szpiku i obu blaszek kostnych, a odprowadzają krew w dwóch kierunkach: do zatok żylnych opony twardej oraz do zewnętrznych żył czaszki. Zazwyczaj wyróżnia się 3 ich grupy: przednią - czołową, środkową - skroniową, tylną - potyliczną.

1. ż. śródkościa czołowa rozgałęzia się w przedniej cz. czaszki, uchodzi do żyły nadoczodołowej oraz do zatoki strzałowej górnej

2. ż. śródkościa skroniowa przednia uchodzi do jednej z żył skroniowych głębokich i do zatoki klinowo ciemieniowej

3. ż. śródkościa skroniowa tylna biegnie w kości ciemieniowej oraz cz. łuskowej k skroniowej,przez ż wypustową sutkową do ż potylicznej lub ż usznej tylnej oraz do zatoki poprzecznej

4. ż. śródkościa potyliczna biegnie w tylnej cz. czaszki i przez ż wypustową potyliczną uchodzi do z potylicznej oraz do zatoki poprzecznej

Zespolenia między krążeniem wewnątrz- i zewnątrzczaszkowym

1. żż. oczne, które z jednej strony kończą się w zatoce jamistej i splocie skrzydłowym z drugiej zespalają się ż. twarzową

2. żż .kręgosłupa. Zatoka potyliczna oraz splot podstawny zespalają się ze splotami kręgowymi wewn., droga ta wystarcza do odprowadzenia krwi z jamy czaszki po podwiązaniu t szyjnej wewn

3. żż. śródkościa: czołowa, skroniowa przednia, skroniowa tylna, oraz potyliczna które łączą zatoki opony twardej z żż. zewnątrzczaszkowymi

4. żż. wypustowe: ciemieniowa, sutkowa, kłykciowa, potyliczna, otworu poszarpanego, łączą j.w.

5. sploty żylne kanałów kostnych : otworu owalnego, kanału t szyjnej, kanału n podjęzykowego.

IV

NARZĄD WZROKU ( organum visus )

Zaliczamy do niego oczy ( oculi ) oraz narządy dodatkowe ( organa oculi accessoria ). Oko obejmuje gałkę oczną ( bulbus oculi ) oraz nerw wzrokowy ( nervus opticus ) łączący ją z mózgowiem. Do narządów dodatkowych czyli pomocniczych oka zaliczamy: urządzenia kierunkowe - czyli mięśnie gałki ocznej, urządzenia ochronne, powięzie oczodołu, powieki, spojówka, narząd łzowy.

Gałka oczna ( bulbus oculi )

Pod względem budowy w gałce ocznej wyróżnia się:

• ścianę gałki ocznej;

• zawartość gałki ocznej.

Ściana gałki ocznej

Ścianę gałki ocznej tworzą trzy warstwy, idąc od zewnątrz do wewnątrz są to:

1. błona zewnętrzna - o budowie włóknistej, zwana też błoną włóknistą ( tunica fibrosa ), w której wyróżnia się rogówkę i twardówkę;

2. błona środkowa - która równocześnie jest warstwą naczyniową, mięśniową i barwnikową, zwana błoną naczyniową ( tunica vasculosa ), w której wyróżnia się naczyniówkę, ciało rzęskowe i tęczówkę;

3. błona wewnętrzna - nerwowa, utworzona przez włókna nerwu wzrokowego i elementy światłoczułe ( czopki i pręciki ), zwana błoną nerwową ( tunica nervosa ) lub siatkówką ( retina ).

Błona włóknista

• tworzy zrąb gałki ocznej, do którego przyczepiają się mięśnie, oraz mocną łącznotkankową osłonkę, będącą ochroną miękkiej zawartości gałki ocznej;

• składa się ze znacznie większej ( 5/6 ) nieprzezroczystej części tylnej - twardówki, oraz znacznie mniejszej ( 1/6 ) przezroczystej części przedniej - rogówki, przez którą widzimy źrenicę oraz barwną tęczówkę. Części te oddzielone są od siebie przez bruzdę twardówki ( sulcus sclerae ).

ROGÓWKA ( cornea )

• stanowi 1/6 przednią błony włóknistej;

• ma mniejszy promień krzywizny ( większą krzywiznę ) i wygląda jakby była wprawiona w twardówkę ( na podobieństwo szkiełka zegarka );

• jest przezroczysta;

• przepuszcza promienie świetlne silnie je załamując;

• nie przyczepiają się do niej żadne mięśnie;

• nie posiada naczyń, odżywiana jest przez ciecz wodnistą gałki ocznej z komory przedniej oka, a także przez łzy obmywające ją od przodu, a także przez przybrzeżny pierścień naczyniowy twardówki drogą przesączania;

• jest bogato unerwiona czuciowo przez nerwy rzęskowe długie od nerwu nosowo-rzęskowego od n. ocznego (V₁);

• nie jest pokryta workiem spojówkowym, wąski pas przejściowy, szerokości około 1 mm, biegnący na granicy między rogówką z jednej strony a spojówką i twardówka z drugiej nazywamy rąbkiem rogówki (limbus cornae);

• idąc od przodu ku tyłowi rogówka zbudowana jest z pięciu warstw, są to:

1. nabłonek przedni;

2. blaszka graniczna przednia Bowmana;

3. istota właściwa;

4. blaszka graniczna tylna Descemeta;

5. nabłonek tylny, zwany też śródbłonkiem komory przedniej.

TWARDÓWKA ( sclera )

• stanowi 5/6 błony włóknistej, ma kształt kuli o średnicy około 24 mm;

• przeważnie jest biała, jej odcinek przedni jest widoczny i zwany „białkiem oka”. Gdy jest cienka, np. u dzieci lub w stanach chorobowych ma barwę niebieską - prześwieca przez nią błona naczyniowa, w wieku starczym przybiera zabarwienie żółtawe pochodzące od złogów tłuszczu;

• jest nieprzezroczysta;

• nie przepuszcza promieni świetlnych;

• stanowi miejsce przyczepu mięśni poruszających gałką oczną. Mięśnie proste przyczepiają się do przodu od równika, mięśnie skośne do tyłu od równika;

• w tylnej części twardówki ( w odległości 3 - 4 mm przyśrodkowo i 0,7 mm powyżej bieguna tylnego ) znajduje się otwór zwany kanałem twardówki ( canalis sclerae ), długości około 0,5 mm, przez który z galki ocznej wychodzi nerw wzrokowy. W kanale tym znajduje się blaszka sitowa ( lamina cribrosa ) rozpięta w poprzek kanału. Przez oczka tej blaszki przechodzą wiązki włókien nerwu wzrokowego. Część nerwu wzrokowego leżąca do przodu od blaszki sitowej nosi nazwę tarczy lub brodawki nerwu wzrokowego;

• oprócz kanału twardówki znajduje się w niej wiele drobnych otworków dla przejścia naczyń i nerwów. W okolicy tego kanału twardówkę przebijają tętnice rzęskowe tylne ( długie i krótkie ) od tętnicy ocznej oraz nerwy rzęskowe ( długie - od nerwu nosowo-rzęskowego od nerwu ocznego i krótkie - ze splotu rzęskowego ). Dalej do przodu, około 4 mm ku tyłowi od równika gałki ocznej twardówkę przebijają skośnie żyły wirowate ( vene vorticosae ), w liczbie 4 - 6, uchodzące do żył ocznych górnej i dolnej. Do przodu od równika, w pobliżu granicy twardówki z rogówką; twardówkę przebijają tt. rzęskowe przednie od gałęzi mięśniowych t. ocznej;

• zewnętrzną powierzchnię twardówki pokrywa pochewka gałki ocznej;

• twardówka jest bardzo słabo unaczyniona przez gałęzie odchodzące od naczyń przebijających ją;

• unerwienie pochodzi od nn. rzęskowych, ale twardówka jest wrażliwa na ból tylko w swej przedniej części

Błona naczyniowa

• wyróżnia się w niej trzy części: największa część tylna jest utworzona przez naczyniówkę, część środkowa przez ciało rzęskowe, a przednia przez tęczówkę, z otworem pośrodku - tzw. źrenica.

• wymienione części błony naczyniowej stanowią jedną całość, o czym można się przekonać po oddzieleniu błony włóknistej. Wtedy gałka oczna staje się podobna do ciemnej jagody, której łodygę stanowi nerw wzrokowy. Temu wyglądowi zawdzięcza błona naczyniowa swą dawną nazwę - jagodówki ( uvea );

NACZYNIÓWKA ( choroidea )

• stanowi tylny, największy odcinek błony naczyniowej;

• wyściela twardówkę począwszy od nerwu wzrokowego, sięgając ku przodowi do rąbka zębatego, przechodząc tu w ciało rzęskowe;

• służy ona do odżywiania zewnętrznych warstw siatkówki;

• w jej obrębie powstają żyły wirowate;

CIAŁO RZĘSKOWE ( corpus ciliare )

• jest częścią środkową błony naczyniowej;

• ma ono kształt pierścienia, a na przekroju - trójkąta; bok przedni - krótki ogranicza od boku komorę tylną , bok wewnętrzny - długi pokryty jest przez część ślepą siatkówki i przez nią sąsiaduje z ciałem szklistym gałki ocznej, bok zewnętrzny - długi przylega do twardówki, oddzielony od niej przestrzenią przynaczyniówkową;

• do wnętrza gałki ocznej wyrastają wyrostki rzęskowe ( processus ciliares ) tworzące wieniec rzęskowy ( corona ciliaris ), w nich znajdują się sploty naczyniówkowe;

• we wnętrzu ciała rzęskowego znajdują się:

• sploty naczyniowe, w których przesącza się osocze krwi i powstaje ciecz wodnista gałki ocznej;

• mięsień rzęskowy ( musculus ciliaris ) - który na przekroju południkowym ma kształt trójkątny, warunkując tym kształt ciała rzęskowego. W mięśniu tym wyróżniamy dwie główne grupy włókien:

• część zewnętrzna - włókna południkowe - mięsień Brückego;

• część wewnętrzna - włókna okrężne - mięsień Müllera.

• mięsień rzęskowy łączy się poprzez obwódkę rzęskową czyli więzadło rzęskowe Zinna z równikiem soczewki. Główną funkcją mięśnia rzęskowego jest jego udział w procesie akomodacji oka.

TĘCZÓWKA ( iris )

• jest najbardziej ku przodowi położoną częścią błony naczyniowej;

• ma kształt krążka o średnicy około 12 mm i grubości około 0,5 mm, rozpięta w płaszczyźnie czołowej;

• pośrodku tęczówki ( lub nieco przyśrodkowo ) znajduje się źrenica ( pupilla ) - otwór o zmiennej wielkości - mały w świetle mocnym, duży w ciemności.

• wyróżniamy w niej dwie powierzchnie: przednią i tylną oraz dwa brzegi: rzęskowy i źreniczny;

• brzeg rzęskowy - czyli obwodowy, łączy się z ciałem rzęskowym;

• brzeg źreniczny - czyli dośrodkowy, opiera się na soczewce;

• na powierzchni przedniej tęczówki przez przezroczystą rogówkę widać wyniosłości i zagłębienia zwane beleczkami ( trabeculae ) i zatokami ( cryptae ) tęczówki;

• tylna powierzchnia tęczówki oglądana gołym okiem jest ciemnobrunatna i gładka. Pod powiększeniem widoczne są drobne fałdy.

• w budowie tęczówki wyróżnić można cztery składniki, są to:

1. blaszka brzeżna przednia tęczówki - utworzona przez regularnie ułożone komórki zrębu (dawniej zwana śródbłonkiem komory przedniej, ale mikroskopia elektronowa nie wykazała w niej obecności komórek śródbłonka);

2. zrąb tęczówki,

• który zawiera: naczynia krwionośne, nerwy, chromatofory ( komórki barwnikonośne ) oraz mięśnie rozwieracz i zwieracz źrenicy. Twory te leżą w tkance łącznej wiotkiej. Naczynia krwionośne tworzą dwa koła tętnicze tęczówki: większe i mniejsze, leżące bliżej brzegu źrenicznego. Powstają one z rozgałęzień tętnic rzęskowych tylnych długich i tętnic rzęskowych przednich;

• w odległości około 1,5 mm od źrenicy, gdzie tętniczki tworzą koło tętnicze mniejsze tęczówki, beleczki tęczówki biegną linią zygzakowatą, która dzieli powierzchnię tęczówki na dwa koncentryczne pasma:

• mniejsze - przyźreniczne, tzw. pierścień mniejszy tęczówki;

• większe - obwodowe, czyli rzęskowe, tzw. pierścień większy tęczówki;

• oba pasma często różnią się od siebie zabarwieniem;

3. komórki barwnikowe - tworzą nabłonek barwnikowy tęczówki, pokrywający jej tylną powierzchnię, zbudowany z dwóch warstw tych komórek. Ponadto komórki barwnikowe leżą luźno w zrębie. Warstwa przednia nabłonka barwnikowego jest przedłużeniem nabłonka barwnikowego siatkówki, tylna zaś przedłużeniem właściwej siatkówki i stanowi część tęczówkową siatkówki ( pars iridica retinae ). Przy całkowitym braku barwnika zwanym bielactwem ( albinismus ) tęczówka prześwieca czerwonawo i źrenica ma wygląd czerwony. Barwa tęczówki zależy od ilości barwnika w przedniej warstwie zrębu - tj. w blaszce brzeżne przedniej tęczówki; jeśli jest go bardzo dużo - tęczówka ma barwę brązową, w oczach niebieskich przez cienką i pozbawioną barwnika warstwę przednią zrębu prześwieca tylna powierzchnia barwnikowa siatkówki.

4. mięśnie tęczówki:

• mięsień zwieracz źrenicy ( musculus sphincter pupillae ) - o okrężnym przebiegu włókien. Unerwiony przywspółczulnie przez włókna przywspółczulne pozazwojowe pochodzące ze zwoju rzęskowego - nerwy rzęskowe krótkie. Włókna przywspółczulne przedzwojowe to neuryty komórek jądra Westphal-Edingera dochodzące do zwoju rzęskowego oddzielając się od gałęzi dolnej nerwu okoruchowego ( III );

• mięsień rozwieracz źrenicy ( musculus dilator pupillae ) - o południkowym ( promienistym ) przebiegu włókien. Unerwiony współczulnie przez włókna współczulne pozazwojowe ze zwoju szyjnego górnego pnia współczulnego. Włókna te tworzą splot wokół tętnicy szyjnej wewnętrznej, a następnie wraz z tętnicą przebiegają przez zatokę jamistą, gdzie noszą nazwę splotu jamistego, stąd dochodzą do zwoju rzęskowego, przez który przechodzą tranzytem i dochodzą do mięśnia rozwieracza źrenicy. Włókna przedzwojowe dochodzące do zwoju szyjnego górnego pnia współczulnego to neuryty komórek jądra pośrednio-bocznego odcinka C₈-Th₂ rdzenia kręgowego, dlatego ten odcinek jądra pośrednio-bocznego nosi nazwę ośrodka rzęskowo-rdzeniowego ( centrum ciliospinale ). Włókna przedzwojowe biegną w gałęziach łączących białych do zwoju gwiaździstego i dalej częścią szyjną pnia współczulnego docierają do zwoju szyjnego górnego;

• mięśnie te biorą udział w procesie adaptacji oka, a ich działanie jak wskazuje nazwa jest przeciwstawne: mięsień zwieracz - zwęża źrenicę; mięsień rozwieracz - poszerza źrenicę.

Adaptacja

Zdolność widzenia przy różnym natężeniu światła. Przy małym natężeniu światła kurczy się mięsień rozwieracz źrenicy i źrenica poszerza się. Przy dużym natężeniu światła kurczy się mięsień zwieracz źrenicy zwężając źrenicę. Jeżeli zatem z jasnego pomieszczenia wchodzi się do ciemnego, następuje rozszerzenie źrenicy wskutek skurczu mięśnia rozwieracza źrenicy, co umożliwia padanie większej ilości światła na siatkówkę, w której pręcikach pojawia się w ciemności czerwony barwnik - rodopsyna. Jeżeli sytuacja jest odwrotna, wówczas kurczy się mięsień zwieracz źrenicy, źrenica zwęża się i na siatkówkę pada mniejsza ilość światła, co zapobiega zjawisku olśnienia czyli nadmiernemu rozpadowi rodopsyny pod wpływem światła o dużym natężeniu.

Akomodacja

Jest to zdolność ostrego widzenia przedmiotów położonych w różnych odległościach. Podczas patrzenia na przedmioty położone blisko kurczy się mięsień Müllera, więzadło Zinna rozluźnia się i soczewka dzięki własnej sprężystości zwiększa swą wypukłość i załamuje promienie świetlne tak że ostry obraz pada na siatkówkę. Podczas patrzenia na przedmioty leżące daleko, kurczy się mięsień Brückego, więzadło Zinna napina się, rozciągana soczewka zmniejsza swą wypukłość, tj. ulega spłaszczeniu i odpowiednio załamuje światło.

Błona nerwowa = siatkówka ( retina )

• pokrywa od wewnątrz całą błonę naczyniową;

• wyróżnia się w niej dwie części:

• tylną, większą, światłoczułą czyli część wzrokową siatkówki ( pars optica retinae );

• przednią, mniejszą, niewrażliwą na światło - część ślepą siatkówki ( pars caeca retinae );

• część ślepa pokrywa tylną powierzchnię tęczówki oraz ciało rzęskowe, stanowi więc część tęczówkową siatkówki i część rzęskową siatkówki ( pars iridica et pars ciliaris retinae );

• część wzrokowa siatkówki pokrywa pozostałą część błony naczyniowej - naczyniówkę;

• granicą pomiędzy częścią ślepą a wzrokową jest rąbek zębaty ( ora serrata ), wyznacza on również granicę między naczyniówka a ciałem rzęskowym;

• część ślepa posiada wyłącznie komórki barwnikowe;

• część wzrokowa cechuje się obecnością fotoreceptorów, są to:

• czopki ( około 6 - 7 mln. ) - wrażliwe na barwę i ksztalt;

• pręciki ( około 110 - 125 mln. ) - wrażliwe na natężenie światła;

• fotoreceptory odbierają impuls świetlny i zamieniają go na impuls nerwowy, który przekazują na komórki dwubiegunowe siatkówki, które stanowią I neuron drogi wzrokowej. Dalej impuls płynie do komórek zwojowych siatkówki, które są II neuronami drogi wzrokowej. Neuryty komórek zwojowych siatkówki zbierają się w jednym miejscu - tzw. tarczy nerwu wzrokowego ( discus s. papilla nervi optici ) i tworzą pęczek wzrokowy. Pośrodku tarczy nerwu wzrokowego znajduje się małe wgłębienie tarczy, zwane wnęką naczyniową ( excavatio disci ), prze które przechodzą naczynia środkowe siatkówki. Tarcza nerwu wzrokowego pozbawiona jest fotoreceptorów - w tym miejscu oko nie jest wrażliwe na światło. Część pola widzenia z której promienie padają na tarczę nerwu wzrokowego nie jest widoczna jednym okiem i dlatego nosi nazwę plamki ślepej, zwanej dawniej plamką Mariotte'a.

• pole widzenia - jest to cały obszar percepcji bodźców wzrokowych, który dla każdego oka ma kształt nieregularnego owalu, szerszego od strony skroniowej.

• do boku od tarczy nerwu wzrokowego ( środek plamki - w odległości około 3,5 mm bocznie od brzegu tarczy i nieco poniżej ) znajduje się miejsce najostrzejszego widzenia, tzw. plamka żółta ( macula lutea ) - płytkie owalne zagłębienie, którego najdłuższy wymiar wynosi około 2 mm. W środku niej leży dołek środkowy ( fovea centralis ), przez który biegnie oś wzrokowa. Wzajemny stosunek pręcików do czopków jest różny w różnych częściach siatkówki. W dołku środkowym plamki żółtej, na przestrzeni o średnicy około 0,5 mm znajduję się same czopki. Tuż poza obwodem tego pola między czopkami pojawiają się nieliczne pręciki, których przybywa tym więcej, im dalej od dołka środkowego. W odległości około 0,5 mm od dołka środkowego aż do samego rąbka zębatego każdy czopek jest otoczony koncentrycznie przez 3 - 4 rzędów pręcików.

Dno oka

• oglądane przez wziernik oczny ( oftalmoskop ) jest czerwone, ponieważ przez siatkówkę przeświecają naczynia krwionośne warstwy naczyniowej;

• tarcza nerwu wzrokowego oglądana przez wziernik odcina się od reszty dna oka jako owal lub krążek bladoróżowy o średnicy około 1,5 mm. W warunkach prawidłowych tarcza znajduje się na tym samym poziomie co siatkówka i nie wystaje nad otoczenie ( w postaci brodawki, jak sugerowała jej dawna nazwa);

• barwa tarczy nerwu wzrokowego zależy od naczyń włosowatych, prawie przezroczystych włókien nerwowych i przeświecającej blaszki sitowej. Skroniowy odcinek tarczy nerwu wzrokowego jest nieco jaśniejszy z powodu mniejszej grubości przebiegających tędy włókien tarczowo-plamkowych;

• w części środkowej, gdzie przez oś nerwu wzrokowego przechodzą naczynia krwionośne tarcza ma niewielkie płytkie zagłębienie o jaśniejszym zabarwieniu, jest to tzw. wnęka naczyniowa nerwu wzrokowego ( hilus vasculosus nervi optici ). Jeżeli wnęka jest większa to mówi się o zagłębieniu fizjologicznym tarczy ( excavatio physiologica disci ). Tętnica środkowa siatkówki zwykle już w obrębie tarczy rozdziela się na dwie gałęzie: górną i dolną, a te z kolei na tętnice skroniowe siatkówki górną i dolną oraz na tętnice nosowe siatkówki górną i dolną. Tętniczki te biegną powierzchownie w warstwie włókien nerwowych do rąbka zębatego dzieląc się po drodze dychotymicznie.

• do boku od tarczy n. wzrokowego znajduje się miejsce najostrzejszego widzenia - plamka żółta

Włókna nerwowe pochodzące z okolicy plamki żółtej siatkówki, zwane włóknami plamkowo-tarczowymi lub pęczkiem tarczowo-plamkowym ( fasciculus papillomacularis ) zajmują część skroniową ( boczną ) tarczy nerwu wzrokowego. Na przekroju ma on kształt trójkąta ze szczytem zwróconym do środka nerwu. Dopiero w odległości 12 - 15 mm za gałką oczną wiązka ta wchodzi do środka pnia nerwowego i biegnie wzdłuż jego osi do skrzyżowania wzrokowego.

Zawartość gałki ocznej

- zawartość gałki ocznej stanowią: soczewka, ciało szkliste i ciecz wodnista

Soczewka (lens)

- jest strukturą przeźroczystą, dwuwypukłą, silnie załamującą światło. Położona jest między tęczówką leżącą z przodu, a ciałem szklistym położonym z tyłu. Powierzchnia przednia jest zwrócona do komory przedniej gałki ocznej i styka się z brzegiem źrenicznym tęczówki. Powierzchnia tylna - silniej wypukła - leży w dole ciała szklistego. Te dwie powierzchnie schodzą się na obwodzie na zaokrąglonym brzegu soczewki czyli równiku soczewki. Punkt środkowy przedniej i tylnej pow. soczewki stanowi biegun przedni i tylny, a linia łącząca oba bieguny jest osią soczewki (axis lentis). Soczewka objęta jest sprężystą torebką (capsula lentis), która daje się usunąć. W soczewce wyróżnia się obwodowo położoną korę (cortex lentis) - bezbarwną oraz leżące w części środkowej jądro (nucleus lentis) - barwy żółtej lub brunatnej, z wiekiem twardniejące.

- soczewka utrzymywana jest w swoim położeniu za pomocą więzadła rzęskowego (lig. ciliare Zinni) zwanego obwódką rzęskową (zonula ciliaris), która rozpościera się od strefy przyrównikowej soczewki do ciała rzęskowego. Jest ono utworzone przez cienkie włókna obwódkowe (fibrae zonulares),między którymi znajdują się niewielkie przestrzenie zwane przestrzeniami obwódkowymi Petita.

Ciało szkliste (corpus vitreum)

- jest przeźroczystą bezbarwną masą galaretowatą, która wypełnia przestrzeń gałki ocznej, znajdującą się za soczewką. Stanowi ok. 4/5 zawartości gałki ocznej. Dostosowuje się ono do kształtu otoczenia, tylna połowa jest kulista, na powierzchni przedniej, do której przylega soczewka znajduje się wgłębienie - dół ciała szklistego (fossa hyaloidea). Przez część środkową ciała szklistego od tarczy n. wzrokowego do dołu ciała szklistego biegnie przewód - kanał ciała szklistego (canalis hyaloideus), szerokości ok. 1 - 2 mm, który jest pozostałością płodowej t. ciała szklistego, biegnącej w przedłużeniu t. środkowej siatkówki, aż do soczewki. Zewnętrzna, bardziej gęsta warstwa ciała szklistego nosi nazwę błony szklistej i osłania ciało szkliste ze wszystkich stron, z wyjątkiem odcinka leżącego na podstawie ciała szklistego. Ciało szkliste odpowiada za utrzymanie prawidłowego ciśnienia wewnątrzgałkowego, które jest warunkiem zachowania prawidłowych wartości optycznych oka.

Ciecz wodnista (humor aquosus)

- wytwarzana jest częściowo przez nabłonek ciała rzęskowego, a częściowo jest przesączem krwi. Odżywia ona twory pozbawione naczyń krwionośnych; soczewkę i rogówkę i odprowadza z nich produkty przemiany materii, a także jest składową złożonego układu optycznego gałki ocznej.

- komora przednia oka (camera anterior bulbi) - ograniczenia:

od przodu tylna powierzchnia rogówki i niewielka część twardówki

od tyłu przednia powierzchnia tęczówki i część przedniej powierzchni soczewki leżąca za źrenicą

- komora tylna oka (camera posterior bulbi), ma kształt zbliżony do nieregularnego czworoboku, przez źrenicę łączy się z komorą przednią - ograniczenia:

od przodu tylna powierzchnia tęczówki

przyśrodkowo soczewka

bocznie ciało rzęskowe

od tyłu ciało szkliste

Krążenie cieczy wodnistej

- z miejsca produkcji (j.w.) ciecz wodnista dostaje się do komory oka tylnej i z niej przez źrenicę odpływa do komory oka przedniej, na obwodzie której znajduje się kąt tęczówkowo-rogówkowy (angulus iridocornealis) zwany także kątem przesącza. W kącie tym znajduje się więzadło grzebieniaste (lig. pectinatum) mające siateczki beleczek, stąd inna nazwa siateczka beleczkowa (reticulum trabeculare). Układ szczelin w utkaniu więzadła grzebieniastego nosi nazwę przestrzeni kąta tęczówkowo-rogówkowego (spatia anguli iridocornealis s. Fontanae - przestrzenie Fontany). Przez te przestrzenie ciecz wodnista odpływa do zatoki żylnej twardówki zwanej kanałem Schlemma (sinus venosus sclerae s. canalis Schlemmi) okrążającego jak pierścień rogówkę leżąc na granicy rogówkowo-tęczówkowej, stąd przez żyły wodniste (venae aquosae) ciecz wodnista odpływa do żył wirowatych. Zablokowanie kąta przesącza prowadzi do wzrostu ciśnienia cieczy wodnistej - jaskra.

Droga promienia świetlnego

- promień padający na siatkówkę przechodzi przez: rogówkę, komorę przednią gałki ocznej, źrenicę, soczewkę i ciało szkliste

- na siatkówce powstaje obraz rzeczywisty, odwrócony, pomniejszony

- największą zdolność załamywania promieni świetlnych ma rogówka, a po niej soczewka

Naczynia gałki ocznej

- w gałce ocznej wyróżnia się dwa układy naczyń krwionośnych; układ rzęskowy i układ siatkówkowy, oba układy są odgałęzieniami t. ocznej, a między nimi istnieją nieliczne tylko połączenia

układ rzęskowy

- tętnice rzęskowe zaopatrują całą błonę naczyniową, twardówkę i brzeg rogówki z sąsiadującą spojówką

- do naczyń tych należą:

• tt. rzęskowe tylne krótkie - odchodzą one t. ocznej dwoma pniami, które dzielą się tuż za gałką oczną na 12-15 gałęzi. Po oddaniu gałęzi do twardówki przebijają ją w okolicy tylnego bieguna gałki ocznej. Część z nich tworzy dookoła n. wzrokowego koło naczyniowe n. wzrokowego. Pozostałe biegną ku przodowi w przestrzeni przynaczyniówkowej naczyniówki i wytwarzają gęste sploty w warstwie naczyń włosowatych, ku przodowi zespalając się z gg. wstecznymi tt. rzęskowych tylnych i tt. rzęskowych przednich.

• tt. rzęskowe tylne długie przeważnie w liczbie dwóch, przechodzą przez twardówkę po obu stronach n. wzrokowego, nieco dalej do przodu niż poprzednie. Dochodzą do ciała rzęskowego wytwarzając w nim połączenia między sobą i z gałęziami tt. rzęskowych przednich tworzą koło tętnicze większe tęczówki

• tt. rzęskowe przednie w liczbie 5 - 7 odchodzą od tt. mm. prostych gałki ocznej, oddają gg. wsteczne(dla przedniej części twardówki i spojówki) i przebijają twardówkę blisko brzegu rogówkowego i tu łączą się z tt. rzęskowymi tylnymi przyczyniając się do utworzenia koła tętniczego większego tęczówki.

- żyły zwykle nie towarzyszą tętnicom, cała krew żylna z naczyniówki, ciała rzęskowego i większej części tęczówki zbiera się w 4 - 6 żyły wirowate.

układ siatkówkowy

- t. środkowa siatkówki odchodzi od t. ocznej i wchodzi do n. wzrokowego 10-15 mm za gałką oczną, biegnie wzdłuż osi nerwu do tarczy n. wzrokowego, gdzie wychodzi na powierzchnię i dzieli się na gałąź górną i dolną, a te z kolei na tt. skroniowe siatkówki górną i dolną oraz tt. nosowe siatkówki górną i dolną. Tętniczki te biegną powierzchownie w warstwie włókien nerwowych do rąbka zębatego, dzieląc się po drodze dychotymicznie.

- żyły siatkówki nie towarzyszą tętnicom, ale obszar unaczynienia jest ten sam i dlatego mają te same nazwy. Żyła środkowa siatkówki powstaje z dwóch głównych gałęzi nieco przyśrodkowo od podziału t. środkowej siatkówki, biegnie w osi n. wzrokowego razem z tętnicom i najczęściej uchodzi do zatoki jamistej, rzadziej do z. ocznej.

Odpływ chłonki

- w gałce ocznej nie ma naczyń chłonnych, chłonka odpływa poprzez przestrzeń przynaczyniówkową, która przez gałęzie żył wirowatych i innych naczyń przebijających twardówkę uzyskuje połączenie z przestrzenią międzypochewkową położoną między twardówką a pochewką gałki ocznej.

Nerwy gałki ocznej

- pochodzą bezpośrednio od n. nosowo-rzęskowego, jako nn. rzęskowe długie prowadzące włókna czuciowe oraz od zwoju rzęskowego jako nn. rzęskowe krótkie prowadzące włókna czuciowe i autonomiczne (współczulne i przywspółczulne)

N. oczny (n. ophtalmicus)

- jest najmniejszą z trzech gałęzi n. trójdzielnego

- ma charakter czuciowy - dendryty komórek zwoju trójdzielnego

- po odejściu od zwoju biegnie w ścianie bocznej zatoki jamistej (poniżej n. IV, bocznie od n. VI) i przez szczelinę oczodołową górną wchodzi do oczodołu, gdzie dzieli się na trzy gałęzie. Jeszcze przed wejściem do oczodołu oddaje g. oponową czyli g. namiotu (r. meningeus s. r. tentorii) unerwiającą oponę twardą namiotu móżdżku oraz zatoki skalistej górnej, poprzecznej i prostej (dołu tylnego czaszki).

- gałęzie końcowe n. ocznego:

• n. łzowy (n. lacrimalis) biegnie wzdłuż bocznej części sklepienia oczodołu do przodu w kierunku kąta bocznego oka, następnie dzieli się na 2 gałęzie. G. górna przechodzi przez gruczoł łzowy unerwiając go czuciowo, ponadto unerwia czuciowo spojówkę oraz skórę okolicy bocznego kąta oka i powieki górnej. G. dolna biegnie ku dołowi wzdłuż bocznej ściany oczodołu i łączy się z n. jarzmowym jako r. communicans nervi zygomatici cum ramo inferiore nervi lacrimalis. Dzięki temu zespoleniu g. dolna otrzymuje wydzielnicze włókna przywspółczulne dla gruczołu łzowego. Włókna te pochodzą z n. pośredniego i przez n. skalisty większy, zwój skrzydłowo-podniebienny i wł. pozazwojowe z tego zwoju dochodzą do n. jarzmowego.

• n. czołowy (n. frontalis) biegnie ku przodowi w przedłużeniu pnia n. ocznego bezpośrednio pod sklepieniem oczodołu na m. dźwigaczu powieki górnej, następnie dzieli się na dwie gałęzie końcowe; n. nadbloczkowy (n. supratrochlearis) i n. nadoczodołowy (n. supraorbitalis). Nerwy te przechodzą przez odpowiednie wcięcia lub otwory w brzegu górnym oczodołu. Unerwiają one skórę powieki górnej, przyśrodkowego kąta oka, czoła aż do szczytu głowy (do poziomu szwu wieńcowego), nasady i grzbietu nosa, spojówkę górnej powieki i przyśrodkowego kąta oka oraz błonę śluzową zatoki czołowej. G. dolna n. nadbloczkowego zespala się z n. podbloczkowym

• n. nosowo-rzęskowy (n. nasociliaris) biegnie do przodu i przyśrodkowo dochodząc do brzegu przyśrodkowego sklepienia oczodołu (początkowo między m. prostym górnym a n. wzrokowym, następnie m. skośnym górnym a m. prostym przyśrodkowym). Unerwia częściowo jamę nosową i gałkę oczną, stąd podział nerwu na część nosową i rzęskową (pars ciliaris et nasalis).

• z części rzęskowej odchodzą:

• gałąź łącząca ze zwojem rzęskowym (r. communicans cum ganglio ciliari) - korzeń czuciowy tego zwoju

• nn. rzęskowe długie (nn. ciliares longi) biegną wzdłuż n. wzrokowego, wnikają do gałki ocznej i unerwiają błonę zewnętrzną i środkową.

- z części nosowej odchodzą:

• n. sitowy tylny (n. ethmoidalis posterior) - wychodzi z oczodołu w towarzystwie jednoimiennych naczyń przez foramen ethmoidale posterior i unerwia błonę śluzową komórek sitowych tylnych i zatoki klinowej

• n. sitowy przedni (n. ethmoidalis anterior) biegnie nad m. prostym przyśrodkowym i przez foramen ethmoidale anterior przechodzi do dołu przedniego czaszki. Leży tu pod oponą twardą na blaszce sitowej i razem z jednoimienną tętnicą przechodzi przez jeden z przednich otworów tej blaszki do jamy nosowej, gdzie dzieli się na gg. nosowe (rr. nasales), a te z kolei dzielą się na gg. wewnętrzne i g. zewnętrzną. Gałęzie nosowe wewnętrzne unerwiają błonę śluzową przednio-górnej części jamy nosowej do przodu od okolicy węchowej, zarówno ściany bocznej (gg. nosowe przednie boczne) jak i przyśrodkowej (gg. nosowe przednie przyśrodkowe). Gałąź nosowa zewnętrzna (r. nasalis externus) biegnie w bruździe sitowej na wewnętrznej powierzchni kości nosowej i na dolnym brzegu kości, między nią a chrząstką boczną nosa nerw wychodzi z jamy nosowej i unerwia skórę grzbietu nosa.

• n. podbloczkowy (n. infratrochlearis) biegnie w przedłużeniu pnia n. nosowo-rzęskowego do wewnętrznego kąta oka dzieląc się na gałąź powiekową górną i dolną. Nerw ten unerwia okolicę przyśrodkowego kąta oka, mięsko łzowe, woreczek łzowy oraz skórę powierzchni bocznej nasady nosa.

Zwój rzęskowy (ganglion ciliare)

- leży w głębi oczodołu, na granicy tylnej i środkowej jego trzeciej części, pomiędzy n. wzrokowym a m. prostym bocznym

- jest zwojem o charakterze przywspółczulnym, topograficznie związanym z n. ocznym

- zwój otrzymuje trzy korzenie:

• korzeń czuciowy czyli długi (radix sensitiva s. longa s. ramus communicans cum n. nasociliari) - od n. nosowo-rzęskowego od n. ocznego. Są to dendryty komórek zwoju trójdzielnego Gassera

• korzeń przywspółczulny, czyli krótki albo okoruchowy (r. parasymphatica s. brevis s. oculomotoria) - od g. dolnej n. okoruchowego. Są to neuryty komórek jądra Westphal-Edingera.

• korzeń współczulny - są to włókna współczulne pozazwojowe ze zwoju szyjnego górnego pnia współczulnego. Pochodzą ze splotu jamistego będącego częścią splotu współczulnego otaczającego t. szyjną wewnętrzną w jej przebiegu przez zatokę jamistą. Dochodzą one do zwoju w towarzystwie n. ocznego. Włókna współczulne wychodzące ze zwoju rzęskowego unerwiają naczynia gałki ocznej oraz m. rozwieracz źrenicy.

- włókna pozazwojowe to nn. rzęskowe krótkie (nn. ciliares breves), które wzdłuż n. wzrokowego kierują się do gałki ocznej i po przebiciu twardówki zaopatrują naczynia twardówki i naczyniówki. W ciele rzęskowym wytwarzają splot, z którego wychodzą włókna nerwowe unerwiające m. rzęskowy oraz mm. gładkie tęczówki, które unerwione są pojedynczo; m. zwieracz źrenicy - wyłącznie P., m. rozwieracz źrenicy - wyłącznie W.

Nerw wzrokowy (n. opticus) II n. czaszkowy

- zarówno rozwojowo jak i czynnościowo jest zmienioną częścią mózgowia (wypustką mózgowia). Biegnie od gałki ocznej do skrzyżowania wzrokowego i prowadzi włókna nerwowe siatkówki do mózgowia. W jego przebiegu wyróżnia się cztery odcinki:

1. odcinek wewnątrzgałkowy - dł. ok. 0.7 mm.

2. odcinek wewątrzoczodołowy - od gałki ocznej do kanału wzrokowego, dł. ok. 30 mm.

3. odcinek wewnątrz kanału wzrokowego - dł. ok. 5 mm.

4. odcinek wewnąrzczaszkowy - do skrzyżowania wzrokowego, dł. ok. 10 mm.

ad. 2. - w odcinku wewnątrzoczodołowym n. wzrokowy ma przebieg esowaty, dzięki temu gałka oczna może swobodnie wykonywać swe ruchy. Ten nadmiar długości zabezpiecza też włókna nerwowe przed uszkodzeniem w przypadku znacznego wytrzeszczu. W oczodole i kanale wzrokowym nerw objęty jest pochewkami odpowiadającymi oponom mózgowia; pochewką zewnętrzną, środkową i wewnętrzną. W kanale wzrokowym opona twarda mózgowia rozszczepia się na dwie warstwy: zewnętrzna przechodzi w okostną oczodołu, a wewnętrzna okrywa n. wzrokowy. Między pochewką zewnętrzną a środkową znajduje się przestrzeń międzypochewkowa (spatium intervaginale - odpowiada przestrzeni podtwardówkowej w obrębie czaszki) nie mająca większego znaczenia dla komunikacji z odpowiednią przestrzenią wewnątrzczaszkową. Nato-miast płyn krążący w przestrzeni między pochweką środkową a wewnętrzną (odpowiadającej przestrzeni podpajęczynówkowej) nieprzerwanie łączy się z podpajęczynówkowym płynem wewnątrzczaszkowym.

Mięśnie oczodołu

Mięśnie gałki ocznej

- gałką oczną porusza 6 mięśni; 4 mięśnie proste (przyśrodkowy, boczny, górny i dolny) oraz 2 mięśnie skośne (górny i dolny)

- mięśnie te wykonują zawsze ruchy obrotowe, przy czym gałka oczna nie zmienia miejsca swego położenia

- wszystkie mięśnie proste oka oraz m. skośny górny mają przyczep początkowy w szczycie oczodołu, w pierścieniu ścięgnistym wspólnym (anulus tendineus communis Zinni) dookoła ujścia kanału wzrokowego oraz przylegającej przyśrodkowej części szczeliny oczodołowej górnej. W pierścieniu tym rozpoczyna się również m. dźwigacz powieki górnej. M. skośny dolny rozpoczyna się na dolnej ścianie oczodołu tuż za brzegiem podoczodołowym.

- przyczepy końcowe mm. prostych znajdują się na twardówce, nieco do przodu od równika gałki oczne. M. skośny górny przechodzi przez bloczek i przyczepia się do twardówki ku tyłowi od równika gałki ocznej, w ćwiartce górno-bocznej. M. skośny dolny przyczepia się do twardówki ku tyłowi od równika gałki ocznej, w ćwiartce dolno-bocznej.

- czynność:

• m. prosty przyśrodkowy zwraca gałkę oczną ku nosowi

• m. prosty boczny zwraca gałkę oczną ku skroni

• m. prosty górny zwraca gałkę oczną ku górze i nosowi

• m. prosty dolny zwraca gałkę oczną ku dołowi i nosowi

• m. skośny górny zwraca gałkę oczną ku dołowi i skroni

• m. skośny dolny zwraca gałkę oczną ku górze i skroni

- unerwienie: m. prosty boczny - n. VI

m. skośny górny - n. IV ; pozostałe mięśnie - n. III

Inne mięśnie oczodołu

1. m. dźwigacz powieki górnej (m. levator palpebrae superioris)

Pp: pierścień ścięgnisty wspólny

Pk: jego wachlarzowate ścięgno dzieli się na dwie blaszki; powierzchowną i głęboką, kończące się w powiece górnej, blaszka głęboka zawiera włókna mięśniowe gładkie tworzące m. tarczkowy górny

F: unosi powiekę górną

N: g. górna n. okoruchowego (n. III)

2. m. oczodołowy (m. orbitalis)

- jest m. gładkim, jego włókna, głownie o przebiegu poprzecznym, rozpięte są nad szczeliną oczodołową dolną

F: prawdopodobnie odgrywa pewną rolę w wysuwaniu gałki ocznej do przodu

N: unerwienie pochodzi od cz. współczulnej układu autonomicznego

Pierścień ścięgnisty wspólny

- przez pierścień ten przechodzą: t. oczna

n. wzrokowy (n. II)

n. okoruchowy (n. III)

n. odwodzący (n. VI)

n. nosowo-rzęskowy (od n. ocznego - n. V1)

włókna współczulne ze splotu jamistego

Nerwy gałkoruchowe (III, IV i V)

Nerw okoruchowy (n. oculomotorius) - n. III

- ma charakter ruchowy i przywspółczulny

- jądro ruchowe - jądro główne (nucl. principalis n. III) leży w nakrywce śródmózgowia, do przodu od wodociągu mózgu Sylwiusza, na poziomie wzgórków górnych

- jądro przywspółczulne - jądro dodatkowe - jądro Westphala - Edingera leży przyśrodkowo i ku tyłowi od jądra ruchowego

- nerw III wychodzi z pnia mózgu w dole międzykonarowym, powyżej górnego brzegu mostu dwiema grupami włókien: grupa przyśrodkowa wychodzi z bruzdy przyśrodkowej odnogi mózgu, grupa boczna wychodzi tuż obok z odnogi mózgu. Oba pęczki łączą się i biegną do przodu i w stronę boczną między t. górną móżdżku a t. tylną mózgu. Bocznie od wyrostka pochyłego tylnego nerw przebija oponę twardą i biegnie w górnym brzegu ściany bocznej zatoki jamistej do szczeliny oczodołowej górnej, przez którą wchodzi do oczodołu. Po przejściu przez wspomnianą szczelinę przechodzi przez pierścień ścięgnisty wspólny, przyśrodkowo od n. VI i nosowo-rzęskowego. Zaraz po wejściu do oczodołu n. III dzieli się na dwie gałęzie: słabszą g. górną (biegnie do przodu i ku górze bocznie od n. wzrokowego do m. dźwigacza powieki górnej i m. prostego górnego, które unerwia) i silniejszą g. dolną, która unerwia m. prosty przyśrodkowy, m. prosty dolny i m. skośny dolny. Od gałęzi zaopatrującej m. skośny dolny odchodzą włókna do zwoju rzęskowego, stanowiąc jego korzeń przywspółczulny, w zwoju tym kończą się synapsami z kom. zwoju i jako wł. pozazwojowe w nn. rzęskowych krótkich podążają do gałki oczne. Nerwy te biegną do przodu między twardówką a naczyniówką, w ciele rzęskowym wytwarzają splot rzęskowy i unerwiają m. zwieracz źrenicy i m. rzęskowy.

Nerw bloczkowy (n. trochlearis) - n. IV

- ma charakter ruchowy

- jądro ruchowe leży w nakrywce śródmózgowia, bezpośrednio poniżej jądra n. III, do przodu od wodociągu mózgu Sylviusza, na wysokości wzgórków dolnych.

- neuryty tego jądra biegną w kierunku grzbietowym, przechodzą na str. przeciwną i pnia mózgu wychodzą ku dołowi od wzgórka dolnego blaszki pokrywy a bocznie od wędzidełka zasłony rdzeniowej górnej. Następnie n. IV obejmuje łukowato konar mózgu, kierując się na powierzchnię podstawną mózgowia, biegnie do tyłu od wyrostka pochyłego tylnego i pod przednim pasmem namiotu móżdżku przebija oponę twardą (porus n. trochlearis). Następnie biegnie do przodu w ścianie bocznej zatoki jamistej (poniżej n. III i nad n. V1), następnie krzyżuje n. III po jego bocznej stronie i przez szczelinę oczodołową górną wstępuje do oczodołu bocznie i ku górze od pierścienia ścięgnistego wspólnego. W oczodole dochodzi do m. skośnego górnego unerwiając go.

Nerw odwodzący (n. abducens) - n. VI

- ma charakter ruchowy

- jądro ruchowe leży w części grzbietowej mostu, na dnie dołu równoległobocznego we wzgórku n. twarzowego.

- neuryty komórek tego jądra biegną do przodu i ku dołowi i w pobliżu linii pośrodkowej wychodzą z mózgowia na dolnym brzegu mostu, między nim a piramidą rdzenia przedłużonego.

- po wyjściu z mózgowia nerw ten biegnie w zbiorniku podpajęczynówkowym mostu leżąc na stoku kości klinowej, następnie w pobliżu szczytu piramidy k. skroniowej przechodzi przez szczelinę opony twardej i wchodzi do zatoki jamistej, w której biegnie poniżej i nieco bocznie od t. szyjnej wewnętrznej, otoczony śródbłonkiem zatoki. Po wyjściu z zatoki jamistej przechodzi przez szczelinę oczodołową górną i pierścień ścięgnisty wspólny do oczodołu, gdzie biegnie po stronie bocznej n. wzrokowego do m. prostego bocznego gałki ocznej, unerwiając go.

Powieki (palpebrae)

- są to ruchome fałdy skórno-mięśniowe pokrywające gałkę oczną od przodu stanowiąc jej ochronę. Granicę powieki górnej stanowi brew (supercilium) umieszczona wzdłuż łuku brwiowego kości czołowej. Brew zbudowana jest ze skóry zawierającej liczne gruczoły łojowe i potowe oraz mocne włosy. Granica powieki dolnej jest słabo zaznaczona i odpowiada dolnej granicy oczodołu.

- w obu powiekach odróżniamy powierzchnię przednią - skórną i powierzchnię tylną - spojówkową, jedna przechodzi w drugą na wolnym brzegu powieki. Przestrzeń między wolnymi brzegami powiek stanowi szpara powiek (rima palpebrarum)

- powieki łączą się ze sobą po obu końcach szpary powiek tworząc kąty oka; przyśrodkowy i boczny (angulus oculi medialis et lateralis). Samo połączenie powiek nazywa się spoidłem powiek (commissura palpebrarum medialis et lateralis). Boczny kąt oka jest ostry. Przyśrodkowy kąt oka jest zaokrąglony przyjmując kształt wcięcia podkowiastego, wcięcie to ogranicza małą trójkątną przestrzeń, tzw. jeziorko łzowe (lacus lacrimalis), w którym znajduje się mięsko łzowe (caruncula lacrimalis). U podstawy tego wcięcia, na brzegu wolnym powiek istnieje małe wzniesienie, tzw. brodawka łzowa (papilla lacrimalis) z punktem łzowym (punctum lacrimale) na jego szczycie.

- na wolnym brzegu powieki, szerokości ok. 2 mm odróżniamy krawędź przednią i tylną. Krawędzie przednie powiek są nieco zaokrąglone, z krawędzi tych wyrastają łukowato dość twarde włosy - rzęsy (cilia), ustawione zwykle w 2-3 rzędy. Krawędzie tylne powiek zwrócone są do gałki ocznej, do przodu od nich znajduje się rząd drobnych otworków - ujść gruczołów tarczkowych.

- idąc od zewnątrz do wewnątrz w powiece wyróżnia się następujące warstwy:

• skóra wraz z tkanką podskórną

• część powiekowa m. okrężnego oka

• tarczka (tarsus) - tarczka zbudowana jest ze zbitej tkanki łącznej, która tworzy szkielet powiek, nadaje im kształt oraz zawiera gruczoły łojowe, tzw. gruczoły tarczkowe Meiboma. Ujścia tych gruczołów leżą bezpośrednio do przodu od krawędzi tylnej powiek Wydzielina tych gruczołów uszczelnia zetknięte ze sobą powieki i zapobiega przelewaniu się łez przez ich brzegi. Tarczka górna jest prawie 2x wyższa niż dolna. Do powierzchni przedniej tarczek przyczepia się przegroda oczodołowa, która u góry i u dołu łączy się z brzegiem oczodołu. Przyśrodkowe i boczne końce obu tarczek są poza tym przyczepione do brzegów oczodołu za pomocą pasm tkanki łącznej w postaci więzadeł powiekowych; przyśrodkowego i bocznego. Do górnego brzegu tarczki górnej oraz dolnego brzegu tarczki dolnej przyczepiają się mm. tarczkowe; odpowiednio górny i dolny (m. tarsalis superior et inferior). Oba mięśnie są unerwione przez włókna współczulne i przyczyniają się do rozwarcia szpary powiek.

• spojówka

- otwieranie i zamykanie szpary powiek odbywa się wskutek naprzemiennego skurczu i rozkurczu m. dźwigacza powieki górnej, mm. tarczkowatych oraz m. korężnego oka.

Spojówka (tunica conjunctiva)

- jest to delikatna błona śluzowa pokrywająca tylną powierzchnię powiek i przednią powierzchnię gałki ocznej

- wyróżniamy w niej 3 części: spojówkę powiek, spojówkę gałki ocznej, sklepienie spojówki.

• spojówka powiek pokrywa tylną powierzchnię powiek, rozpoczynając się na krawędzi tylnej powieki (brzeg wolny powieki między krawędzią przednią i tylną pokrywa jeszcze skóra)

• spojówka gałki ocznej pokrywa przedni odcinek twardówki aż do rąbka rogówki, z twardówką jest luźno złączona, przesuwalna i daje się ująć w fałd. Pokrycie spojówkowe brzegu rogówki nazywamy rąbkiem spojówki jego szerokość wynosi ok. 1-2 mm. W rąbku kończy się spojówka gałki ocznej jednak jej nabłonek przechodzi w nabłonek rogówki.

• sklepienie spojówki górne i dolne utworzone jest przez przejście spojówki powiek w spojówkę gałki ocznej, spojówka jest tu najsilniej złączona z podłożem tak rozległa że układa się zwykle w poziome fałdy, dzięki temu ruchy gałki ocznej mogą odbywać się swobodnie i niezależnie od powiek.

- cała powierzchnia wysłana przez spojówkę tworzy jeden wspólny rozległy worek spojówkowy

Narząd łzowy (apparatus lacrimalis)

- tworzą gruczoł łzowy oraz drogi odprowadzające (kanaliki łzowe, woreczek łzowy i przewód nosowo-łzowy).

Gruczoł łzowy (glandula lacrimalis)

-leży w przedniej części oczodołu, w dole gruczołu łzowego na górno-bocznej ścianie oczodołu i jest podzielony przez ścięgno m. dźwigacza powieki górnej na część oczodołową- większą i znacznie mniejszą część powiekową, tylko w tyle obie części są ze sobą połączone. Część powiekowa przylega do górnego sklepienia spojówki i do bocznego kąta oka, można ją obserwować po odwinięciu powieki górnej. Z tego gruczołu łzy odpływają przez 10-12 przewodzików odprowadzających do górnego sklepienia spojówki (w sklepieniu tym mają swe ujścia). Dzięki ruchowi powiek i gałki ocznej są one rozprowadzane po rogówce i spływają do dolnego sklepienia spojówki i dalej w kierunku przyśrodkowego kąta oka do jeziorka łzowego, leżącego na mięsku łzowym. Stąd łzy odpływają przez punkty łzowe leżące na brodawkach łzowych na brzegu wewn. (krawędzi tylnej) powiek do kanalików łzowych: górnego i dolnego, a następnie do woreczka łzowego leżącego na przyśrodkowej ścianie oczodołu w dole woreczka łzowego. W kanaliku łzowym wyróżnia się dwie części początkową pionową i końcową poziomą. W miejscu połączenia obu części znajduje się bańka kanalika łzowego. Z woreczka łzowego wychodzi przewód nosowo-łzowy długości ok. 15 mm który biegnie ku dołowi i nieco bocznie (linię przebiegu wskazuje linia łącząca wewnętrzny kąt oka z I zębem trzonowym) w kostnym kanale nosowo-łzowym i uchodzi do przewodu nosowego dolnego.

Droga wydzielnicza dla gruczołu łzowego

Neuryty jądra ślinowego górnego leżącego w moście biegną w nerwie pośrednim, włókna drogi wydzielniczej przechodzą tranzytem przez zwój kolanka i odłączają się od n. pośredniego biegnąc dalej w n. skalistym większym

Nerw skalisty większy łączy się z n skalistym głębokim w nerw kanału skrzydłowego Widiusza, który dochodzi do zwoju skrzydłowo-podniebiennego. W zwoju tym włókna przywspółczulne kończą się synapsami z komórkami tego zwoju. Neuryty komórek zwoju skrzydłowo-podniebiennego biegną dalej z n. jarzmowym, który przez szczelinę oczodołową dolną wchodzi do oczodołu i tu oddaje gałąź łączącą z n. łzowym, która dochodzi do dolnej gałęzi n. łzowego i z nią do gruczołu łzowego.

Zawartość oczodołu:

1. gałka oczna wraz z zawartością: soczewka, ciało szkliste, ciecz wodnista

2. mm gałki ocznej- aparat ruchowy gałki ocznej

3. inne mm oczodołu ;m. dźwigacz powieki górnej, m. oczodołowy

4. powięzie mięśniowe

5. pochewka gałki ocznej

6. ciało tłuszczowe oczodołu

7. gruczoł łzowy wraz z przewodami odprowadzającymi

8. jeziorko łzowe na mięsku łzowym

9. punkty łzowe znajdujące się na brodawkach łzowych w przyśrodkowym brzegu powieki górnej i dolnej

10. kanaliki łzowe i woreczek łzowy

11. przegroda oczodołowa

12. tarczki w obrębie powiek

13. a. ophtalmica z rozgałęzieniami

14. v. ophtalmica superior et inferior z dopływami, v. ophtalmica sup. uchodzi do sinus cavernosus, v. ophtalmica inf. dzieli się na g. górną - uchodzi do sinus cavernosus i g. dolną - uchodzi do plexus venosus pterygoideus

15. a. et v. infraorbitalis

16. n opticus- II

17. n oculomotorius- III

18. n trochlearis -IV

19. gg. n. ocznego (n. V1), na które nerw ten dzieli się przed wejściem do oczodołu: n. lacrimalis, n. frontalis, n. nasolacrimalis

20. n. abducens -VI

21. n. zygomaticus

22. n. infraorbitalis

23. rr. orbitales ganglion pterygopalatini

V

Narząd przedsionkowo-ślimakowy ( organum vestibulocochleare )

- zwany dawniej narządem statyczno-słuchowym (organum statoacusticum), a potocznie zwany uchem (auris)

- obejmuje dwa narządy: narząd ślimakowy (narząd słuchu) oraz narząd przedsionkowy (narząd równowagi).

- w uchu wyróżniamy trzy części: ucho zewnętrzne, środkowe i wewnętrzne.

- ucho zewnętrzne i środkowe należą wyłącznie do narządu słuchu, służą do przewodzenia fal dźwiękowych.

- ucho wewnętrzne, ze względu na swą zawiłą budowę zwane też błędnikiem ( labirintus s. Galenus ) zawiera komórki zmysłowe ( receptory ) zarówno narządu słuchu, jak też narządu równowagi.

Ucho zewnętrzne ( auris externa )

- zbudowane jest z małżowiny usznej oraz przewodu słuchowego zewnętrznego.

Małżowina uszna ( auricula )

- jest fałdem skórnym wspartym szkieletem chrzęstnym, tylko dolny koniec małżowiny, płatek ( lobulus ) nie ma podłoża chrzęstnego, lecz podskórną tkankę tłuszczową, której brak w innych częściach małżowiny. Małżowina uszna zbudowana jest ze skóry, chrząstki, więzadeł i kilku szczątkowych mięśni bez większego znaczenia. Boczna powierzchnia małżowiny jest wklęsła i bogato wymodelowana, przyśrodkowa jest wypukła. Chrząstka małżowiny ( cartilago auriculae ) u dołu przechodzi bezpośrednio w chrząstkę przewodu słuchowego ( cartilago meatus acusticus ), która uzupełnia szkielet małżowiny i wytwarza niektóre szczegóły jej ukształtowania. Obie chrząstki razem stanowią chrząstkę ucha zewnętrznego ( cartilago auris externae ).

Przewód słuchowy zewnętrzny ( meatus acusticus externus )

- długości około 35 mm., zbudowany z bocznej części chrzęstnej ( 1/3 długości ) oraz przyśrodkowej, dwukrotnie dłuższej części kostnej ( 2/3 długości ).

- część chrzęstna czyli przewód słuchowy zewnętrzny chrzęstny rozpoczyna się w jamie czaszki i sięga do otworu słuchowego zewnętrznego, część kostna czyli przewód słuchowy zewnętrzny kostny w przedłużeniu poprzedniego leży w kości skroniowej i przyśrodkowo kończy się bruzdą bębenkową, w której umocowana jest błona bębenkowa. Utworzony jest przez część bębenkową i część łuskową kości skroniowej. Tylko ściana przednia i dolna części chrzęstnej utworzona jest przez chrząstkę, pozostałe dwie ściany, tj. tylna i górna zbudowane są z tkanki łącznej włóknistej. Najwęższą częścią przewodu słuchowego zewnętrznego jest miejsce połączenia części chrzęstnej i kostnej.

Unaczynienie i unerwienie ucha zewnętrznego

• unaczynienie tętnicze małżowiny usznej oraz przewodu słuchowego zewnętrznego pochodzi z 3 źródeł:

1. gałęzie uszne przednie ( rami auriculares anteriores ) od tętnicy skroniowej powierzchownej, zaopatrują one przednią część powierzchni bocznej małżowiny;

2. gałęzie uszne ( tylne ) ( rami aurculares posteriores ) od tętnicy usznej tylnej i tętnicy potylicznej zaopatrują całą powierzchnię przyśrodkową oraz tylną część powierzchni bocznej małżowiny.

3. tętnica uszna głęboka ( arteria auricularis profunda ) od tętnicy szczękowej, zaopatruje przewód słuchowy zewnętrzny ( części kostną i chrzęstną ) oraz powierzchnię boczną błony bębenkowej.

• odpływ krwi żylnej:

1. z powierzchni przyśrodkowej - żyła uszna tylna → żyła szyjna zewnętrzna;

2. z powierzchni bocznej - żyły przeduszne ( venae preauriculares ) = żyły uszne przednie → żyła zażuchwowa →żyła twarzowa → żyła szyjna wewnętrzna;

3. żyły przewodu słuchowego zewnętrznego uchodzą do splotu otaczającego staw skroniowo-żuchwowy, który łączy się ze splotem żylnym skrzydłowym.

• odpływ chłonki:

1. z powierzchni przyśrodkowej - węzły chłonne zamałżowinowe → węzły chłonne szyjne głębokie;

2. z powierzchni bocznej i z przewodu słuchowego zewnętrznego - węzły chłonne przedmałżowinowe → węzły chłonne przyusznicze ( z tej grupy - przeduszne ) → węzły chłonne szyjne głębokie;

3. ponadto chłonka z małżowiny odpływa do górnych węzłów chłonnych szyjnych głębokich.

• unerwienie małżowiny usznej:

ruchowe - pochodzi od nerwu twarzowego ( VII );

- unerwienie powierzchni przyśrodkowej - nerw uszny tylny → gałąź uszna;

- unerwienie powierzchni bocznej - gałęzie skroniowe ze splotu przyuszniczego.

czuciowe

- powierzchnia przyśrodkowa (tylna): nerw potyliczny mniejszy i nerw uszny wielki ze splotu szyjnego

- powierzchnia boczna: gałąź uszna nerwu błędnego → muszla małżowiny, ponadto nerwy uszne przednie od nerwu uszno-skroniowego ( V₃ ) i nerw uszny wielki.

• unerwienie przewodu słuchowego zewnętrznego: - pochodzi od n. trójdzielnego ( V ) i n. błędnego ( X )

1. n. przewodu słuchowego zewnętrznego od n. uszno-skroniowego ( V₃ ) unerwia przednią i górną ścianę przewodu.

2. gałąź uszna nerwu błędnego unerwia ścianę dolną i tylną przewodu ( dlatego też dotyk przewodu może czasem wywołać napady kaszlu, kichania a nawet wymioty i zaburzenia czynności serca ).

Ucho środkowe ( auris media )

• zbudowane jest z:

1. jamy bębenkowej - mieszczącej się w kości skroniowej, między uchem wewnętrznym a zewnętrznym;

2. błony bębenkowej - położonej na granicy między jamą bębenkową a uchem zewnętrznym;

3. trąbki słuchowej - która łączy jamę bębenkową z częścią nosową gardła;

4. przestrzeni powietrznych - jamy sutkowej i komórek sutkowych, położonych do tyłu od jamy bębenkowej

• wszystkie te części są powietrzne, jedynie trąbka słuchowa, a ściślej jej część chrzęstna ma światło zamknięte i otwiera się jedynie okresowo podczas połykania lub ziewania.

• granicę między uchem zewnętrznym a uchem środkowym ( jamą bębenkową ) stanowi błona bębenkowa.

Błona bębenkowa ( membrana tympani )

- stanowi granicę między uchem zewnętrznym a środkowym, Ma kształt owalny ( 10 - 11 mm. na 9 mm. ) i grubość 0,1 mm.. Jest błoną szarawą, nieco przezroczystą, dzięki czemu widoczne są przez nią niektóre twory jamy bębenkowej. Całym swym obwodem jest połączona z kością. Jej większy odcinek dolny, tzw. część napięta ( pars tensa ), przytwierdzona jest do bruzdy bębenkowej części bębenkowej kości skroniowej, pierścieniem włóknisto-chrzęstnym ( anulus fibrocartilagineus ). Mały, górny odcinek błony przyczepia się do wcięcia bębenkowego części łuskowej kości skroniowej - ta część błony bębenkowej jest cieńsza od pozostałej, dlatego też jest bardziej wiotka, tworzy tzw. część wiotką ( pars flaccida = membrana Shrapnelli ). Część ta zakrywa głowę młoteczka. Granicę między częścią wiotką a napiętą błony bębenkowej stanowi delikatna smuga, tzw. prążek błony bębenkowej przedni i tylny ( stria membranae tympani anterior et posterior ). Na tej granicy widoczne jest nieznaczne uwypuklenie błony na zewnątrz, wywołane przez wyrostek boczny młoteczka, jest to tzw. wyniosłość młoteczkowa ( prominentia mallearis ). Od miejsca tego schodzi ku dołowi i tyłowi biaława smuga, wywołana przyczepem rękojeści młoteczka → prążek młoteczka ( stria mallearis ). Koniec rękojeści młoteczka wciąga błonę bębenkową, w części środkowej, do wewnątrz, wywołując lejkowate wpuklenie - pępek błony bębenkowej ( umbo membranae tympani ), podczas gdy pozostała część błony jest nieco uwypuklona na zewnątrz. Dla lepszej orientacji zwłaszcza przy zabiegach wykonywanych na błonie bębenkowej, dzielimy ją na cztery kwadranty ( ćwiartki ). Linia łącząca pępek z wyniosłością młoteczkową oraz druga prostopadła do niej, biegnąca przez pępek dzieli błonę bębenkową na cztery nierówne ćwiartki. Ćwiartki dolne są mniejsze od górnych, a obie tylne są większe od przednich. Dwie górne ćwiartki ( przednia i tylna ) tworzą okolicę nadpępkową ( regio supraumbilicalis ) błony bębenkowej; dwie dolne stanowią okolicę podpępkową ( regio infraumbilicalis ). Położenie kosteczek słuchowych odpowiada tylnej ćwiartce okolicy nadpępkowej, toteż aby nie uszkodzić kosteczek lub nawet ściany błędnika, nacięcie błony bębenkowej ( paracentesis ) dokonuje się w tylno-dolnym kwadrancie. Przy oglądaniu wziernikiem ucha u osoby żywej widzimy przy sztucznym oświetleniu stożek świetlny ( refleks świetlny = refleks trójkątny ). Wierzchołek trójkąta leży w pępku błony bębenkowej, podstawa ( szerokości 1,5 - 2 mm. ) w pobliżu obwodu, ale nie dochodzi do niego ( wysokość stożka 2,5 mm. ). Stożek ten istotny przy rozpoznawaniu chorób ucha środkowego jest zjawiskiem optycznym a nie strukturą anatomiczną. Oprócz tego refleksu prawie zawsze występuje jeszcze drugi, jako wąska smuga połyskująca wzdłuż przednio-dolnego brzegu błony bębenkowej - refleks rowkowy.

- położenie: błona bębenkowa nie jest ustawiona pionowo, lecz pochylona ku dołowi i do przodu. Z płaszczyzną poziomą tworzy kąt 45 - 60°, otwarty na zewnątrz ( kąt inklinacji ). Z płaszczyzną pośrodkową zaś tworzy kąt około 50 °, otwarty ku tyłowi ( kąt deklinacji ). U noworodka oba te kąty są mniejsze niż u dorosłego, dlatego mówimy o podnoszeniu się błony bębenkowej po urodzeniu.

- błona bębenkowa zbudowana jest z trzech warstw: zewnętrznej cienkiej warstwy skórnej ( stratum cutaneum ), będącej przedłużeniem skóry przewodu słuchowego zewnętrznego. Nie posiada przydatków ( włosów, gruczołów ), wewnętrznej warstwy śluzowej ( stratum mucosum ) stanowiącej przedłużenie błony śluzowej jamy bębenkowej i środkowej warstwy, czyli blaszki właściwej ( lamina propria ). Ta ostatnia występuje wyłącznie w części napiętej błony bębenkowej, a brak jej w części wiotkiej.

- naczynia i nerwy zaopatrujące błonę bębenkową dochodzą do niej zarówno od strony jamy bębenkowej jak i od przewodu słuchowego zewnętrznego.

• unaczynienie tętnicze:

- od zewnątrz - t. zewnętrzna rękojeści ( a. manubrii externa ) od t. usznej głębokiej od t. szczękowej;

- od wewnątrz - gałęzie t. bębenkowej przedniej od t. szczękowej

• unaczynienie żylne - żyły towarzyszą tętnicom, wcześniej tworząc sploty żylne

• chłonka odpływa do węzłów chłonnych przed i zamałżowinowych

• unerwienie warstwy skórnej

- n. przewodu słuchowego zewnętrznego ( n. meatus acustici externi ) - gałąź n. uszno-skoroniowego ( V₃ ).

- gałęzie od gałęzi usznej nerwu błędnego - to unerwienie tłumaczy powstanie odruchu kaszlowego przy drażnieniu skóry przewodu słuchowego zewnętrznego;

• unerwienie warstwy śluzowej - pochodzi ze splotu bębenkowego, z którego wychodzą gałęzie bębenkowe

- znaczenie błony bębenkowej

1. bierze udział w przewodzeniu fal dźwiękowych

2. oddziela ucho zewnętrzne od środkowego.

Przewodnictwo słuchowe - drogi przewodzenia fal dźwiękowych do narządu spiralnego (ucha wewnętrznego)

- dźwięki dochodzą do narządu spiralnego (ucha wewnętrznego) dwiema drogami: powietrzną i kostną, stąd mówi się o dwóch rodzajach przewodnictwa słuchowego, tj. o przewodnictwie słuchowym powietrznym i kostnym.

• przewodnictwo słuchowe powietrzne - małżowina uszna wychwytuje fale dźwiękowe, kierując je do przewodu słuchowego zewnętrznego, gdzie fale dźwiękowe uderzają w błonę bębenkową wprowadzając ją w drgania. Częściowo fale te odbijają się z powrotem do przewodu słuchowego zewnętrznego, a pozostała część przechodzi przez ucho środkowe wprawiając w drgania łańcuch kosteczek słuchowych i głównie tą drogą dochodzi do okienka przedsionka; poza tym drogą powietrzną przez jamę bębenkową fale dźwiękowe docierają bezpośrednio do okienka ślimaka. U osobników z normalnym narządem słuchu przewodzenie fal dźwiękowych drogą kosteczek słuchowych ma o wiele większe znaczenie niż drogą powietrzną jamy bębenkowej. Wyżej opisana droga fal dźwiękowych to tzw. przewodnictwo powietrzne, droga ta prowadzi przez ucho zewnętrzne do ucha środkowego i tam rozdziela się na ww. kierunki.

• przewodnictwo słuchowe kostne - drgania fal głosowych docierają do ucha wewnętrznego przez kości czaszki.

• według Bochenka można wyróżnić przewodnictwo:

1. kosteczkowe - przez kosteczki ucha środkowego;

2. powietrzne - przez powietrze jamy bębenkowej;

3. kostne - przez kości czaszki.

Jama bębenkowa ( cavum tympani )

- jest szczelinowatą przestrzenią powietrzną, leżącą w części skalistej kości skroniowej i wysłaną błoną śluzową. Ustawiona jest prawie pionowo i z płaszczyzną pośrodkową tworzy kąt około 45°. Jej kształt można porównać do dwuwklęsłej soczewki, której obie szerokie powierzchnie boczna i przyśrodkowa ustawione są pionowo;

- w jamie bębenkowej wyróżnia się sześć ścian:

1. górną czyli pokrywkową ( paries tegmentalis );

2. dolną czyli żyły szyjnej ( paries jugularis );

3. przyśrodkową czyli błędnikową ( paries labirinthicus );

4. boczną czyli błoniastą ( paries membranacea );

5. przednią czyli szyjno-tętniczą ( paries caroticus );

6. tylną czyli sutkową ( paries mastoideus ).

1. Ściana górna - pokrywkowa

• stanowi strop jamy bębenkowej, utworzona jest przez blaszkę kostną tzw. pokrywkę jamy bębenkowej ( tegmen tympani );

• na ścianie tej rozpoczyna się część górna kanalika bębenkowego zwana też kanałem n. skalistego mniejszego;

• ściana ta często zawiera małe pneumatyczne jamki kostne wysłane błoną śluzową, tzw. komórki pokrywkowe

2. Ściana dolna - żyły szyjnej

• jest węższa od górnej, tworzy dno jamy bębenkowej ( solum tympani ), odpowiada ona dolnej powierzchni piramidy i graniczy z boczną częścią dołu szyjnego;

• na ścianie tej znajduje się ujście części dolnej kanalika bębenkowego;

• na granicy ze ścianą tylną znajduje się często nieregularna wyniosłość rylcowata ( prominentia styloidea s. Politzeri ), odpowiadająca górnemu końcowi wyrostka rylcowatego;

• zawiera drobne pneumatyczne jamki - komórki bębenkowe ( cellulae tympanicae ).

3. Ściana przyśrodkowa - błędnikowa

• oddziela jamę bębenkową od ucha wewnętrznego, stanowiąc zarazem ścianę boczną ucha wewnętrznego;

• w swym środkowym odcinku uwypukla się ku jamie bębenkowej, tworząc wzgórek ( promontorium ), wywołany zakrętem podstawnym ślimaka, stąd inna nazwa - wyniosłość ślimakowa ( eminentia cochlearis)

• na wzgórku, pod błoną śluzową, leży splot bębenkowy;

• do przodu od wzgórka biegnie prawie pionowo bruzda wzgórka ( sulcus promontorii ), łączy ona część górną i dolną kanalika bębenkowego;

• część tylna wzgórka przedziela dwa dołki:

1. górny - dołek okienka przedsionka ( fossula fenestrae vestibuli ) na dnie którego leży okienko przedsionka ( fenestra vestibuli ), zwane również okienkiem owalnym ( fenestra ovalis ) → prowadzi ono do przedsionka błędnika kostnego. Okienko to zamyka podstawa strzemiączka, na brzegu otworu umocowana więzadłem pierścieniowatym strzemiączka ( ligamentum anulare stapedis ) = więzozrost bębenkowo-strzemiączkowy.

2. dolny - dołek okienka ślimaka ( fossula fenestrae cochleae ), na dnie którego leży okienko ślimaka ( fenestra cochleae ) zwane też okienkiem okrągłym ( fenestra rotunda ) → prowadzi ono do ślimaka - ściśle do części początkowej podstawnego zakrętu ślimaka ( do schodów bębenka ). Okienko ślimaka zamknięte jest błoną bębenkową wtórną - nie skostniałą częścią pierwotnej torebki mezodermalnej błędnika błoniastego.

• powyżej okienka przedsionka są dwie wyniosłości:

3. wyniosłość kanału nerwu twarzowego ( prominentia canalis facialis ) - wskutek ubytków w ścianie kanału nerwu twarzowego, przy stanach ropnych ucha środkowego może dojść do uszkodzenia n. VII.

4. wyniosłość kanału półkolistego bocznego ( eminentia canalis semicircularis lateralis ) - leży powyżej w/w, równolegle.

4. Ściana boczna - błoniasta

• utworzona jest w przeważającej części przez błonę bębenkową, tylko mały dolny oraz nieco większy górny odcinek tej ściany jest kostny;

• na tej podstawie całą jamę bębenkową można podzielić na trzy części:

1. część środkowa ( mesotympanium ) - ma ścianę boczną utworzoną przez błonę bębenkową;

2. część górna ( epitympanium ), czyli zachyłek nadbębenkowy ( recessus epitympanicus ) - znacznie mniejsza od poprzedniej, jest ograniczona z boku przez zgrubiałą część łuski kości skroniowej. Zachyłek ten wejściem do jamy przechodzi ku tyłowi w jamę sutkową .

3. część dolna ( hypotympanium ), czyli zachyłek podbębenkowy ( recessus hypotympanicus ) - najmniejszy, leży poniżej dolnego brzegu błony bębenkowej.

5. Ściana przednia - szyjno-tętnicza

• jest blaszką kostną, wysokości około 4 mm, która oddziela jamę bębenkową od kanału tętnicy szyjnej.

• w górnej części tej ściany leży ujście bębenkowe kanału mięśniowo-trąbkowego. Kanał ten jest przedzielony kostną przegrodą na: półkanał mięśnia napinacza błony bębenkowej i leżący pod nim półkanał trąbki słuchowej. Przegroda ta rozciąga się nad wzgórkiem i kończy się tuż przed okienkiem przedsionka, powyżej wzgórka, wyrostkiem ślimakowatym ( processus cochleariformis );

• w dolnej części tej ściany leży ujście zwykle dwóch drobnych kanalików szyjno-bębenkowych.

6. Ściana tylna - sutkowa

• w części górnej tej ściany znajduje się trójkątny otwór - wejście do jamy ( aditus ad antrum ), które prowadzi do jamy sutkowej ( antrum mastoideum ), a z niej do komórek sutkowych ( cellulae mastoideae );

• przy brzegu dolnym wejścia do jamy leży dół kowadełka ( fossa incudis ) dla odnogi krótkiej tej kosteczki;

• poniżej dołu leży mała stożkowata wyniosłość piramidowa ( eminentia piramidalis ), zawierająca wewnątrz mięsień strzemiączkowy ( musculus stapedius ). Na szczycie tej wyniosłości leży mały otworek przez który wychodzi z kości ścięgno tego mięśnia.

• z boku od wyniosłości piramidowej, w kącie między ścianą błoniastą a sutkową, leży otwór bębenkowy kanalika struny bębenkowej ( apertura tympanica canaliculi chordae tympani ). Kanalik ten łączy kanał nerwu twarzowego z jamą bębenkową.

• na granicy ze ścianą żyły szyjnej leży wyniosłość rylcowata ( eminentia styloidea s. Politzeri ).

Komunikacja jamy bębenkowej

• ściana górna

1. rozpoczyna się część górna kanalika bębenkowego = kanał nerwu skalistego mniejszego

wchodzi: tętnica bębenkowa górna od tętnicy oponowej środkowej;

wychodzi: nerw skalisty mniejszy;

• ściana dolna

1. ujście części dolnej kanalika bębenkowego

wchodzi: tętnica bębenkowa dolna od tętnicy gardłowej wstępującej;

nerw bębenkowy od zwoju dolnego nerwu językowo-gardłowego ( IX );

• ściana przyśrodkowa - posiada dwa otwory prowadzące do ucha wewnętrznego

1. górny - okienko przedsionka - łączące jamę bębenkową z przedsionkiem;

2. dolny - okienko ślimaka - łączące jamę bębenkową z częścią początkową zakrętu podstawnego ślimaka, (schodami bębenka).

• ściana boczna - lita utworzona przez błonę bębenkową;

• ściana przednia

1. kanaliki szyjno-bębenkowe - łączące jamę bębenkową z kanałem tętnicy szyjnej wewnętrznej

wchodzą: nn. szyjno-bębenkowe ze splotu szyjno-tętniczego wewn., dochodzące do splotu bębenkowego

gałąź szyjno-bębenkowa tętnicy szyjnej wewnętrznej

2. szczelina skalisto-bębenkowa - łączy jamę bębenkową z dołem podskroniowym

przechodzą: t.bębenkowa przednia (od t.szczękowej) z towarzyszącą ż.bębenkową przednią

więzadło przednie młoteczka ( biegnie od kolca kości klinowej )

struna bębenkowa

3. kanał mięśniowo-trąbkowy - łączy jamę bębenkową z powierzchnią zewnętrzną podstawy czaszki

przechodzą: trąbka słuchowa i mięsień napinacz błony bębenkowej

• ściana tylna

1. wejście do jamy sutkowej

2. otwór bębenkowy kanalika struny bębenkowej - wchodzą: struna bębenkowa i tętnica bębenkowa tylna od tętnicy rylcowo-sutkowej

3. otwór dla nerwu strzemiączkowego - u podstawy wyniosłości piramidowej

Zawartość jamy bębenkowej

1. kosteczki słuchowe wraz z ich więzadłami i mięśniami (ścięgna mm. strzemiączkowego i napinacza bł. bębenkowej)

2. tętnice bębenkowe górna, dolna, przednia i tylna;

3. gałąź szyjno-bębenkowa od tętnicy szyjnej wewnętrznej;

4. gałęzie sutkowe od tętnicy rylcowo-sutkowej ( dla błony śluzowej komórek sutkowych );

5. gałęzie skalisto-łuskowe ( rami petrosquamosi ) od gałęzi skalistej tętnicy oponowej środkowej ( dla trąbki słuchowej oraz zachyłka nadbębenkowego );

6. żyły towarzyszące tętnicom;

7. struna bębenkowa

8. nerw mięśnia napinacza błony bębenkowej ( nervus musculi tensoris membranae tympanici ) - odchodzi od nerwu skrzydłowego przyśrodkowego od nerwu żuchwowego;

9. gałąź łącząca ze splotem bębenkowym ( ramus communicans cum plexu tympanico ) - odchodzi od zwoju kolanka nerwu twarzowego ( rzadko od nerwu skalistego większego ), przez sklepienie wstępuje do jamy bębenkowej, gdzie łączy się ze splotem bębenkowym nerwu językowo-gardłowego ( IX ). Gałąź ta prowadzi włókna biegnące następnie do zwoju usznego drogą nerwu skalistego mniejszego.

10. nerwy szyjno-bębenkowe - są to włókna współczulne ze splotu szyjno-tętniczego wewnętrznego;

11. nerw bębenkowy - odchodzi od zwoju dolnego nerwu językowo-gardłowego ( IX ). Prowadzi wydzielnicze włókna przywspółczulne przeznaczone dla ślinianki przyusznej i gruczołów policzkowych, oraz włókna czuciowe z błony śluzowej jamy bębenkowej i trąbki słuchowej.

12. splot bębenkowy i nerwy z niego wychodzące;

13. błona śluzowa - wyściela i otacza wszystkie twory, tworząc liczne fałdy i zachyłki w jamie bębenkowej;

14. p o w i e t r z e;

Kosteczki słuchowe

- są to młoteczek, kowadełko i strzemiączko;

- leżą w górnej części jamy bębenkowej i łączą błonę bębenkową ze ścianą błędnikową jamy bębenkowej. W łańcuchu kosteczek, młoteczek tworzy człon zewnętrzny, jest on częściowo zrośnięty z błoną bębenkową. Kowadełko jest członem pośrednim, a strzemiączko zamykające okienko przedsionka stanowi człon przyśrodkowy

• młoteczek (malleus)

- przypomina kształtem lekko zagiętą maczugę,

- wyróżnia się w nim: głowę - na górnym końcu, szyjkę, która ku dołowi przechodzi w rękojeść oraz dwa wyrostki odchodzące od szyjki: przedni ( dłuższy ) i boczny ( krótszy ).

• kowadełko (incus)

- przypomina kształtem dolny ząb trzonowy z dwoma mocno rozstawionymi korzeniami;

- wyróżnia się w nim: trzon, odnogę długą - zakończoną wyrostkiem soczewkowatym ( processus lenticularis ) i odnogę krótką;

• strzemiączko (stapes)

- wyróżnia się w nim: głowę, dwie odnogi, przednią, tylną, podstawę - kształtu nerkowatego, przystosowanego do kształtu okienka przedsionka.

Połączenia kosteczek słuchowych

• ze ścianami jamy bębenkowej kosteczki słuchowe połączone są za pomocą łącznotkankowych pasemek więzadłowych, natomiast wzajemnie łączą się stawowo.

• wyróżniamy:

- staw kowadełkowo-młoteczkowy ( art. incudomallearis ) - łączy głowę młoteczka z trzonem kowadełka

- staw kowadełkowo-strzemiączkowy ( art. incudostapedia ) łączy odnogę długą kowadełka z głową strzemiączka.

• nie są to stawy w ścisłym tego słowa znaczeniu, lecz raczej chrząstkozrosty, budową podobne do spojenia łonowego. Jedynie w stawie kowadełkowo-młoteczkowym zaznacza się szczelina stawowa, której w stawie kowadełkowo-strzemiączkowym nie ma prawie nigdy.

• ruchomość kosteczek słuchowych względem siebie jest bardzo mała z powodu budowy zarówno samych połączeń jak i pasm więzadłowych, które ograniczają zakres ruchów.

Mięśnie kosteczek słuchowych

• ruchami kosteczek słuchowych zawiadują dwa mięśnie poprzecznie prążkowane:

• mięsień napinacz błony bębenkowej;

• mięsień strzemiączkowy;

• mają one wpływ na przewodzenie drgań akustycznych przez kosteczki;

M. napinacz błony bębenkowej (m. tensor tympani)

• rozpoczyna się: na części skalistej kości skroniowej u ujścia zewnętrznego kanału mięśniowo-trąbkowego; na kolcu kości klinowej i tylnym brzegu skrzydła większego oraz górnej powierzchni chrząstki trąbki słuchowej;

• ścięgno tego mięśnia wchodzi do jamy bębenkowej przez półkanał mięśnia napinacza błony bębenkowej, zawija się wokół wyrostka ślimakowatego ( zakończenie blaszki kostnej dzielącej kanał mięśniowo-trąbkowy ), odchyla się pod kątem prostym w bok i biegnie poprzecznie przez jamę bębenkową, kończy się dochodząc do górnego odcinka rękojeści młoteczka;

• mięsień ten napina błonę bębenkową jak i więzadło osiowe ( część więzadła przedniego i bocznego młoteczka leżąca w tej samej linii prostej ), jednocześnie dociska strzemiączko do okienka przedsionka co powoduje zwiększenie ciśnienia przychłonki w błędniku → zwiększa wrażliwość na drgania i tym samym ostrość słuchu;

• odruchowy skurcz mięśnia następuje przy wysokich dźwiękach;

• unerwiony jest przez nerw mięśnia napinacza błony bębenkowej - gałąź nerwu żuchwowego ( V₃ ) - przez portio minor nervi trigemini, bo powstał jako odszczepiona część mięśnia skrzydłowego przyśrodkowego.

M. strzemiączkowy (m. stapedius)

• rozpoczyna się na tylnej ścianie jamy bębenkowej, wewnątrz wyniosłości piramidowej, którą wypełnia;

• ścięgno tego mięśnia wychodzi z kości na wierzchołku tej wyniosłości, kieruje się ku dołowi, przodowi i przyśrodkowo, dochodząc do tylnej odnogi strzemiączka w pobliżu głowy;

• mięsień ten pociąga głowę strzemiączka, a podstawa cofa się nieco z okienka, to powoduje spadek ciśnienia w błędniku ( działa antagonistycznie do poprzedniego ). Stabilizując strzemiączko utrudnia jego drgania i osłabia ostrość słuchu;

• unerwiony przez nerw strzemiączkowy od n. twarzowego ( porażenie n. strzemiączkowego - zwykle łącznie z innymi gałęziami n. twarzowego - powoduje nadmierną wrażliwość na podniety słuchowe - hyperacusis );

Splot bębenkowy ( plexus tympanicus )

• leży na wzgórku jamy bębenkowej pod błoną śluzową;

• powstaje przez wymieszanie włókien nerwowych pochodzących od:

1. nerwu bębenkowego od nerwu językowo-gardłowego;

2. gałęzi łączącej ze splotem bębenkowym od nerwu twarzowego;

3. nerwów szyjno-bębenkowych ( najczęściej dwa: górny i dolny );

4. ewentualnie włókien nerwu błędnego dochodzących do splotu drogą nerwu bębenkowego;

• splot ten posiada małe grupy zwojowych komórek wielobiegunowych autonomicznych;

• ze splotu wychodzą:

1. gałęzie bębenkowe ( rami tympanici ) do błony śluzowej jamy bębenkowej i komórek sutkowych oraz powierzchni przyśrodkowej błony bębenkowej;

2. gałąź trąbkowa ( ramus tubarius ) do błony śluzowej trąbki słuchowej

3. gałąź do okienka przedsionka;

4. gałąź do okienka ślimaka;

5. nerw skalisty mniejszy ( nervus petrosus minor ) - jest przedłużeniem splotu bębenkowego, a zwłaszcza nerwu bębenkowego. Jamę bębenkową opuszcza przez górny odcinek kanalika bębenkowego i przez rozwór kanału nerwu skalistego mniejszego, czyli przez otwór górny kanalika bębenkowego, wchodzi do dołu środkowego czaszki, gdzie biegnie w bruździe nerwu skalistego mniejszego, kierując się ku przodowi i dołowi pod oponą twardą mózgu. Przebija chrząstkozrost klinowo-skalisty, w obrębie szczeliny klinowo-skalistej wychodzi z jamy czaszki do dołu podskroniowego, gdzie dochodzi do zwoju usznego, stanowiąc jego korzeń przywspółczulny. W pobliżu rozworu kanału nerwu skalistego mniejszego przyjmuje on gałąź od nerwu twarzowego. Nerw ten przewodzi głównie przedzwojowe włókna przywspółczulne dla ślinianki przyusznej oraz dla gruczołów policzkowych, pochodzące głównie z nerwu bębenkowego.

Błona śluzowa jamy bębenkowej

• jamę bębenkową wyściela cienka, różowa błona śluzowa, która wnika tu z gardła przez trąbkę słuchową, pokrywa błonę bębenkową i rozciąga się dalej ku tyłowi do komórek sutkowych, odgraniczając poszczególne zachyłki jamy bębenkowej. Ze ścian jamy bębenkowej unosi się wytwarzając fałdy obejmujące kosteczki słuchowe wraz z ich stawami i więzadłami, ścięgna mięśni i strunę bębenkową.

• fałdy błony śluzowej - osobniczo bardzo zmienne i asymetryczne. Do najbardziej stałych zaliczamy: fałd struny bębenkowej ( plica chordae tympani ), czyli fałd młoteczkowy ( plica mallearis ), fałd kowadełka ( plica incudis ),fałd strzemiączka ( plica stapedis ) i fałd poprzeczny ( plica transversa ). Wymienione fałdy wraz z tworami które obejmują biorą udział w ograniczaniu zachyłków błony bębenkowej.

Zachyłki jamy bębenkowej

- zachyłek nadbębenkowy ( recessus epitympanicus ) - stanowi górno-tylną część jamy bębenkowej, sięgającą od jej sklepienia do wysokości ścięgna mięśnia napinacza błony bębenkowej; zawiera on głowę młoteczka oraz trzon kowadełka. Do przodu i ku dołowi uchodzi do środkowej części jamy bębenkowej.

- zachyłek górny błony bębenkowej ( recessus membranae tympani superior ) - zwany jamą Prusaka, ograniczony jest od strony przyśrodkowej przez szyjkę młoteczka i trzon kowadełka, z boku przez część wiotką błony bębenkowej. Strop jest zarazem dnem zachyłka nadbębenkowego. Uchodzi do zachyłka tylnego błony bębenkowej lub wprost do jamy bębenkowej, a niekiedy wprost do zachyłka nadbębenkowego.

- zachyłek przedni błony bębenkowej ( recessus membranae tympani anterior ) - położony jest między błoną bębenkową a przednim fałdem młoteczkowym. Otwiera się ku dołowi.

- zachyłek tylny błony bębenkowej ( recessus membranae tympani posterior ) - położony jest między błoną bębenkową a tylnym fałdem młoteczkowym. Otwiera się ku dołowi, u stropu ma niekiedy otwór prowadzący do zachyłka górnego błony bębenkowej.

Trąbka słuchowa ( tuba auditiva s. tuba pharyngeotympanica s. Eustachius )

- jest przewodem kostno-chrzęstnym, łączącym jamę bębenkową z gardłem, długości 35 - 40 mm. Rozpoczyna się w przedniej ścianie jamy bębenkowej, ujściem bębenkowym ( ostium tympanicum ), biegnie skośnie od góry, tyłu i strony bocznej ku dołowi, przodowi i przyśrodkowo i kończy się w nosowej części gardła, na jej ścianie bocznej, na wysokości małżowiny nosowej dolnej, ujściem gardłowym ( ostium pharyngeum ). Odpowiednio do budowy ścian w trąbce słuchowej wyróżniamy boczną część kostną ( pars ossea tubae auditivae ) oraz przyśrodkową część chrzęstną ( pars cartilaginea tubae auditivae ). Obie te części tworzą kąt rozwarty, otwarty ku dołowi. Granica między częścią chrzęstną i kostną jest najwęższym miejscem - cieśnią trąbki słuchowej ( isthmus tubae auditivae ). Część kostna - długości około 12 mm, stanowi prawie 1/3 długości całej trąbki, leży ona w kącie między częścią skalistą a częścią łuskową kości skroniowej, w dolnym piętrze kanału mięśniowo-trąbkowego, tj. w półkanale trąbki słuchowej ( semicanalis tubae auditivae ) piramidy kości skroniowej. Część chrzęstna - długości około 24 mm, stanowi więc 2/3 długości całej trąbki. Jest ona utworzona przez chrząstkę trąbki ( cartilago tubae ), która nie stanowi zamkniętego przewodu lecz tworzy rynienkę chrzęstną otwartą ku dołowi i bocznie. Górny brzeg chrząstki jest haczykowato załamany, dzięki czemu powstaje rynienka chrzęstna u dołu i boku szeroko otwarta, w której możemy wyróżnić większą blaszkę przyśrodkową ( lamina medialis ) i mniejszą blaszkę boczną ( lamina lateralis ). Rynienka ta jest uzupełniona w zamknięty przewód przez blaszkę błoniastą trąbki ( lamina membranacea tubae auditivae ). Na część blaszki błoniastej oraz na sąsiednią blaszkę boczną chrząstki zachodzi przyczep początkowy ścięgna mięśnia napinacza podniebienia miękkiego. Dlatego mięsień ten kurcząc się np. podczas połykania odciąga ścianę boczną trąbki od przyśrodkowej i rozszerza jej światło. Przy ujściu gardłowym z przyśrodkowej blaszki chrząstki trąbki odchodzi część mięśnia podniebienno-gardłowego, zwana mięśniem trąbkowo-gardłowym ( musculus salpingopharyngeus ).Przy ujściu gardłowym trąbki słuchowej, w obrębie wału trąbkowego ( torus tubarius ) leży migdałek trąbkowy ( tonsilla tubaria ).

- znaczenie trąbki słuchowej polega na doprowadzaniu powietrza z gardła do jamy bębenkowej w celu utrzymania równowagi ciśnienia wewnątrz i na zewnątrz błony bębenkowej → wyrównanie ciśnienia w jamie bębenkowej z ciśnieniem atmosferycznym oraz odprowadzaniu śluzu i innych wydzielin z ucha środkowego do gardła

Unaczynienie tętnicze jamy bębenkowej

- t. bębenkowa przednia (a. tympanica anterior) od t. szczękowej, biegnie ze struną bębenkową i wchodzi do jamy bębenkowej przez szczelinę skalisto-bębenkową. Zaopatruje głównie bł. śluzową przedniej ściany jamy bębenkowej, ujście bębenkowe trąbki słuchowej oraz częściowo powierzchnię przyśrodkową bł. bębenkowej;

- t. bębenkowa tylna ( a. tympanica posterior ) od t. rylcowo-sutkowej, wnika od tyłu przez otwór rylcowo-sutkowy do kanału nerwu twarzowego i dalej przez kanalik struny bębenkowej w jej towarzystwie wychodzi do jamy bębenkowej, zaopatrując głównie jej tylną ścianę;

- t. bębenkowa górna ( a. tympanica superior ) od tętnicy oponowej środkowej od tętnicy szczękowej wchodzi do jamy bębenkowej przez część górną kanalika bębenkowego = kanału nerwu skalistego mniejszego;

- t. bębenkowa dolna ( a. tympanica inferior ) od t. gardłowej wstępującej wchodzi do jamy bębenkowej przez dolną część kanalika bębenkowego;

- wszystkie cztery tętnice bębenkowe oraz gałęzie szyjno-bębenkowe od tętnicy szyjnej wewnętrznej wytwarzają w błonie śluzowej gęstą sieć tętniczą.

- oprócz wymienionych tętnic: g. strzemiączkowa od tętnicy rylcowo-sutkowej zaopatruje mięsień strzemiączkowy, gałęzie sutkowe od tętnicy rylcowo-sutkowej unaczyniają błonę śluzową komórek sutkowych.

Odpływ krwi żylnej - żyły ucha środkowego towarzyszą tętnicom, a główny odpływ krwi prowadzi do: splotu skrzydłowego, żył oponowych środkowych, zatoki skalistej dolnej i opuszki żyły szyjnej wewnętrznej;

Odpływ chłonki z ucha środkowego - naczynia chłonne w błonie śluzowej tworzą sieć, która łączy się z siecią naczyń chłonnych ucha zewnętrznego i prowadzi chłonkę do węzłów chłonnych przed i zausznych.

Unerwienie - pochodzi od splotu bębenkowego.

Ucho wewnętrzne ( auris interna ) - błędnik ( labyrinthus )

- zawiera nabłonki zmysłowe dla narządu ślimakowego ( słuchu ) oraz dla narządu przedsionkowego czynnościowo związanego ze stanem równowagi. Mieści się ono w części skalistej kości skroniowej. Wyróżniamy w nim ścianę kostną → błędnik kostny oraz jego zawartość → błędnik błoniasty. Z błędnikiem kostnym ściśle związany jest przewód słuchowy wewnętrzny. Błędnik błoniasty zawarty w błędniku kostnym wypełniony jest płynem zwanym śródchłonką ( endolympha ). Przestrzeń między błędnikiem kostnym a błoniastym nazywa się przestrzenią przychłonkową ( spatium perilymphaticum ) i wypełniona jest przychłonką ( perilympha ).

Błędnik kostny ( labyrinthus osseus )

- jest układem jam i kanałów położonych w części skalistej kości skroniowej i zawierających błędnik błoniasty oraz przestrzenie przychłonkowe. Zbudowany jest z części środkowej - przedsionka, ślimaka - położonego do przodu od niego i zawierającego narząd słuchu oraz kanałów półkolistych - położonych ku tyłowi od przedsionka, które wraz z przedsionkiem służą do zachowania równowagi.

Przedsionek ( vestibulum )

- jest częścią środkową błędnika kostnego a zarazem „przedsionkiem” dla dwóch różnych struktur; z przodu wiedzie do ślimaka, z tyłu do kanałów półkolistych. Jest jamą nieregularnego kształtu, ściana przyśrodkowa i boczna są największe i łukowato przechodzą jedna w drugą w górze i z przodu. W bocznej ścianie, która odpowiada przyśrodkowej ścianie jamy bębenkowej znajduje się okienko przedsionka ( fenestra vestibuli ) - zamknięte przez podstawę strzemiączka i okienko ślimaka ( fenestra cochleae ) - zamknięte błoną bębenkową wtórną. Znaczna część ściany przyśrodkowej przedsionka tworzy przegrodę między nim a przewodem słuchowym wewnętrznym, jako tylny odcinek dna tego przewodu. Pionowo przebiegający grzebień przedsionka ( crista vestibuli ) dzieli ścianę przyśrodkową na dwa zagłębienia: przednie - zachyłek kulisty ( recessus sphericus ), w którym mieści się woreczek błędnika błoniastego, tylne - zachyłek eliptyczny ( recessus ellipticus ), w którym leży łagiewka. Schodząc ku dołowi grzebień ten dzieli się na dwie listewki obejmujące kolejne wgłębienie - zachyłek ślimakowy ( recessus cochlearis ) dla kątnicy przedsionkowej ( cecum vestibulare ) - ślepy początek przewodu ślimakowego - błędnika błoniastego. Koniec górny tego grzebienia zagina się ku ścianie bocznej nad okienko przedsionka i grubieje tworząc piramidę przedsionka ( pyramis vestibuli ). W ścianie przyśrodkowej znajdują się ponadto grupy drobnych otworków, tzw. plamki sitkowate ( macluae cribrosae ). Przez te otworki przechodzą gałęzie nerwowe z błędnika błoniastego do przewodu słuchowego wewnętrznego, gdzie plamkom sitkowatym odpowiadają otworki w dnie przewodu, w górnym i dolnym polu przedsionkowym oraz otwór pojedynczy. W dolnej części zachyłka eliptycznego znajduje się otwór wewnętrzny wodociągu przedsionka

- wodociąg przedsionka jest kanałem kostnym długości 5 - 7 mm, o średnicy 0,25 mm. Uchodzi on na tylnej ścianie piramidy otworem zewnętrznym wodociągu przedsionka. W wodociągu przedsionka znajduje się przewód śródchłonki, przewód przychłonki ( jeden z kilku ), żyła kanalika wodociągu przedsionka oraz drobna tętniczka.

Kanały półkoliste kostne ( canales semicirculares ossei )

- przedni, tylny i boczny - położone są ku tyłowi i ku górze od przedsionka. Są one ustawione w trzech prostopadłych do siebie płaszczyznach, przy czym kanały boczne jednej i drugiej strony leżą w tej samej płaszczyźnie zbliżonej do płaszczyzny poziomej, podczas gdy kanał półkolisty przedni prawego błędnika leży w tej samej płaszczyźnie co kanał półkolisty tylny lewego błędnika i odwrotnie. Każdy kanał zatacza mniej więcej 2/3 obwodu koła, którego średnica wynosi 0,8 cm. Średnica kanałów wynosi 1 - 1,5 mm, długość waha się w granicach 15 - 22 mm, najdłuższy jest kanał tylny, najkrótszy - boczny. Każdy kanał ma dwie odnogi. Jedna z nich ma wyraźne poszerzenie - bańkę kostną ( ampulla ossea ), odnoga ta ma nazwę odnogi bańkowej ( crus ampullare ). Druga odnoga nosi nazwę pojedynczej ( crus simplex ). Odnoga pojedyncza kanału przedniego łączy się z taką samą odnogą kanału tylnego w odnogę wspólną ( crus commune ). Dlatego wszystkie trzy kanały uchodzą do przedsionka nie sześcioma lecz pięcioma otworami. W kanale bocznym bańka łagodnie przechodzi w resztę kanału i do przedsionka, natomiast bańki kanałów przedniego i tylnego są wyraźniej zaznaczone, odgraniczając się od przedsionka listewkami kostnymi, tzw. grzebieniami bańkowymi przedsionka ( cristae ampullares vestibuli ). Łuk kanału przedniego tworzy na przedniej powierzchni piramidy kości skroniowej wyniosłość łukowatą. Łuk kanału bocznego tworzy na przyśrodkowej ścianie jamy bębenkowej wyniosłość kanału półkolistego bocznego.

Ślimak ( cochlea )

- leży do przodu od przedsionka. Ma postać stożkowatą, podobną do muszli ślimaka winniczka; odróżniamy w nim podstawę i szczyt. Podstawa ( basis cochleae), ustawiona jest prawie pionowo i skierowana do części przedniej dna przewodu słuchowego wewnętrznego. Ma ona liczne otworki - pasmo spiralne dziurkowane - dla części ślimakowej n. przedsionkowo-ślimakowego. Szczyt czyli osklepek ( cupula ), skierowany bocznie. W osi długiej ślimaka ( od podstawy do szczytu ) biegnie stożkowate wrzecionko ( modiolus ). Dookoła niego owija się kanał spiralny ślimaka ( canalis spiralis cochleae ), wytwarzając 2,5 do 2,75 zakrętu. Długość kanału spiralnego wynosi około 32 mm, średnica u podstawy 3 - 4 mm, stopniowo zwężając się. Kanał ten wychodzi z przedsionka z przodu i z dołu w przedłużeniu zachyłka kulistego i ślimakowego. Początek ten nazywamy otworem przedsionkowym ślimaka ( apertura vestibularis cochleae ), owija się 2,5 - 2,75 razy w skrętach coraz to krótszych i węższych, kończąc się ślepo zaokrąglonym osklepkiem ( cupula ). Wrzecionko zawiera kanaliki dla naczyń i nerwów zdążających do kanału spiralnego ślimaka, są to kanały podłużne wrzecionka ( canales longitudinales modioli ) - wśród nich kanał środkowy wrzecionka - i kanał spiralny wrzecionka ( canalis spiralis modioli ). W przejściu środkowego zakrętu kanału spiralnego w osklepkowy, właściwe wrzecionko kończy się i w jego przedłużeniu, ku szczytowi ślimaka biegnie blaszka wrzecionka ( lamina modioli ). Z powierzchni zewnętrznej wrzecionka do połowy światła kanału spiralnego wnika blaszka spiralna kostna ( lamina spiralis ossea ). W zakręcie górnym ślimaka blaszka spiralna kostna nie dochodzi do samego końca, lecz oddziela się od wrzecionka i kończy wolno, tworząc haczyk blaszki spiralnej ( hamulus laminae spiralis ), którego brzeg wklęsły otacza brzeg blaszki wrzecionka, ograniczając otwór kształtu półksiężycowatego - szparę osklepka ( helicotrema ). W dolnej, początkowej części pierwszego zakrętu ślimaka ze ściany zewnętrznej kanału spiralnego ślimaka do jego światła, naprzeciw blaszki spiralnej kostnej, wyrasta blaszka spiralna wtórna ( lamina spiralis secundaria ). Między wolnymi, zwróconymi do siebie brzegami obu blaszek znajduje się szczelina przedsionkowa (fissura vestibularis ), szerokości do 0,5 mm. W dalszych odcinkach kanału spiralnego blaszka spiralna wtórna zanika. Blaszka spiralna kostna dzieli niezupełnie kanał spiralny ślimaka na dwa przedziały zwane się schodami (scala). Przedział górny łączący się z przedsionkiem tworzy schody przedsionka (scala vestibuli), przedział dolny, który przez okienko ślimaka komunikuje się z jamą bębenkową to schody bębenka ( scala tympani ). Ten niezupełny podział kanału spiralnego na dwa piętra uzupełnia dopiero przewód ślimakowy ( ductus cochlearis ) - jest to część błędnika błoniastego rozpostarta między wargą bębenkową rąbka blaszki spiralnej kostnej a zewnętrzną ścianą kanału spiralnego. Przewód ten określany też bywa jako schody środkowe ( scala media ). W ten sposób schody przedsionka i schody bębenka są całkowicie od siebie oddzielone i łączą się ze sobą jedynie w obrębie osklepka, otworem zwanym szparą osklepka ( helicotrema ). Na początku schodów bębenka znajduje się otwór wewnętrzny kanalika ślimaka ( zawartość - przewód przychłonkowy ).

Przewód słuchowy wewnętrzny ( meatus acusticus internus )

- jest krótkim kanałem o długości około 1 cm., łączącym tylny dół czaszki z błędnikiem. Rozpoczyna się bocznie dnem przewodu słuchowego wewnętrznego ( fundus meatus acustici interni ), a kończy przyśrodkowo otworem słuchowym wewnętrznym ( porus acusticus internus ), położonym na tylnej ścianie piramidy kości skroniowej. Przez przewód ten przechodzi n. VII, n. VIII i naczynia błędnika ( tętnica i żyła ).

- dno przewodu słuchowego wewnętrznego zamknięte jest płytką kostną poprzebijaną licznymi otworkami, tworzy ona ścianę przyśrodkową przedsionka i ślimaka. Poziomy grzebień poprzeczny ( crista transversa ) dzieli dno na dwa nierówne, wgłębione pola: górne mniejsze i dolne większe. Wgłębienie górne dzieli się z kolei na leżące z przodu pole n. twarzowego ( area nervi facialis ) i leżące z tyłu pole przedsionkowe górne ( area vestibularis superior ), przebite licznymi małymi otworkami, które wiodą do przedsionka i zaczynają się tam jako plamka sitkowata górna ( macula cribrosa superior ), przechodzi przez nie n. łagiewkowo-bańkowy ( n. utriculoampullaris  ). Wgłębienie dolne dzieli się na: leżące do przodu pole ślimaka ( area cochleae ), które tworzy podstawę ślimaka. Ma ono liczne małe otworki układające się w wąski pasek spiralny zataczający półtora zakrętu zwane pasmem spiralnym dziurkowanym ( tractus spiralis foraminosus ) dla włókiem nerwu ślimakowego i leżące z tyłu pole przedsionkowe dolne ( area vestibularis inferior ), w którym znajduje się szereg małych otworków dla włókien nerwu woreczkowego ( nervus saccularis ) - odpowiada mu w przedsionku plamka sitkowata środkowa ( macula cribrosa media ). Ku tyłowi i poniżej tego pola znajduje się otwór pojedynczy ( foramen singulare ), któremu w przedsionku odpowiada plamka sitkowata dolna ( macula cribrosa inferior ). Przez otwór pojedynczy przechodzi n. bańkowy tylny ( n. ampullaris posterior ) - prowadzący włókna z bańki kanału półkolistego tylnego.

Błędnik błoniasty ( labyrinthus membranaceus )

- jest objęty błędnikiem kostnym, nie tworzy jednak jego dokładnego odlewu; stanowi zamknięty układ połączonych ze sobą przewodów wypełnionych cieczą wodnistą → śródchłonką ( endolympha ). Przestrzeń między ścianą błędnika kostnego a błędnikiem błoniastym wypełnia przychłonka ( perilympha ). Nie ma jej w miejscach, w których błędnik błoniasty przyrasta do błędnika kostnego. Przestrzeń ta łączy się z jamą podpajęczynówkową, głównie przez przewód przychłonkowy, który przebiega w wodociągu ślimaka i uchodzi do przestrzeni podpajęczynówkowej mózgowia, na powierzchni dolnej piramidy kości skroniowej.

- w błędniku błoniastym wyróżniamy następujące części: przewody półkoliste, łagiewka, woreczek, przewód ślimakowy, przewód śródchłonki z woreczkiem śródchłonki. Ponadto w błędniku błoniastym występują jeszcze przewody łączące niektóre z wyżej wymienionych części (przewód łączący, przewód łagiewkowo-woreczkowy).

Przewody półkoliste przedni, tylny i boczny ( ductus semicirculares anterior, posterior et lateralis )

- leżą w jednoimiennych kanałach błędnika kostnego i co do położenia, kształtu i przebiegu zachowują się podobnie jak kanały kostne. Przewody te są znacznie węższe (ok. 0,2 mm) od obejmujących je kanałów kostnych (1-1,5 mm). Każdy z przewodów ma więc jeden koniec rozdęty → bańka błoniasta ( ampulla membranacea ). Końce przeciwległe do baniek przewodów przedniego i tylnego łączą się w jedną odnogę błoniastą wspólną ( crus membranaceum commune s. sinus superior utriculi ), która podobnie jak odnoga błoniasta pojedyncza ( crus membranaceum simplex ) przewodu bocznego, samodzielnie uchodząca przy ujściu do łagiewki, jest nieco rozdęta. Bańka błoniasta każdego z przewodów na obwodzie przyrośniętym do kości posiada zgrubienie, któremu na powierzchni zewnętrznej odpowiada zagłębienie - bruzda bańkowa ( sulcus ampullaris ), położona poprzecznie do kierunku przebiegu przewodu. Wychodzą z niej włókna odpowiedniego n. bańkowego. W świetle bańki odpowiada jej wyniosłość → grzebień bańkowy ( crista ampullaris ), zawierający nabłonek zmysłowy ( neuroepithelium ).

Łagiewka ( utriculus )

• leży w przedsionku kostnym, w zachyłku eliptycznym. Na ścianie przyśrodkowo-dolnej, przyrośniętej do ściany przedsionka znajduje się plamka łagiewki ( macula utriculi ), zawierająca nabłonek zmysłowy, który jest miejscem początkowym nerwu łagiewkowego. Łagiewka dzieli się na dwie nierówne części: przednio-górną - zachyłek górny łagiewki ( recessus superior utriculi ) - jest obszerniejszy, uchodzą do niego bańki przedniego i bocznego przewodu półkolistego, natomiast wychodzi przewód łagiewkowo-woreczkowy oraz tylno-dolną - zatoka tylna łagiewki ( sinus posterior utriculi ) - łączy się z bańką przewodu półkolistego tylnego oraz odnogą pojedynczą przewodu półkolistego bocznego. Uchodząca do łagiewki odnoga wspólna jest zaliczana do łagiewki jako zatoka wspólna ( sinus communis ).

Woreczek ( sacculus )

- leży w przedsionku kostnym, w zachyłku kulistym, z którym zrasta się jego ściana przyśrodkowa. W zarysie ma kształt gruszkowaty, górna część jest rozszerzona, a dolna przechodzi w przewód łączący ( ductus reuniens s. Henseni ) - długości około 0,7 mm , który pod kątem prosty wpada do przewodu ślimakowego. W tyle i z boku z lejkowatego rozszerzenia zwanego zatoką łagiewkową woreczka ( sinus utricularis sacculi ) wychodzi przewód śródchłonki ( ductus endolymphaticus ). Do części początkowej tego przewodu uchodzi przewód łagiewkowo-woreczkowy. Na ścianie przyśrodkowej woreczka leży plamka woreczka ( macula sacculi ) - od wyścielającego ją nabłonka zmysłowego odchodzą włókna nerwu woreczkowego.

Przewód ślimakowy ( ductus cochlearis )

- długości około 28 - 30 mm, w 2,5 - 2,75 zakrętach, podstawnym, środkowym i szczytowym, wije się w kanale spiralnym ślimaka kostnego, zajmując środkową część tego kanału. Przyczepia się on do wolnego brzegu blaszki spiralnej kostnej oraz przylega do przeciwległej, zewnętrznej ściany kanału. Jego początek zwrócony do przedsionka, to tzw. kątnica przedsionkowa ( cecum vestibulare ), koniec zakończony ślepo w szczycie ślimaka to kątnica osklepkowa ( cecum cupulare ). Przewód ten, na przekroju poprzecznym trójkątny, ma trzy ściany:

• ściana zewnętrzna ( paries externus ductus cochlearis ) - zwana też ścianą boczną, ściśle zrośnięta z okostną kanału spiralnego, wytwarza grubą warstwę łącznotkankową, tzw. więzadło spiralne ślimaka ( ligamentum spirale cochleae ). W ścianie tej od strony światła przewodu znajduje się ponadto prążek naczyniowy ( stria vascularis ) - zawierający liczne naczynia krwionośne produkujące śródchłonkę - oraz wyniosłość spiralna ( prominentia spiralis ). Wyniosłość spiralna wraz ze ścianą bębenkową przewodu ślimakowego ograniczają rynienkę tzw. bruzdę spiralną zewnętrzną;

• ściana przedsionkowa ( paries vestibularis ductus cochlearis ) zwana też błoną przedsionkową Reissnera ( membrana vestibularis Reissneri ) - odchodzi pod kątem prostym z blaszki spiralnej kostnej i łączy się ze ścianą zewnętrzną kanału spiralnego przechodząc w grzebień przedsionkowy ( crista vestibularis ), stanowiący część więzadła spiralnego.

• ściana bębenkowa ( paries tympanicus ) - zwana też błoną podstawną ( membrana basilaris ), blaszką podstawną ( lamina basilaris ) lub blaszką spiralną błoniastą ( lamina spiralis membranacea ). Stanowi błoniaste przedłużenie blaszki spiralnej kostnej - rozpoczyna się na brzegu wolnym blaszki spiralnej kostnej, na tzw. wardze bębenkowej rąbka blaszki spiralnej kostnej - na ścianie zewnętrznej przewodu przyczepia się do więzadła spiralnego, zgrubieniem zwanym grzebieniem podstawnym ( crista basilaris ). W ścianie tej można wyróżnić trzy główne warstwy: warstwę środkową, warstwę bębenkową - pokrywającą błonę od strony schodów bębenka - biegną w niej naczynia spiralne ( vasa spiralis ) oraz warstwę nabłonkową pokrywającą błonę podstawną od strony światła przewodu ślimakowego, przybierając postać nabłonka zmysłowego tworzy narząd spiralny (w ścianie tej, od strony światła przewodu znajduje się narząd spiralny Cortiego) 

Przewód i worek śródchłonki

- przewód śródchłonki ( ductus endolymphaticus ), długości około 7 - 9 mm, w początkowym odcinku ( około 2mm ) przebiega w błędniku kostnym, a następnie w kanaliku kostnym → wodociągu przedsionka ( aqueductus vestibuli. Przewód śródchłonki wychodzi z kości skroniowej przez otwór zewnętrzny wodociągu przedsionka ( apertura externa aqueducti vestibuli ), który leży na powierzchni tylnej piramidy kości skroniowej. Przewód ten kończy się rozszerzeniem zwanym workiem śródchłonki ( saccus endolymphaticus ) leżącym na tylnej powierzchni piramidy kości skroniowej między blaszkami opony twardej. Przewód śródchłonki łączy się w niewielkiej odległości od woreczka z przewodem łagiewkowo-woreczkowym.

Narząd spiralny Cortiego

- jest obwodowym narządem słuchu, leży na błonie podstawnej w przewodzie ślimakowym rozciągając się wzdłuż całego przewodu ślimakowego, oprócz jego kątnicy przedsionkowej;

- nabłonek narządu spiralnego składa się z dwóch rodzajów komórek, są to: komórki zmysłowe włoskowate ( cellulae sensoriepitheliales pilosae ) - zwane też komórkami rzęsatymi lub słuchowymi oraz komórki tworzące zrąb narządu i utrzymujące komórki włoskowate w ich położeniu, wśród których wyróżnia się: komórki filara wewnętrznego i zewnętrznego ( cellulae columnae internae et externae ), komórki falangowe ( cellulae phalangeae ) wewnętrzne i zewnętrzne ( te ostatnie to komórki Deitersa ), komórki graniczne ( cellulae limitantes ) wewnętrzne ( komórki Helda ) i zewnętrzne ( komórki Hensena ), komórki podporowe ( cellulae sustentantes ) wewnętrzne i zewnętrzne ( te ostatnie - komórki Claudiusa ).

Komórki zmysłowe włoskowate - właściwe komórki słuchowe, na wolnej powierzchni mają włoski słuchowe ( pili acustici ) czyli stereocilia zwane także rzęskami lub pręcikami zmysłowymi. Wyróżnia się komórki włoskowate wewnętrzne i zewnętrzne. Komórki włoskowate wewnętrzne - są lepiej przystosowane do różnicowanie częstotliwości i przez to mają większą zdolność analizy akustycznej. Komórki włoskowate zewnętrzne - są bardziej oporne na działanie substancji toksycznych oraz szkodliwych czynników mechanicznych np. hałas o dużym natężeniu. Mają niższy próg pobudliwości i dzięki temu mogą reagować na bardzo subtelne różnice w natężeniu i czasie działania dźwięku.

Nerw ślimakowy

Pierwszy neuron drogi słuchowej stanowią komórki dwubiegunowe zwoju spiralnego ślimaka. Dendryty tych komórek odchodzą do komórek zmysłowych włoskowatych wewnętrznych i zewnętrznych, przechodzą przez otworki nerwowe ( foramina nervosa ) do kanalików promienistych blaszki spiralnej kostnej i dalej do kanału spiralnego wrzecionka, gdzie znajduje się zwój spiralny ślimaka ( ganglion spirale cochleae ). Neuryty komórek tego zwoju tworzą pęczki włókien biegnące w kanałach podłużnych wrzecionka i po przejściu przez otworki w paśmie spiralnym dziurkowanym w dnie przewodu słuchowego wewnętrznego tworzą część ślimakową nerwu przedsionkowo-ślimakowego ( VIII ).

Narząd przedsionkowy

- jest obwodowym narządem równowagi, czynnościowo związany z równowagą statyczną i kinetyczną;

- zbudowany jest z trzech grzebieni bańkowych znajdujących się w bańkach przewodów półkolistych oraz z plamki woreczka i plamki łagiewki. W miejscach tych skupione są komórki zmysłowe rozmieszczone wśród komórek zrębowych.

• grzebień bańkowy ( crista ampullaris ) ma postać wyniosłości wpuklającej się do światła bańki. Wyniosłość ta pokryta jest nabłonkiem zmysłowym zbudowanym z komórek włoskowatych oraz komórek zrębowych.. Na grzebieniach bańkowych, między włoskami komórek zmysłowych i ponad nimi znajduje się przezroczysta, galaretowata substancja białkowa ( glikoproteina ) tworząc osklepek ( cupula ) dochodzący do stropu bańki. Osklepek, podobnie jak błona kamyczkowa w plamce łagiewki i woreczka stanowi układ który zamienia impuls mechaniczny (ruch chłonki) na impuls elektryczny.

• plamka łagiewki ( macula utriculi ) stanowi pole zmysłowe o powierzchni około 2 - 3 mm², położone w płaszczyźnie poziomej na ścianie przyśrodkowo-dolnej łagiewki.

• plamka woreczka ( macula sacculi ) o średnicy około 1,5 mm znajduje się na ścianie przyśrodkowej woreczka i ustawiona jest w płaszczyźnie pionowej.

Cechą charakterystyczną plamki łagiewki i plamki woreczka jest występowanie na powierzchni nabłonka zmysłowego błony kamyczkowej ( membrana statoconiorum ) - zbudowanej z włosków komórek zmysłowych zatopionych w galaretowatej substancji mukopolisacharydowej - oraz kamyczków błędnikowych ( statoconia ), do których sięgają włoski komórek zmysłowych. Kamyczki błędnikowe o wielkości od 1 do 10 μm., zwane także statolitami lub kamyczkami usznymi - otolitami, mają kształt pryzmatów i zbudowane są z węglanu wapnia oraz substancji białkowej.

W ścisłym związku z grzebieniami bańkowymi oraz plamką łagiewki i plamką woreczka znajduje się śródchłonka, wypełniająca przewody półkoliste, łagiewkę i woreczek.

Nerw przedsionkowy

Od grzebieni bańkowych oraz plamki łagiewki i woreczka odchodzą dendryty komórek zwoju przedsionkowego ( ganglion vestibulare s. Scarpae ), położonego na dnie przewodu słuchowego wewnętrznego. W zwoju tym wyróżnia się dwie części: górną i dolną. Do części górnej zwoju dochodzi n. łagiewkowo-bańkowy

( n. utriculoampullaris ) powstający z n. bańkowego przedniego, n. bańkowego bocznego i n. łagiewkowego. Nerw ten wchodzi z przedsionka do przewodu słuchowego wewnętrznego przez otworki w polu przedsionkowym górnym dna tego przewodu. Do dolnej części zwoju dochodzi n. woreczkowy i n. bańkowy tylny. N. woreczkowy wchodzi do przewodu słuchowego wewnętrznego przez pole przedsionkowe dolne. N. bańkowy tylny wchodzi przez otwór pojedynczy dna przewodu. Nerwy te łączą się ze sobą i tworzą gałąź dolną nerwu przedsionkowego, zwaną też nerwem woreczkowo-bańkowym ( n. sacculoampullaris ), który łączy się z nerwem łagiewkowo-bańkowym, czyli gałęzią górną nerwu przedsionka. W miejscu ich połączenia znajduje się zwój przedsionkowy. Neuryty komórek zwoju przedsionkowego tworzą część przedsionkową nerwu przedsionkowo-ślimakowego ( VIII ), która w mózgowiu dochodzi do swych jąder końcowych - jąder przedsionka.

Unaczynienie ucha wewnętrznego

Unaczynienie tętnicze

- pochodzi głównie od t. błędnika ( a. labyrinthi ) czyli od t. słuchowej wewnętrznej ( a. auditiva interna ), która dochodzi od t. przedniej dolnej móżdżku lub od t. podstawnej. Tętnica ta przez otwór słuchowy wewnętrzny wchodzi do przewodu słuchowego wewnętrznego i tu dzieli się zwykle na trzy gałęzie:

• t. przedsionkowa ( a. vestibularis )

• t. przedsionkowo-ślimakowa ( a. vestibulocochlearis ) - dzieli się na: g. przedsionkową i g. ślimakową

• t. ślimakowa (a. cochlearis) - zwana też t. spiralną wrzecionka (a. spiralis modioli)

Odpływ krwi żylnej

- krew żylna odpływa z błędnika trzema drogami:

• ż. wodociągu przedsionka ( v. aquaeductus vestibuli ) - przebiega w kanaliku kostnym, zwanym dodatkowym kanałem wodociągu przedsionka ( canalis accessorius aquaeductus vestibuli ), po czym uchodzi do zatoki skalistej dolnej lub opuszki żyły szyjnej wewnętrznej.

• ż. kanalika ślimaka ( v. canaliculi cochleae ) - jest większa od poprzedniej i stanowi główne naczynie odprowadzające krew ze ślimaka i przedsionka. Przebiega ona nie we właściwym kanaliku ( wodociągu ) ślimaka lecz w oddzielnym kanaliku zwanym kanałem dodatkowym ( canalis accessorius canaliculi cochleae ) i uchodzi do zatoki skalistej dolnej lub do opuszki żyły szyjnej wewnętrznej.

• żż. błędnika ( vv. labyrinthi ) - mniejsze naczynia żylne, otaczające n. przedsionkowo-ślimakowy i prowadzące krew głównie z przewodu słuchowego wewnętrznego. Żyły te w kącie mostowo-móżdżkowym łączą się z żyłami opon móżdżku i razem z nimi uchodzą do zatoki skalistej górnej.

Połączenia żył ucha wewnętrznego z żyłami wewnątrzczaszkowymi, oprócz połączeń płynów błędnika z płynem mózgowo-rdzeniowym w przestrzeni podpajęczynówkowej, mogą stanowić drogę przejścia zakażenia do jamy czaszki w przebiegu zapalenia ucha wewnętrznego.

Naczynia chłonne w uchu wewnętrznym nie występują. Rolę ich przypisuje się przestrzeniom przychłonkowym błędnika i wychodzącym z nich przewodom przychłonkowym.

Staw skroniowo-żuchwowy (articulatio temporomandibulare)

powierzchnie stawowe: główka -powierzchnia stawowa głowy żuchwy, panewka - dołek stawowy i guzek stawowy k skroniowej. Powierzchnie stawowe pokryte są chrząstką włóknistą. W stawie występuje krążek stawowy, który przyczepia się do błony włóknistej torebki stawowej, dzieli jamę stawową na dwa piętra górne i dolne

torebka stawowa

-na k skroniowej- przyczepia się do kości wzdłuż brzegów powierzchni stawowej

-na żuchwie -z przodu do górnego brzegu dołka skrzydłowego, z tyłu do szyjki żuchwy

więzadła

1. więzadło skroniowo-żuchwowe (lig. temporo-mandibulare) - zbudowane jest z 2 części:

• więzadło boczne- czyli więzadło poboczne boczne - biegnie od wyrostka jarzmowego k skroniowej do bocznej i tylnej pow. szyjki żuchwy

• więzadło przyśrodkowe- czyli więzadło poboczne przyśrodkowe - biegnie od okolicy szczeliny skalisto-bębenkowej do przyśrodkowej i tylnej powierzchni szyjki żuchwy

2. więzadło klinowo-żuchwowe (lig. spheno-mandibulare) - biegnie od kolca k klinowej i brzegów szczeliny skalisto-bębenkowej do przyśrodkowej pow. gałęzi i języczka żuchwy

3. więzadło rylcowo-żuchwowe (lig. stylo-mandibulare) - biegnie od wyrostka rylcowatego k skroniowej do kąta żuchwy i tylnego brzegu gałęzi żuchwy

- więzadło 2 i 3 biegną z dala od stawu, ograniczają tylko max. ruchy

mechanika stawu skroniowo-żuchwowego

1. ruchy zawiasowe, opuszczania i podnoszenia żuchwy

2. ruchy saneczkowe (ślizgowe) wysuwania żuchwy do przodu i cofania do tyłu

3. ruchy żucia (mielenia) boczne

Mięśnie żwaczowe (mm. żucia)

- poruszają żuchwę, unerwione przez wł. ruchowe - nerwu żuchwowego (V3)- przez cz. mniejszą n trójdzielnego

1. M. skroniowy (m. temporalis)

- największy i najsilniejszy m. żucia, położony w dole skroniowym, który całkowicie wypełnia

Pp: - kresa karkowa dolna

- przyśrodkowa ściana dołu skroniowego aż do grzebienia podskroniowego (k. ciemieniowa, cz. łuskowa k. skroniowej, pow. skroniowa k. czołowej, pow. skroniowa skrzydła większego k. klinowej)

- przyczep początkowy jest wachlarzowaty: włókna przednie przebiegają prawie pionowo, włókna tylne poziomo

Pk: wyrostek dziobiasty żuchwy

F: włókna poziome cofają żuchwę ; wszystkie włókna (gł pionowe) podnoszą opuszczoną żuchwę (obracają nieco na zewn. oraz zaciskają zęby)

N: nn. skroniowe głębokie

2. M. żwacz (m. masseter) - posiada dwie części które tylko u góry i z tyłu są wyraźnie oddzielone od siebie

Pp: cz. powierzchowna-dolny brzeg kości jarzmowej i łuk jarzmowy aż do szwu skroniowo-jarzmowego

cz. głęboka- tylna cześć łuku jarzmowego (wyrostek jarzmowy kości skroniowej)

Pk: zewnętrzna powierzchnia kąta żuchwy (guzowatość żwaczowa)

F: unosi żuchwę i obraca nieco na zewn.

N: n żwaczowy

3. M. skrzydłowy przyśrodkowy (m. pterygoideus medialis)

Pp: dół skrzydłowy wyrostka skrzydłowatego k. klinowej, wyrostek piramidowy k podniebiennej

Pk: pow. przyśrodkowa kata żuchwy - guzowatość skrzydłowa

F: unosi żuchwę i obraca nieco na zewn.

N: n. skrzydłowy przyśrodkowy

4. M. skrzydłowy boczny (m. pterygoideus lateralis) - ma dwie głowy

Pp: głowa górna - grzebień podskroniowy i powierzchnia podskroniowa skrzydła większego k. klinowej

głowa dolna - powierzchnia zewn. blaszki bocznej wyrostka skrzydłowatego k. klinowej i powierzchnia podskroniowa szczęki

Pk: dołek skrzydłowy wyrostka kłykciowego żuchwy

F: wysuwa żuchwę do przodu, obraca nieco do wewn.

N: n. skrzydłowy boczny

działanie mięśni w stawie skroniowo-żuchwowym

• podnoszą żuchwę : m. skroniowy, m. żwacz i m. skrzydłowy przyśrodkowy

• wysuwają żuchwę: m. skrzydłowy i m. żwacz

• cofają żuchwę: m. skroniowy

VI

Tętnica szczękowa (a. maxillaris)

- jest jedną z dwóch końcowych gałęzi tętnicy szyjnej zewnętrznej, odchodzi od niej w dole zażuchwowym, na poziomie szyjki żuchwy.

- w jej przebiegu wyróżniamy trzy części:

1. część żuchwowa - w dole zażuchwowym

2. część skrzydłowa - w dole podskroniowym

3. część skrzydłowo-podniebienna - w dole skrzydłowo-podniebiennym

Część żuchwowa - oddaje 4 gałęzie:

• t. uszna głęboka (a. auricularis profunda) - unaczynia przewód słuchowy zewnętrzny, błonę bębenkową i staw skroniowo-żuchwowy

• t. bębenkowa przednia (a. tympanica anterior) - przez szczelinę skalisto-bębenkową wnika do jamy bębenkowej

• t. oponowa środkowa (a. meningea media) - przez otwór kolcowy wchodzi do środkowego dołu czaszki, gdzie dzieli się na swoje dwie gałęzie końcowe:

przednią - g. czołową, która przechodzi do przedniego dołu czaszki. Unaczynia ona oponę twardą przedniego dołu czaszki i części przedniej dołu środkowego.

tylną - g. ciemieniową, która przechodzi do tylnego dołu czaszki. Unaczynia ona oponę twardą tylnego dołu czaszki i części tylnej dołu środkowego.

- na swym przebiegu t. oponowa środkowa oddaje: g. oponową dodatkową, g. skalistą oraz t. bębenkową górną

• t. zębodołowa dolna (a. alveolaris inferior) - wchodzi do kanału żuchwy przez otwór żuchwy, oddając przy tym otworze g. żuchwowo-gnykową (r. mylohyoideus). Kończy się jako t. bródkowa (a. mentalis), która opuszcza kanał przez otwór bródkowy i rozgałęzia się w tej okolicy. T. zębodołowa dolna na całym swym przebiegu w kanale kostnym oddaje gg. zębowe (rr. dentales).

Część skrzydłowa - oddaje 4 gałęzie:

• t. żwaczowa (a. masseterica)

• tt. skroniowe głębokie (aa. temporales profundae)

• gg. skrzydłowe (rr. pterygoidei)

• t. policzkowa (a. buccalis)

Część skrzydłowo-podniebienna - oddaje 5 gałęzi:

• t. zębodołowa górna tylna (a. alveolaris superior posterior) unaczynia górne zęby trzonowe i przedtrzonowe z ich dziąsłami.

• t. podoczodołowa (a. infraorbitalis) wchodzi do oczodołu przez szczelinę oczodołową dolną i biegnie w bruździe a następnie w kanale podoczodołowym, oddając tu gg. oczodołowe dla dolnych mm. gałki ocznej i gruczołu łzowego oraz tt. zębodołowe górne przednie (aa. alveolares superiores anteriores) unaczyniające zęby siekacze i kieł wraz z ich dziąsłami. T. podoczodołowa wychodzi następnie przez otwór podoczodołowy i unaczynia tkanki miękkie w jego otoczeniu - policzek, powiekę dolną.

• t. podniebienna zstępująca (a. palatina descendens) biegnie w kanale skrzydłowo-podniebiennym, w którym dzieli się na swoje gałęzie końcowe, biegnące w kanałach podniebiennych, są to tt. podniebienne mniejsze i t. podniebienna większa zaopatrujące podniebienie miękkie i twarde.

• t. kanału skrzydłowego (a. canalis pterygoidei) zespala się z g. kanału skrzydłowego od t. szyjnej wewnętrznej, a także z t. gardłową wstępującą i t. rylcowo-sutkową. Unaczynia trąbkę słuchową, jamę bębenkową oraz górną część gardła.

• t. klinowo-podniebienna (a. sphenopalatina) wchodzi do jamy nosowej przez otwór klinowo-podniebienny i dzieli się na tt. nosowe tylne boczne i tt. nosowe tylne przegrody, unaczyniające tylno-dolną część jamy nosowej.

Nerw trójdzielny (n. trigeminus) - n. V

- ma charakter czuciowy i ruchowy; włókna czuciowe nazywamy częścią większą (portio major n. trigemini), a ruchowe częścią mniejszą (portio minor n. trigemini).

• nerw posiada zwój czuciowy - zwój trójdzielny (ggl. trigeminale Gasseri), który leży w wycisku n. trójdzielnego na przedniej powierzchni piramidy k. skroniowej.

• Ze zwoju wychodzą 3 gałęzie: V1 - n. oczny, V2 - n. szczękowy , V3 - n. żuchwowy

N. szczękowy (n. maxillaris)

- druga gałąź n. trójdzielnego

- ma charakter czuciowy - dendryty zwoju trójdzielnego Gassera

- po odejściu od zwoju trójdzielnego biegnie w ścianie bocznej zatoki jamistej, następnie przez otwór okrągły wchodzi do dołu skrzydłowo-podniebiennego, gdzie dzieli się na trzy gałęzie końcowe. Jeszcze w obrębie jamy czaszki n. szczękowy oddaje g. oponową, która unerwia oponę twardą przedniego i przedniej części środkowego dołu czaszki.

- gałęzie końcowe n. szczękowego:

• n. jarzmowy (n. zygomaticus) - wchodzi do oczodołu przez szczelinę oczodołową dolną, biegnie po jego bocznej ścianie, oddaje g. łączącą do n. łzowego (przez którą do gruczołu łzowego dochodzą wydzielnicze włókna przywspółczulne). Następnie przez otwór jarzmowo-oczodołowy wchodzi do swego kanalika w kości jarzmowej, gdzie dzieli się na dwie gałęzie: g. jarzmowo-skroniową (r. zygomaticotemporalis) i g. jarzmowo-twarzową (r. zygomaticofacialis). Gałęzie te wychodzą z kości jarzmowej przez jednoimienne otwory i unerwiają skórę okolicy jarzmowej i skroniowej.

• n. podoczodołowy (n. infraorbitalis) - biegnie w przedłużeniu pnia n. szczękowego. Wchodzi do oczodołu przez szczelinę oczodołową dolną i biegnie po ścianie dolnej oczodołu, początkowo w bruździe, następnie w kanale podoczodołowym i przez otwór podoczodołowy wychodzi na powierzchnię przednią szczęki. W dole nadkłowym wachlarzowato dzieli się na gałęzie końcowe (skórne) tworzące tzw. gęsią stopkę mniejszą (pes anserinus minor). Na swoim przebiegu n. podoczodołowy oddaje trzy grupy gg. zębodołowych górnych (nn. alveolares superiores):

- gg. zębodołowe górne tylne - odchodzą od n. podoczodołowego jeszcze przed jego wejściem do oczodołu, biegną ku dołowi i do przodu i przez otworki zębodołowe (foramina alveolaria) leżące na guzie szczęki wchodzą do kanałów zębodołowych (canales alveolares) biegnących w tylnej ścianie trzonu szczęki. Gałęzie te poprzez splot zębowy górny unerwiają górne zęby trzonowe i ich dziąsła (od str. policzkowej).

- g. zębodołowa górna środkowa - odchodzi od n. podoczodołowego w obrębie bruzdy podoczodołowej, biegnie w ścianie bocznej trzonu szczęki w swoim kanaliku i poprzez splot zębowy górny unerwia górne zęby przedtrzonowe wraz z ich dziąsłami (od str. policzkowej).

- gg. zębodołowe górne przednie - odchodzą od n. podoczodołowego w obrębie kanału podoczodołowego w pobliżu otworu podoczodołowego i biegną ku dołowi w kanalikach kostnych przedniej ściany trzonu szczęki i poprzez splot zębowy górny unerwiają kieł i siekacze górne wraz z ich dziąsłami (od str. wargowej).

Wszystkie gałęzie zębodołowe górne tworzą w wyrostku zębodołowym szczęki splot zębowy górny (plexus dentalis superior) zespalający się z drugostronnym. Ze splotu tego wychodzą gg. zębowe górne, gg. dziąsłowe górne oraz gg. do błony śluzowej zatoki szczękowej.

- gałęzie końcowe n. podoczodołowego (tworzące gęsią stopkę mniejszą) unerwiają: skórę bocznej powierzchni nosa (gg. nosowe zewn.), skórę nozdrzy przednich i przedsionka nosa (gg. nosowe wewn.), skórę powieki dolnej (gg. powiekowe dolne), skórę górnej części policzka (gg. policzkowe) oraz skórę i błonę śluzową wargi górnej (gg. wargowe górne).

• nn. skrzydłowo-podniebienne (nn. pterygopalatini) - jako 2 - 3 krótkie gałązki odchodzą od pnia n. szczękowego w dole skrzydłowo-podniebiennym i po krótkim przebiegu dochodzą do zwoju skrzydłowo-podniebiennego tworząc korzeń czuciowy tego zwoju.

Zwój skrzydłowo-podniebienny (ganglion pterygopalatinum, sphenopalatinum)

- leży w dole skrzydłowo-podniebiennym do przodu od przedniego otworu kanału skrzydłowego Widiusza, nieco poniżej n. szczękowego.

- jest zwojem o charakterze przywspółczulnym, topograficznie związanym z n. szczękowym

- zwój otrzymuje trzy korzenie:

• korzeń czuciowy utworzony przez nn. skrzydłowo-podniebienne od n. szczękowego. Są to dendryty komórek zwoju trójdzielnego Gassera

• korzeń przywspółczulny od n. skalistego większego od n. twarzowego (n. pośredniego). Są to neuryty komórek jądra ślinowego górnego. W zwoju tym włókna przywspółczulne jako włókna przedzwojowe tworzą synapsy z komórkami zwojowymi, od których odchodzą włókna pozazwojowe wstępujące w gałęzie odprowadzające zwoju.

• korzeń współczulny jest utworzony przez n. skalisty głęboki biegnący od splotu szyjno-tętniczego wewnętrznego.

Oba nn. skaliste; większy i głęboki łączą się w obrębie kanału skrzydłowego tworząc n. kanału skrzydłowego Widiusza (n. canalis pterygoidei Vidii) czyli tzw. korzeń twarzowy (radix facialis) dochodzący do zwoju skrzydł.-podnieb.

- gałęzie odprowadzające:

• gg. nosowe tylne (rami nasales posteriores) - dzielą się na gałęzie górne i dolne. Gałęzie nosowe tylne górne dzielimy na przyśrodkowe i boczne; boczne po odejściu od zwoju przechodzą przez otwór klinowo-podniebienny do jamy nosowej, gdzie unerwiają błonę śluzową małżowiny nosowej górnej i środkowej, przewodu nosowego górnego, nozdrzy tylnych i przylegającej górnej części gardła aż do ujścia gardłowego trąbki słuchowej oraz zatoki klinowej, przyśrodkowe po odejściu od zwoju przechodzą przez otwór klinowo-podniebienny do jamy nosowej, gdzie unerwiają błonę śluzową górnej części przegrody nosa. Najdłuższą gałęzią z grupy przyśrodkowej gg. nosowych tylnych górnych jest n. nosowo-podniebienny (n. nasopalatinus), który biegnie po przegrodzie nosa ku dołowi i przodowi i przez kanał przysieczny wchodzi do jamy ustnej na podniebienie twarde jako n. przysieczny (n. incisivus) i unerwia błonę śluzową podniebienia do przodu od linii łączącej oba kły. Gałęzie nosowe tylne dolne biegną początkowo w kanale skrzydłowo-podniebiennym i na wysokości małżowiny nosowej dolnej przechodzą do jamy nosowej i unerwiają błonę śluzową tej małżowiny, przewodu nosowego dolnego i środkowego oraz zatoki szczękowej. (gg. nosowe tylne bł. śluzowa tylno-dolnej części jamy nosowej).

• nn. podniebienne (nn. palatini) biegną ku dołowi przez kanał skrzydłowo-podniebienny i kanały podniebienne; n. podniebienny większy (przedni) (n. palatinus major s. anterior) wchodzi na podniebienie twarde przez kanał podniebienny większy i unerwia błonę śluzową podniebienia twardego i pow. językową dziąseł ku tyłowi od linii łączącej oba kły. Nn. podniebienne mniejsze (środkowy i tylny) (nn. palatini minores medius et posterior) wchodzą do jamy ustnej przez otwory podniebienne mniejsze i unerwiają błonę śluzową okolicy migdałka podniebiennego i podniebienia miękkiego.

• gg. oczodołowe (rr. orbitales) - dołączają do nerwu sitowego tylnego i razem z nim biegną do zatoki klinowej i komórek sitowych tylnych (przez otwór sitowy tylny i małe otworki w szwie klinowo-sitowym) unerwiając wydzielniczo ich błonę śluzową.

• g. gardłowa (r. pharyngeus) - dzieli się na kilka gałązek, które przechodzą przez kanaliki kostne w dolnej części trzonu k. klinowej i unerwiają błonę śluzową gardła w okolicy ujścia gardłowego trąbki słuchowej.

• pozostała część włókien pozazwojowych dołącza do n. jarzmowego, następnie do g. dolnej n. łzowego unerwiając wydzielniczo gruczoł łzowy.

N. żuchwowy (n. mandibularis)

- jest trzecią i największą gałęzią n. trójdzielnego

- ma charakter mieszany, gdyż prowadzi włókna czuciowe - dendryty komórek zwoju trójdzielnego oraz włókna ruchowe - neuryty komórek jądra ruchowego n. trójdzielnego (biegną w nim wszystkie włókna portio minor n. trigemini). Obie części łączą się ze sobą poniżej zwoju trójdzielnego.

- n. żuchwowy po odejściu ze zwoju trójdzielnego biegnie ku dołowi i przez otwór owalny opuszcza dół środkowy czaszki przechodząc do dołu podskroniowego, w którym oddaje gałąź oponową oraz dwie grupy gałęzi; przednią i tylną.

g. oponowa (r. meningeus) czyli n. kolcowy (n. spinosus) odchodzi od n. żuchwowego tuż po jego przejściu przez otwór owalny i w towarzystwie t. oponowej środkowej wchodzi przez otwór kolcowy do dołu środkowego czaszki unerwiając jego oponę twardą.

grupa przednia prowadzi głównie włókna ruchowe i tylko n. policzkowy prowadzi wł. czuciowe. Nerwy tej grupy wytwarzają krótki wspólny pień - n. żwaczy (n. masticatorius) dla mm. żwaczowych, który dzieli się na:

- n. żwaczowy (n. massetericus) przechodzi przez wcięcie żuchwy do m. żwacza unerwiając go.

- nn. skroniowe głębokie; przedni i tylny (nn. temporales profundi; anterior et posterior) dla m. skroniowego

- n. skrzydłowy boczny (n. pterygoideus lateralis) dla m. skrzydłowego bocznego

- n. skrzydłowy przyśrodkowy (n. pterygoideus medialis) dochodzi do m. skrzydłowego przyśrodkowego unerwiając go, ponadto oddaje dwie gałęzie: n. mięśnia napinacza podniebienia miękkiego oraz n. mięśnia napinacza błony bębenkowej.

- n. policzkowy (n. buccalis) - jest długą gałęzią czuciową, która między mięśniami skrzydłowymi przechodzi na powierzchnię boczną m. policzkowego i biegnąc na niej dochodzi do kąta szpary ust. Jego gałęzie końcowe przebijają m. policzkowy (ale nie unerwiają go, unerwiony przez gg. policzkowe n. VII) i unerwiają skórę oraz błonę śluzową dolnej części policzka.

grupa tylna prowadzi włókna czuciowe i tylko n. żuchwowo-gnykowy prowadzi włókna ruchowe i czuciowe. Włókna nerwowe tej grupy tworzą trzy gałęzie:

1. n. językowy (n. lingualis) - biegnie między mm. skrzydłowymi przyśrodkowo od t. szczękowej, w odcinku tym dochodzi do niego od tyłu i góry struna bębenkowa, która prowadzi włókna czuciowe (smakowe) oraz przywspółczulne (wydzielnicze) od n. twarzowego. Następnie biegnie pod dolnym brzegiem m. skrzydłowego bocznego i wstępuje między gałąź żuchwy a m. skrzydłowy przyśrodkowy. Następnie przechodzi przez trójkąt podżuchwowy, w którym oddaje korzeń czuciowy do zwoju podżuchwowego i na poziomie trzeciego dolnego zęba trzonowego wchodzi do jamy ustnej i biegnie na dnie jamy ustnej (nad m. żuchwowo-gnykowym). Dochodzi do brzegu bocznego języka i rozpada się na gałęzie końcowe - gałęzie językowe, które wnikają do języka między m. gnykowo-językowym a m. bródkowo-językowym. Na swoim przebiegu oddaje:

- gg. cieśni gardzieli (rr. isthmi faucium) zwane też gg. migdałkowymi (rr. tonsillares), które unerwiają błonę śluzową gardzieli, migdałów podniebiennych i części tylnej dna jamy ustnej.

- n. podjęzykowy (n. sublingualis) odchodzi od n. językowego przy tylnym brzegu ślinianki podjęzykowej i na jej powierzchni bocznej biegnie ku przodowi. Unerwia śliniankę podjęzykową oraz błonę śluzową części przedniej dna jamy ustnej.

- gg. językowe (rr. linguales) przez mięśnie języka wstępują na jego grzbiet i unerwiają czuciowo błonę śluzową przednich 2/3 języka.

2. n. zębodołowy dolny (n. alveolaris inferior) - biegnie ku tyłowi, dołowi i bocznie od n. językowego między mięśniem skrzydłowym bocznym i przyśrodkowym, następnie między więzadłem klinowo-żuchwowym i żuchwą po czym przez otwór żuchwy wchodzi do kanału żuchwy. Na swoim przebiegu oddaje:

- n. żuchwowo-gnykowy (n. mylohyoideus) odchodzi od n. zębodołowego dolnego przed jego wejściem do kanału żuchwy, biegnie w bruździe żuchwowo-gnykowej i dochodzi do tylnego brzegu m. żuchwowo-gnykowego i unerwia go oraz brzusiec przedni m. dwubrzuścowego. Końcowe gałęzie czuciowe dochodzą do skóry okolicy bródkowej i okolicy podbródkowej.

- przebiegając w kanale żuchwy od n. zębodołowego dolnego odchodzą włókna nerwowe tworzące splot zębowy dolny (plexus dentalis inferior) łączący się z drugostronnym. Od splotu tego odchodzą gg. zębowe dolne i gg. dziąsłowe dolne.

- n. bródkowy (n. mentalis) jest gałęzią końcową n. zębodołowego dolnego, opuszcza kanał żuchwy przez otwór bródkowy i dzieli się na gg. bródkowe (rr. mentales) unerwiające skórę okolicy bródkowej oraz gg. wargowe dolne (rr. labiales inferiores) dla skóry i błony śluzowej wargi dolnej.

3. n. uszno-skroniowy (n. auriculotemporalis) - odchodzi zwykle dwoma korzeniami z tylnego brzegu n. żuchwowego, nieco poniżej otworu owalnego. Oba korzenie obejmują t. oponową środkową po czym łączą się we wspólny pień, który od tyłu owija się dookoła wyrostka kłykciowego żuchwy i dalej biegnie ku górze do przodu od przewodu słuchowego zewnętrznego pod górną częścią ślinianki przyusznej i dochodzi do okolicy skroniowej. Na swoim przebiegu oddaje:

- gg. stawowe do stawu skroniowo-żuchwowego

- gg. naczyniowe do t. oponowej środkowej i in. tt. dołu podskroniowego

- n. przewodu słuchowego zewnętrznego (n. meatus acustici externi) dla skóry górnej i przedniej ściany przewodu. Od gałęzi górnej tego nerwu odchodzi gałąź błony bębenkowej (ramus membranae tympani) unerwiająca powierzchnię boczną błony bębenkowej.

- nn. uszne przednie unerwiają skórę bocznej powierzchni małżowiny usznej

- gg. skroniowe powierzchowne unerwiają skórę okolicy skroniowej

- gg. łączące z n. twarzowym łączą się z g. górną n. twarzowego doprowadzając do tego nerwu wł. czuciowe dla skóry policzków

- gg. łączące ze zwojem usznym prowadzą włókna czuciowe do zwoju usznego

- gg. przyusznicze wnikają do ślinianki przyusznej prowadząc włókna wydzielnicze ze zwoju usznego

Część mniejsza n. trójdzielnego (portio minor n. trigemini)

- są to neuryty wychodzące z jądra ruchowego n. trójdzielnego czyli jądra żwaczowego (nucl. masticatorius), które leży w środkowej części mostu

- początkowo część mniejsza biegnie w pniu n. trójdzielnego, następnie przechodzi tranzytem przez zwój trójdzielny i biegnie w n. żuchwowym. W dole podskroniowym część neurytów odłącza się i biegnie w n. żwaczy do mm. unerwianych przez jego gałęzie. Pozostała część biegnie dalej w n. zębodołowym dolnym i odłącza się od niego tuż przed wejściem do kanału żuchwy biegnąc w n. żuchwowo-gnykowym, który wchodzi do trójkąta podżuchwowego, gdzie biegnie wzdłuż trzonu żuchwy razem z t. podbródkową i unerwia m. żuchwowo-gnykowy i brzusiec przedni m. dwubrzuścowego.

Zwój uszny (ganglion oticum)

- leży w dole podskroniowym, pod otworem owalnym, bocznie od części chrzęstnej trąbki słuchowej, przyśrodkowo od n. żuchwowego, ku przodowi od t. oponowej środkowej

- jest zwojem o charakterze przywspółczulnym, topograficznie związanym z n. żuchwowym

- zwój otrzymuje trzy korzenie:

• korzeń czuciowy - dendryty komórek zwoju trójdzielnego Gassera, dochodzące do zwoju drogą n. żuchwowego i dalej n. uszno-skroniowego, który oddaje g. łączącą ze zwojem usznym

• korzeń przywspółczulny od n. skalistego mniejszego, który prowadzi włókna przywspółczulne przedzwojowe z jądra ślinowego dolnego, biegnące początkowo drogą n. językowo-gardłowego, następnie n. bębenkowego.

Długie połączenie, które biegnie ze zwoju dolnego n. IX przez n. bębenkowy, splot bębenkowy i n. skalisty mniejszy do zwoju usznego nosi nazwę zespolenia Jacobsona łączącego n. IX z n. V

• korzeń współczulny ze splotu t. oponowej środkowej

- gałęzie odprowadzające:

• g. łącząca z nerwem uszno-skroniowym - prowadzi większość pozazwojowych włókien przywspółczulnych tego zwoju. Są one przeznaczone dla ślinianki przyusznej

• ponadto od zwoju odchodzą gałęzie łączące z licznymi nerwami, m.in. n. policzkowym, n. skalistym większym itd.

Zwój podżuchwowy (ganglion submandibulare)

- leży w trójkącie podżuchwowym, nad ślinianką podżuchwową, pod błoną śluzową dna jamy ustnej, w pobliżu tylnego brzegu m. żuchwowo-gnykowego

- jest zwojem o charakterze przywspółczulnym, topograficznie związanym z n. językowym, z którym połączony jest dwoma pęczkami włókien; przednim i tylnym. W pęczku tylnym biegną włókna doprowadzające, a w pęczku przednim większość włókien odprowadzających zwoju.

- zwój otrzymuje trzy korzenie:

• korzeń czuciowy od n. językowego. Są to dendryty komórek zwoju trójdzielnego Gassera

• korzeń przywspółczulny - są to włókna przywspółczulne przedzwojowe wychodzące z jądra ślinowego górnego, dochodzące do zwoju drogą n. pośredniego, a następnie struny bębenkowej, której włókna w dole podskroniowym dochodzą od tyłu i i góry do n. językowego.

• korzeń współczulny - pochodzi ze splotu otaczającego t. twarzową. Są to włókna współczulne pozazwojowe ze zwoju szyjnego górnego pnia współczulnego.

- gałęzie odprowadzające:

• większość włókien dołącza do n. podjęzykowego (n. sublingualis) i biegnie z nim do jamy ustnej, gdzie unerwiają wydzielniczo śliniankę podjęzykową większą i mniejsze, gruczoły surowicze Ebnera na języku, gruczoły błony śluzowej dna jamy ustnej i wargi dolnej.

• pozostała część włókien jako gg. gruczołowe w liczbie 5-6 wnikają do ślinianki podżuchwowej, unerwiając ją wydzielniczo.

VII

Jama ustna (cavum oris)

- stanowi początkowy odcinek przewodu pokarmowego

- otwiera się do przodu szparą ust (rima oris), ku tyłowi poprzez cieśń gardzieli (isthmus faucium) łączy się z gardłem.

- w jamie ustnej wyróżnia się przedsionek jamy ustnej oraz jamę ustną właściwą

Przedsionek jamy ustnej (vestibulum oris)

Ograniczenia: od przodu przez wargi; górną i dolną

od boków przez policzki

od tyłu i przyśrodkowo przez wyrostki zębodołowe szczęk i część zębodołową żuchwy pokryte dziąsłami i zęby

Do przedsionka jamy ustnej uchodzą: przewody ślinianek przyusznych (prawej i lewej), gruczoły wargowe, gruczoły policzkowe, gruczoły trzonowe

Naturalną komunikację między przedsionkiem i jamą ustną właściwą stanowi przestrzeń zazębowa (spatium retrodentale).

Wargi ust. (labia oris) górna i dolna ograniczają szparę ust. Łączą się ze sobą z prawej i lewej strony, a miejsca ich połączenia noszą nazwę kątów ust. (anguli oris), ograniczają one bocznie szparę ust., sięgającą mniej więcej od kłów lewych do prawych. W wardze wyróżniamy część skórną, część śluzową i część pośrednią, czyli czerwień wargi w obrębie której skóra przechodzi w błonę śluzową. Podłoże wargi tworzy m. okrężny ust., który w obrębie czerwieni uwypukla się haczykowato na granicy części pośredniej i skórnej.

Policzki (buccae) zajmują okolicę od kąta ust. do ucha i od łuku jarzmowego do brzegu żuchwy. Ściana przedsionka jamy ustnej w okolicy policzka składa się z 6 warstw: skóra, tkanka tłuszczowa, powięź policzkowo-gardłowa, m. policzkowy, warstwa gruczołów (gruczoły policzkowe i mniej liczne gruczoły tarczowe i gruczoły łojowe) i błona śluzowa.

Dziąsła (gingivae) stanowią tę część błony śluzowej jamy ustnej, która przylega do wyrostków zębodołowych szczęk i części zębodołowej żuchwy.

Unaczynienie przedsionka jamy ustnej:

wargi - gg. wargowe od t. twarzowej prawej i lewej, dodatkowo warga dolna przez gałęzie t. bródkowej

policzek - t. policzkowa od t. szczękowej

- t. poprzeczna twarzy od t. skroniowej powierzchownej

- t. podoczodołowa od t. szczękowej

wyrostek zębodołowy szczęki z zębami i dziąsłami: - t. zębodołowa górna tylna od t. szczękowej

- tt. zębodołowe górne przednie od t. podoczodołowej

część zębodołowa żuchwy - gg. zębowe od t. zębodołowej dolnej od t. szczękowej

Krew odpływa przez żyły towarzyszące tętnicom i dalej do ż. zażuchwowej i ż. szyjnej zewnętrznej

Chłonka odpływa pośrednio poprzez węzły chłonne podżuchwowe i podbródkowe i bezpośrednio do węzłów chłonnych szyjnych głębokich górnych.

Unerwienie przedsionka jamy ustnej:

• ruchowe - mm. mimiczne twarzy - n. twarzowy prawy i lewy

• czuciowe: warga górna - gg. wargowe górne n. podoczodołowego prawego i lewego

warga dolna - gg. wargowe dolne n. bródkowego prawego i lewego

policzek - n. policzkowy od n. żuchwowego

wyrostki zębodołowe szczęk - sploty zębowe górne prawe i lewe

część zębodołowa żuchwy - splot zębowy dolny

Jama ustna właściwa ( cavum oris proprium)

Ograniczenia: od góry podniebienie twarde i miękkie

od dołu przepona jamy ustnej

od przodu i boków przez wyrostki zębodołowe szczęk i część zębodołową żuchwy pokryte dziąsłami i zęby

od tyłu jama ustna komunikuje się z częścią ustną gardła poprzez cieśń gardzieli

Podniebienie (palatum) stanowi ścianę górną jamy ustnej. Wyróżniamy w nim dwa odcinki; przedni - mający podstawę kostną - podniebienie twarde i tylny - będący fałdem utworzonym przez błonę śluzową i mięśnie - podniebienie miękkie.

Podniebienie twarde (palatum durum)

- stanowi przedni odcinek podniebienia

- utworzone jest przez wyrostki podniebienne szczęk i blaszki poziome kości podniebiennych

- pokryte jest błoną śluzową (przyrasta bezpośrednie do okostnej), która do przodu i bocznie przechodzi w dziąsła, ku tyłowi zaś w błonę śluzową podniebienia miękkiego. Pomiędzy nią a okostną znajdują się gruczoły podniebienne. Ku tyłowi od siekaczy błona śluzowa wytwarza brodawkę przysieczną (papilla incisiva), od niej biegnie ku tyłowi wąskie pasmo błony śluzowej - szew podniebienia (raphe palati). W części przedniej podniebienia, po obu stronach szwu rozchodzą się łukowato 3 lub 4 fałdy podniebienne poprzeczne (plicae palatinae transversae).

Podniebienie miękkie (palatum mole)

- stanowi tylny odcinek podniebienia, będąc przedłużeniem podniebienia twardego i z jego tylnego brzegu zwisa ku dołowi

- powierzchnia przednia (ustna) skierowana jest do jamy ustnej, powierzchnia tylna (nosowa lub gardłowa) do części nosowej gardła.

- brzeg dolny, wolny, wklęsły tworzy w linii pośrodkowej języczek (uvula), a bocznie oba łuki podniebienne;

przedni - łuk podniebienno-językowy

tylny - łuk podniebienno-gardłowy

- w podniebieniu miękkim wyróżnia się: błonę śluzową pokrywającą obie jego powierzchnie, gruczoły, mięśnie oraz rozcięgno podniebienia (aponeurosis palatina), które jako przedłużenie okostnej tworzy podstawę podniebienia miękkiego

- mięśnie podniebienia miękkiego występują w liczbie 5 par, są to:

1. m. napinacz podniebienia miękkiego (m. tensor veli palatini)

1. m. dźwigacz podniebienia miękkiego (m. levator veli palatini)

2. m. podniebienno-językowy (m. palatoglossus)

3. m. podniebienno-gardłowy (m. palatopharyngeus)

3 i 4 stanowią podłoże jednoimiennych fałdów

4. m. języczka (m. uvulae)

F: 1 i 2 dźwigają i napinają podniebienie miękkie, rozwierają światło trąbki słuchowej

3 i 4 zwężają gardziel i cieśń gardzieli, opuszczają podniebienie miękkie

5 działąjąc jednostronnie pociąga języczek ku bokowi działając obustronnie unoszą ku górze i skracają języczek i podniebienie miękkie,

N: 1 wł. ruchowe n. żuchwowego, odchodzące od n. skrzydłowego przyśrodkowego

2 - 5 n. IX i X

Unaczynienie jamy ustnej właściwej:

wyrostek zębodołowy szczęki z zębami i dziąsłami: - t. zębodołowa górna tylna od t. szczękowej oraz

- tt. zębodołowe górne przednie od t. podoczodołowej

część zębodołowa żuchwy - gg. zębowe od t. zębodołowej dolnej od t. szczękowej

podniebienie twarde - tt.podniebienne większe od t.podniebiennej zstępującej od t.szczękowej

(pr. i l.)

podniebienie miękkie - tt. podniebienne mniejsze od t. podniebiennej zstępującej oraz

- tt. podniebienne wstępujące od t. twarzowej

okolica podjęzykowa - t. podjęzykowa od t. językowej od t. szyjnej wewnętrznej

Krew żylna odpływa poprzez żyły towarzyszące tętnicom do splotów żylnych skrzydłowych i żył twarzowych

Odpływ chłonki - jak z przedsionka jamy ustnej

Unerwienie jamy ustnej właściwej:

wyrostki zębodołowe szczęk - sploty zębowe górne prawe i lewe

część zębodołowa żuchwy - splot zębowy dolny

podniebienie twarde - nn. podniebienne większe ze zwoju skrzydłowo-podniebiennego

- w okolicy przysiecznej - nn. nosowo-podniebienne (n. przysieczny) ze zwoju skrzydłowo-podniebiennego

podniebienie miękkie - nn. podniebienne mniejsze ze zwoju skrzydłowo-podniebiennego

okolica podjęzykowa - n. podjęzykowy od n. językowego od n. V3

cieśń gardzieli - gałąź cieśni gardzieli od n. językowego

Okolica podjęzykowa (regio sublingualis)

- dno jamy ustnej stanowi okolica podjęzykowa, której podstawą jest przepona jamy ustnej (diaphragma oris), sięgająca ku tyłowi do zębów mądrości. Jest ona utworzona przez oba mm. żuchwowo-gnykowe i wzmocniona od wewnątrz przez mm. bródkowo-gnykowe, a od zewnątrz przez brzuśce przednie mm. dwubrzuścowych.

- pośrodkowo w okolicy podjęzykowej przebiega przyczep wędzidełka języka, bocznie od niego biegną fałdy podjęzykowe (plicae sublinguales) wywołane przez leżące pod nimi ślinianki podjęzykowe mniejsze, których przewody (Riviniego) uchodzą na tych fałdach. Fałd podjęzykowy kończy się z przodu mięskiem podjęzykowym (caruncula sublingualis), na nim leży ujście przewodu ślinianki podżuchwowej Whartona, a także ujście przewodu ślinianki podjęzykowej większej Bartoliniego.Na dolnej powierzchni języka widoczne są fałdy strzępiaste (plicae fimbriatae) wywołane przez g. boczną n. językowego.

Zęby (dentes)

• uzębienie stałe (dentes permanentes) - ma 32 zęby; w każdej szczęce czy połowie żuchwy mieszczą się dwa siekacze (dentes incisivi), jeden kieł (dens caninus), dwa zęby przedtrzonowe (dentes premolares) i trzy zęby trzonowe (dentes molares).

• uzębienie mleczne (dentes decidui) - ma 20 zębów; w każdej szczęce czy połowie żuchwy mieszczą się dwa siekacze (6-11 m.ż.), jeden kieł (16-20 m.ż.), dwa zęby trzonowe (pierwsze 16-20 m.ż., drugie 20-30 m.ż.).

- każdy ząb zbudowany jest z korony (corona), szyjki (collum) i korzenia (radix). Korona wystaje nad dziąsła i jest pokryta najbardziej twardym składnikiem zęba - szkliwem (enamelum). Najdłuższą częścią zęba jest korzeń, osadzony w zębodole warstwą tkanki łącznej - ozębną (periodontium). Jest on pojedynczy (siekacze i kły) albo ma dwie (przedtrzonowe i trzonowe dolne) lub trzy odnogi (trzonowe górne). Szyjka łączy koronę z korzeniem. Korzeń i szyjkę pokrywa kostniwo (cementum). Podstawę szkliwa i kostniwa stanowi zębina (dentinum). Wewnątrz zęba znajduje się komora zęba (cavum dentis), zwężająca się w obrębie korzenia w cienki kanał korzenia zęba, zakończony na wierzchołku korzenia zęba otworem szczytowym zęba.

Język (lingua)

- język zbudowany jest z mięśni poprzecznie prążkowanych, pokryty błoną śluzową, charakteryzuje się dużą zmiennością kształtu i dużą ruchomością.

- w języku wyróżnia się:

• trzon (corpus linguae) stanowiący ok. 2/3 przednie języka, który zwężając się ku przodowi bez wyraźnej granicy przechodzi w koniec języka (apex linguae)

• nasadę (radix linguae), która stanowi ok. 1/3 tylną część języka, przytwierdzoną do dna jamy ustnej.

Grzbiet języka

- na grzbiecie języka granicę między trzonem a nasadą stanowi bruzda graniczna (sulcus terminalis) w kształcie litery V zwróconej szczytem ku tyłowi. W jej szczycie znajduje się otwór ślepy (foramen caecum lingulae), który jest pozostałością po przewodzie tarczowo-językowym. Do tyłu od bruzdy granicznej leży migdałęk językowy zbudowany z zespołu mieszków językowych. Ku tyłowi od migdałka językowego błona śluzowa przechodzi na przednią powierzchnię chrząstki nagłośniowej tworząc fałdy językowo-nagłośniowe; przyśrodkowy i dwa boczne (plica glossoepiglotica mediana et lateralis). Pomiędzy tymi fałdami leżą dołki nagłośniowe (valleculae epiglottice). Górną powierzchnię języka dzieli na dwie symetryczne części podłużny rowek - bruzda pośrodkowa języka (sulcus medianus linguae) stanowiąca drogę odpływu śliny do gardła. Na grzbiecie trzonu występują liczne brodawki, których brak na nasadzie języka, są to brodawki okolone, liściaste, grzybowate - posiadające kubki smakowe oraz brodawki nitkowate nie mające kubków smakowych.

Na przekroju poprzecznym w języku wyróżniamy (idąc od góry): błonę śluzową, rozcięgno języka, mięśnie języka, błonę podśluzową i błonę śluzową.

• rozcięgno języka (aponeurosis linguae) powstaje z przekształconej tkanki podśluzowej grzbietu trzonu i końca języka. Łączy ono ściśle błonę śluzową z mięśniami. Prostopadle do rozcięgna leży przegroda języka (septum linguae), która oddziela od siebie mięśnie języka prawe i lewe. Jest ona przegrodą niecałkowitą, nie sięga bowiem ani do powierzchni języka, ani do jego końca. Jest miejscem przyczepu m. poprzecznego języka.

• mięśnie języka - poprzecznie prążkowane mm. języka rozpoczynają się częściowo na strukturach kostnych; żuchwie, kości gnykowej i wyrostku rylcowatym kości skroniowej, częściowo zaś na strukturach łącznotkankowych języka. Pierwsze to mm. zewnętrzne, drugie to mm. wewnętrzne.

Mięśnie zewnętrzne języka - powodują zmiany położenia całego języka, np. wysuwanie, cofanie języka:

- m. bródkowo-językowy (m. genioglossus) - wysuwa język do przodu, przyciska go do dna jamy ustnej

- m. gnykowo-językowy (m. hyoglossus) - cofa język

- m. rylcowo-językowy (m. styloglossus) - cofa język

Mięśnie wewnętrzne języka - rozpoczynają się i kończą w samym języku, bez zmiany położenia języka lub niezależnie od niej zmieniają kształt języka (np. zgrubienie, spłaszczenie języka):

- m. podłużny górny (m. longitudinalis superior) - nieparzysty - skraca i poszerza język

- m. podłużny dolny (m. longitudinalis inferior) - parzysty - skraca język

- m. poprzeczny języka (m. transversus linguae) - zwęża język, włókna górne - wpuklenie podłużne grzbietu języka (podłużna rynienka), włókna dolne uwypuklenie poprzeczne. Część jego włókien przedłuża sięw m. podniebienno-językowy (m. palatoglossus) i m. językowo-gardłowy (m. glossopharyngeus).

- m. pionowy języka (m. verticalis linguae) - parzysty - spłaszcza język, poszerza i wydłuża

• brodawki językowe (papillae linguales) - są to wyniosłości błony śluzowej; blaszki właściwej i nabłonka. Na grzbiecie języka wyróżnia się 4 zasadnicze rodzaje brodawek:

- brodawki nitkowate (papillae filiformes) - występują na grzbiecie języka, na jego końcu i brzegach bocznych. Są to jedyne brodawki językowe, które nie mają funkcji smakowej. Ich odmianą sąbrodawki stożkowate (papillae conicae).

- brodawki grzybowate (papillae fungiformes) - są większe od poprzednich, mniej liczne i rozmieszczone między nimi. Na ich górnej pow. znajdują się kubki smakowe. Odmianą brodawek grzybowatych są brodawki soczewkowate (papillae lentiformes). Wrażenia smakowe z tych brodawek przewodzi do CSN struna bębenkowa.

- brodawki okolone (papillae vallatae) - w liczbie 7 - 12, ustawione są w jednym szeregu, do przodu od obu ramion bruzdy granicznej i równolegle do nich. Są one kształtu grzybowatego, otoczone wałem błony śluzowej, który jest oddzielony od brodawki kolistym rowkiem. Są to główne narządy smaku, pracy mechanicznej nie wykonują. W błonie śluzowej obu ścian bocznych rowka występują liczne kubki smakowe. Na dnie rowka otaczającego brodawkę uchodzą gruczoły surowicze Ebnera, których płynna wydzielina wypłukuje rowek i usuwa substancje smakowe, przygotowując miejsce dla innych substancji smakowych. Wrażenia smakowe przewodzi do CSN n. IX.

- brodawki liściaste (papillae foliatae) - fałdy błony śluzowej w kształcie listków leżące na brzegach języka w tylnej części trzonu. Kubki smakowe leżą w ścianach bocznych rowków i tutaj, na ich dnie uchodzą gruczoły surowicze Ebnera. Wrażenia smakowe przewodzi do CSN n. IX.

Unaczynienie języka - t. językowa od t. szyjnej zewn. oraz drobne gałęzie od t. twarzowej i t. gardłowej wstępującej

Odpływ krwi żylnej - żyły towarzyszą tętnicom, ale t. językowa uchodzi do ż. szyjnej wewn. lub do ż. twarzowej

Odpływ chłonki - naczynia chłonne prawej i lewej strony łączą się ze sobą licznymi gałązkami. Układ chłonny nasady języka jest prawie zupełnie oddzielony od układu trzonu. Do przodu chłonka odpływa do ww. chłonnych podżuchwowych i podbródkowych, ku tyłowi do ww. chł. przyżuchwowych lub bezpośrednio do ww. chłonnych szyjnych głębokich górnych.

Unerwienie języka

ruchowe - n. podjęzykowy (XII)

anat.część języka	czuciowe	smakowe	wydzielnicze
trzon	n. językowy od n. V3	struna bębenkowa	neuryty kom. zwoju podżuchwowego drogą n. językowego
nasada	n. IX	n. IX	n. IX

okolica przynagłośniowa unerwiona jest tylko czuciowo przez - n. krtaniowy górny od n. X

Gruczoły jamy ustnej (glandulae oris)

- zwane śliniankami lub gruczołami ślinowymi

- ich wydzielina - ślina - może mieć charakter surowiczy, śluzowy lub mieszany

- ze względu na położenie wyróżnia się następujące gruczoły ślinowe:

• ślinianka przyuszna

• ślinianka podżuchwowa

• ślinianka podjęzykowa

• gruczoły policzkowe

• gruczoły wargowe

• gruczoły podniebienne

• gruczoły językowe

• gruczoły trzonowe

- do przedsionka jamy ustnej uchodzą gruczoły wargowe, policzkowe i trzonowe oraz przewody ślinianek przyusznych

- do jamy ustnej właściwej uchodzą gruczoły podniebienne i językowe oraz przewody ślinianek podżuchwowych i podjęzykowych (większych i mniejszych)

Drogi wydzielnicze gruczołów ślinowych

• dla ślinianki podżuchwowej:

jądro ślinowe górne n. pośredni struna bębenkowa n. językowy zwój podżuchwowy gg. gruczołowe ślinianka podżuchwowa

• dla ślinianki podjęzykowej (też gruczołów dna jamy ustnej i wargi dolnej)

jądro ślinowe górne n. pośredni struna bębenkowa n. językowy zwój podżuchwowy n. językowy n. podjęzykowy ślinianka podjęzykowa

• dla ślinianki przyusznej (też gruczołów policzkowych, trzonowych)

jądro ślinowe dolne n. językowo-gardłowy n. bębenkowy splot bębenkowy n. skalisty mniejszy

zwój uszny g. łącząca z n. uszno-skroniowym n. uszno-skroniowy gg. przyusznicze ślinianka przyuszna

Gardło (pharynx)

- stanowi następny po jamie ustnej odcinek przewodu pokarmowego

- leży częściowo w obrębie głowy, a częściowo w szyi, do tyłu od jamy nosowej, jamy ustnej i krtani. Sięga od podstawy czaszki do poziomu dolnego brzegu trzonu kręgu C6, ku dołowi przechodząc w przełyk. Do tyłu od gardła znajduje się przestrzeń zagardłowa, a po bokach przestrzenie przygardłowe. Te trzy przestrzenie tworzą wspólnie przestrzeń okołogardłową. Ze względu na sąsiedztwo ściany przedniej gardła i otwory znajdujące się w tej ścianie w gardle wyróżniamy trzy piętra: górne - część nosowa gardła, środkowe - część ustna gardła i dolne - część krtaniowa gardła.

- ściana gardła zbudowana jest z 4 warstw, idąc od wewn. na zewn. są to: błona śluzowa, błona włóknista (zamiast bł. podśluzowej), błona mięśniowa i błona zewnętrzna - przydanka łącznotkankowa.

• błona śluzowa pokrywa wewnętrzną powierzchnię gardła na całej jego długości, stanowiąc przedłużenie błony śluzowej jamy nosowej i jamy ustnej. Jest ona bogato wymodelowana poprzez pasma mięśniowe i ściany przylegających narządów, które wpuklają się w nią. W części nosowej pokryta jest nabłonkiem wielorzędowym migawkowym, w części ustnej i gardłowej nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. W części nosowej zawiera gruczoły surowiczo-śluzowe, w części ustnej i krtaniowej gruczoły śluzowe.

• błona włóknista jest w swej większej części cienką i mocną błoną ściśle łączącą błonę śluzową z błoną mięśniową, tylko w małym górnym odcinku nie pokrytym warstwą mięśniową jest szczególnie mocna i zbita - jest to powięź gardłowo-podstawna (fascia pharyngobasilaris). Linia przyczepu tej powięzi do podstawy czaszki przebiega symetrycznie po obu stronach; rozpoczyna się na guzku gardłowym i biegnie do boku łukiem uwypuklonym ku przodowi (otaczając tu przyczepy m. długiego i prostego przedniego głowy), następnie krzyżuje chrząstkozrost skalisto-potyliczny i przechodzi na dolną powierzchnię piramidy k. skroniowej, nie dochodzi do foramen caroticum externum bo tuż przed nim zakręca i biegnie ku przodowi i przyśrodkowo, dochodzi do chrząstkozrostu klinowo-skalistego i biegnie wzdłuż niego, następnie krzyżuje go i dochodzi do blaszki przyśrodkowej wyrostka skrzydłowatego k. klinowej.

• błona mięśniowa nie dochodzi do podstawy czaszki. Zbudowana jest z mm. poprzecznie prążkowanych, wśród których wyróżnia się 3 pary m. zwieraczy gardła oraz 3 pary mm. dźwigaczy gardła.

mm. zwieracze gardła górny, środkowy i dolny mają przebieg mniej lub bardziej okrężny. Zachodzą na siebie dachówkowato i są ze sobą połączone w tylnej ścianie gardła szwem gardła (raphe pharyngis), który u góry przyczepia się do guzka gardłowego kości potylicznej. Mięśnie te mają również nazwy pochodzące od ich przyczepów:

- m. zwieracz górny gardła (m. constrictor pharyngis superior) - m. głowowo-gardłowy (m. cephalopharyngeus) - m. pterygobuccomyloglossopharyngeus

Pp: cz. skrzydłowo-gardłowa - blaszka przyśrodkowa wyrostka skrzydłowatego k. klinowej i haczyk skrzydłowy

cz. policzkowo-gardłowa - szew skrzydłowo-gardłowy (raphe pterygomandibularis) [bucco - bo do tego szwu przyczepia się również m. policzkowy. Szew ten rozpięty jest między haczykiem skrzydłowym k. klinowej a grzebieniem policzkowym żuchwy

cz. żuchwowo-gardłowa - tylna część kresy żuchwowo-gnykowej

cz. językowo-gardłowa - do brzegu bocznego nasady języka, w przedłużeniu m. poprzecznego

Pk: szew gardła

- m. zwieracz środkowy gardła (m. constrictor pharyngis medius) - m. gnykowo-gardłowy (m. hyopharyngeus) - m. chondroceratopharyngeus

Pp: cz. chrząstkowo-gardłowa - róg mniejszy k. gnykowej (często z chrząstki) i początkowy odcinek więzadła rylcowo-gnykowego

cz. rogowo-gardłowa - róg większy k. gnykowej

Pk: szew gardła

- m. zwieracz dolny gardła (m. constrictor pharyngis inferior) - m. krtaniowo-gardłowy (m. laryngopharyngeus) - m. thyrocricopharyngeus

Pp: cz. tarczowo-gardłowa - kresa skośna chrząstki tarczowatej krtani

cz. pierścienno-gardłowa - pow. boczna chrząstki pierścieniowatej krtani i łuk ścięgnisty łączący obie chrząstki

Pk: szew gardła, najniższe włókna kończą się w przełyku

mm. dźwigacze gardła mają przebieg podłużny, są znacznie słabsze od zwieraczy, skracają one gardło, a w związku z przyczepem do podstawy czaszki są jego dźwigaczami. Nie tworzą całej tylnej ściany gardła, lecz głównie jej część dolną. Ich nazwy wynikają z przyczepów, są to:

- m. rylcowo-gardłowy (m. stylopharyngeus)

Pp: wyrostek rylcowaty k. skroniowej

Pk: błona włóknista bocznej ściany gardła w jego części krtaniowej

- m. trąbkowo-gardłowy (m. salpingopharyngeus)

Pp: blaszka przyśrodkowa części chrzęstnej trąbki słuchowej

Pk: j.w.

- m. podniebienno-gardłowy (m. palatopharyngeus)

Pp: rozcięgno podniebienia i kolec nosowy tylny

Pk: j.w.

Jama gardła (cavum pharyngis)

- jest to przestrzeń ograniczona ścianami gardła

- ze względu na sąsiedztwo ściany przedniej gardła i otwory znajdujące się w tej ścianie w gardle wyróżniamy trzy piętra (części): górne - część nosowa gardła, środkowe - część ustna gardła i dolne - część krtaniowa gardła. Każda z tych części ma dwie ściany boczne i ścianę tylną, część nosowa ma dodatkowo ścianę górną.

• część nosowa gardła (pars nasalis pharyngis - epipharynx - cavum pharyngonasale)

- łączy się ku przodowi poprzez nozdrza tylne (choanae) z jamą nosową

- na przejściu ściany górnej w tylną widoczny jest nieparzysty migdałek gardłowy (tonsilla pharyngealis) tzw trzeci

- na ścianie bocznej, na poziomie małżowiny nosowej dolnej widoczne jest ujście gardłowe trąbki słuchowej (ostium pharyngeum tubae auditivae), które prowadzi do trąbki słuchowej. Ma ono kształt trójkąta i jest ograniczone: - od przodu - warga przednia (labium anterius) utworzona przez blaszkę boczną cz. chrzęstnej trąbki

słuchowej. Ku dołowi przedłuża się w fałd trąbkowo-podniebienny (plica salpingopalatina)

- od góry i tyłu - warga tylna (labium posterius) zwana też wałem trąbkowym (torus tubarius) utworzona przez blaszkę przyśrodkową chrząstki trąbi słuchowej. Ku dołowi przedłuża się wfałd trąbkowo-gardłowy (plica salpingopalatina), którego podłożem jestm. trąbkowo-gardłowy.

- od dołu - wał m. dźwigacza (torus levatorius) wywołany przez m. dźwigacz podniebienia miękkiego

- na wale trąbkowym leży migdałek trąbkowy (tonsilla tubaria).

- do tyłu od wału trąbkowego, między nim a tylną ścianą gardła znajduje się zachyłek gardłowy (recessus pharyngealis Rosenmulleri)

- na ścianie tylnej i bocznych leżą pojedyncze grudki chłonne

- ku dołowi część nosowa gardła przechodzi w cz. ustną. W czasie kaszlu lub połykania części te oddzielone są od siebie przez podniebienie miękkie.

• część ustna gardła (pars oralis pharyngis - mesopharynx - cavum pharyngoorale)

- ściana tylna i boczne są gładkie, posiadają jedynie pojedyncze grudki chłonne

- ku przodowi łączy się z jamą ustną przez cieśń gardzieli (isthmus faucium), która ograniczona jest:

- od góry przez podniebienie miękkie z języczkiem

- bocznie przez łuki podniebienno-językowe i podniebienno-gardłowe między którymi leży obustronnie migdałek podniebienny

- od dołu przez nasadę języka z leżącym na niej migdałkiem językowym.

- ku dołowi część ustna przechodzi w część krtaniową gardła

• część krtaniowa gardła (pars laryngea pharyngis - hypopharynx - cavum pharyngolaryngeum)

- ściana tylna i boczne są gładkie

- ku przodowi łączy się z przedsionkiem krtani przez wejście do krtani (aditus laryngis) ograniczone:

- od góry i przodu przez nagłośnię

- od boków przez fałdy nalewkowo-nagłośniowe

- od dołu przez fałd międzynalewkowy z wcięciem międzynalewkowym

- po bokach od wejścia do krtani obustronnie jest zachyłek gruszkowaty (recessus piriformis) ograniczony:

- bocznie przez wewnętrzną pow. chrząstki tarczowatej

- przyśrodkowo przez fałd nalewkowo-nagłośniowy, brzeg boczny chrząstki nalewkowatej i brzeg boczny chrząstki pierścieniowatej

- wyścielony jest błoną śluzową

- przez zachyłek ten przechodzi g. wewn. n. krtaniowego górnego i naczynia krtaniowe górne wywołując fałd n. krtaniowego (plica n. laryngei)

Unaczynienie gardła - obustronnie:

- głównym naczyniem jest a. pharyngea ascendens od a. carotis externa, ponadto gałęzie od:

- a. palatina

- a. palatina

- a. laryngea superior od a. thyroidea superior

- a. laryngea inferior od a. thyroidea inferior

- a. canalis pterygoidei od a. maxillaris

Odpływ krwi żylnej - żyły tworzą sploty na zewnętrznej powierzchni gardła, z którego wychodzą żyły gardłowe uchodzące na różnej wysokości i w różnej liczbie do żył szyjnych głębokich

Odpływ chłonki:

- z górnej części gardła poprzez ww. chłonne zagardłowe do ww. chł. szyjnych głębokich

- z dolnej części gardła bezpośrednio do ww. chł. szyjnych głębokich

Unerwienie gardła:

- pochodzi ze splotu gardłowego (plexus pharyngeus), który leży na zewnętrznej powierzchni tylnej ściany gardła, w przestrzeni zagardłowej

- jest on utworzony przez:

• gałęzie gardłowe nn. błędnych, z którymi dochodzą również włókna z gałęzi wewnętrznych nn. dodatkowych

• gałęzie gardłowe nn. językowo-gardłowych

• włókna współczulne pozazwojowe ze zwoju szyjnego górnego pnia współczulnego (prawego i lewego)

- ze zwoju wychodzą:

• włókna ruchowe dla mm. gardła

• włókna czuciowe i przywspółczulne unerwiające błonę śluzową górnej i środkowej części gardła. Błona śluzowa dolnej części gardła unerwiona jest przez g. wewn. n. krtaniowego górnego lewego i prawego od nn. błędnych

- w ścianie gardła znajdują się dwa sploty nerwowe uzwojone (kom. współczulne), w których kończą się synapsami z komórkami tych zwojów włókna przywspółczulne przedzwojowe.

Pierścień chłonny gardłowy Waldeyer'a

- jest utworzony przez 6 migdałków, wśród których wyróżnia się migdałki parzyste i nieparzyste

- migdałki parzyste:

• migdałek podniebienny (tonsilla palatina) - leży w ścianie bocznej cieśni gardzieli, pomiędzy łukiem podniebienno-językowym a łukiem podniebienno-gardłowym

• migdałek trąbkowy (tonsilla tubaria) - leży na wale trąbkowym na bocznej ścianie gardła

- migdałki nieparzyste:

• migdałek gardłowy (tonsilla pharyngea) - leży w części nosowej gardła, na przejściu ściany górnej w tylną

• migdałek językowy (tonsilla lingualis) - leży na nasadzie języka

migdałek	węzeł chłonny
pokryty błoną śluzową	otoczony torebką
ma tylko naczynia chłonne wyprowadzające	ma naczynia chłonne doprowadzające chłonkę do zatoki brzeżnej i odprowadzające ją z wnęki węzła
dobrze widoczny na preparacie anatomicznym

Przestrzeń okołogardłowa (spatium peripharyngeum)

- obejmuje gardło od tyłu i po bokach, wyróżnia się w niej nieparzystą przestrzeń zagardłową oraz parzystą przestrzeń przygardłową.

Przestrzeń zagardłowa (spatium retropharyngeum)

Ograniczenia: od przodu - tylna ściana gardła

od tyłu - powięź przedkręgowa

bocznie przechodzi w przestrzeń przygardłową

ku górze sięga do podstawy czaszki

ku dołowi przechodzi w śródpiersie zatchawicze

Zawartość: węzły chłonne zagardłowe

splot nerwowy gardłowy

tkanka łączna wiotka pozagardłowa

Przestrzeń przygardłowa (spatium parapharyngeum)

parzysta przestrzeń leżąca po obu stronach gardła

Ograniczenia: od przodu m. skrzydłowy przyśrodkowy

od tyłu powięź przedkręgowa

przyśrodkowo boczna ściana gardła

bocznie torebka ślinianki przyusznej

ku dołowi przechodzi w trójkąt t. szyjnej

ku górze sięga do podstawy czaszki; do okolicy podskroniowej i dołu zażuchwowego

Zawartość:

1. mięśnie i więzadła odchodzące od wyrostka rylcowatego k. skroniowej (tzw. pęczek Riolana):

• m. stylohyoideus

• m. stylopharyngeus

• m. styloglossus

• lig. stylohyoideum

• lig. stylomandibulare

2. a. carotis interna

2. a. pharyngea ascendens

3. v. jugularis interna

4. limphonodi cervicales profundi

5. nn. czaszkowe IX - XII

6. n. laryngeus superior

7. truncus sympaticus (ze zwojem szyjnym górnym)

Nerw językowo-gardłowy (n. glossopharyngeus) - n. IX

- ma charakter ruchowy, czuciowy i przywspółczulny

- jądra: ruchowe - jądro dwuznaczne (nucl. ambiguus)

czuciowe - jądro pasma samotnego (nucl. tracti solitarii)

przywspółczulne - jądro ślinowe dolne (nucl. salivatorius inferior)

- wszystkie jądra leżą w rdzeniu przedłużonym

- n. IX wychodzi z rdzenia przedłużonego w bruździe tylno-bocznej, ku tyłowi od oliwki i kieruje się do przodu i bocznie opuszczając czaszkę przez przyśrodkową część otworu szyjnego. W otworze tym leży zwój czuciowy n. IX - zwój górny czyli wewnątrzczaszkowy (ggl. superius s. intracraniale). Zwój dolny czyli zewnątrzczaszkowy (ggl. inferius s. extracraniale) leży w dołku skalistym kości skroniowej. Od zwoju dolnego n. IX biegnie ku dołowi leżąc między t. a ż. szyjną wewnętrzną (w pobliżu ściany bocznej gardła), a następnie między t. szyjną wewn. i zewn. wzdłuż tylnego brzegu m. rylcowo-gnykowego. Następnie krzyżuje ten mięsień po jego stronie bocznej i zataczając łuk wypukły ku dołowi i tyłowi wchodzi między m. rylcowo-gardłowy i m. rylcowo-językowy i dzieli się na gałęzie końcowe, które wnikają do podstawy języka.

- na swoim przebiegu n. IX oddaje:

1. n. bębenkowy (n. tympanicus s. n. Jacobsoni) - odchodzi od zwoju dolnego i w dołku skalistym wstępuje do kanalika bębenkowego, z którego wchodzi do jamy bębenkowej, gdzie bierze udział w tworzeniu splotu bębenkowego. Prowadzi on włókna przywspółczulne dla ślinianki przyusznej i gruczołów policzkowych oraz włókna czuciowe dla błony śluzowej jamy bębenkowej i trąbki słuchowej.

2. gałąź zatoki t. szyjnej (r. sinus carotici) - odchodzi od n. IX w miejscu, gdzie ten owija się dookoła t. szyjnej wewnętrznej. Biegnie ku dołowi wzdłuż tej tętnicy dochodząc do zatoki t. szyjnej i kłębka szyjnego. Po drodze otrzymuje włókna od n. błędnego i z pnia współczulnego.

3. gałęzie gardłowe (rr. pharyngei) - w liczbie 3-4 odchodzą od pnia n. IX na różnych poziomach i wspólnie z gałęziami gardłowymi n. błędnego i pnia współczulnego biorą udział w tworzeniu splotu gardłowego. gałęzie gardłowe n. IX biorą udział w unerwieniu m. zwieracza gardła górnego i błony śluzowej położonej na jego wysokości.

4. gałąź m. rylcowo-gardłowego (r. m. stylopharyngei) - unerwia ten m. oraz bł. śluzową przylegającego odc. gardła

5. gałęzie migdałkowe (rr. tonsillares) w liczbie 3-4 odchodzą od pnia n. IX po stronie zewnętrznej m. rylcowo-gardłowego. Tworzą one na powierzchni migdałka podniebiennego splot migdałkowy (plexus tonsillaris), zawierający komórki zwojowe, odchodzą od niego gałązki do błony śluzowej migdałka, gardzieli i sąsiednich części podniebienia miękkiego.

6. gałęzie językowe (rr. linguales) - to gałęzie końcowe n. IX. Zespalają się z włóknami strony przeciwległej tworząc sploty zawierające komórki zwojowe. Unerwiają czuciowo błonę śluzową tylnej 1/3 części języka oraz przywspółczulnie gruczoły tej okolicy, ponadto prowadzą włókna smakowe do brodawek okolonych i liściastych.

Zakres unerwienia n. IX:

• włókna czuciowe: jama bębenkowa z wewnętrzną powierzchnią błony bębenkowej, trąbka słuchowa, łuki podniebienne, migdałek podniebienny, nasada języka, część nosowa i ustna gardła, zatoka t. szyjnej i kłębek szyjny

• włókna smakowe: tylna, trzecia część języka (zwłaszcza brodawki okolone i liściaste)

• włókna ruchowe: m. zwieracz górny gardła, m. rylcowo-gardłowy, m. podniebienno-gardłowy, m. podniebienno-językowy, m. dźwigacz podniebienia miękkiego.

• włókna przywspółczulne (unerwienie wydzielnicze): ślinianka przyuszna, gruczoły policzkowe, gruczoły nasady języka.

VII.

Nos zewnętrzny (nasus externus)

- zbudowany jest ze szkieletu, warstwy mięśniowej, warstwy skórnej zewnętrznej i warstwy skórnej wewnętrznej

• szkielet nosa

- jest utworzony przez kości, chrząstki i łączącą je łącznotkankową błonę włóknistą

- szkielet kostny nosa tworzą kości nosowe, kolec nosowy kości czołowej, wyrostki czołowe szczęk oraz brzegi przyśrodkowe trzonów szczęk ograniczające wraz z kolcami nosowymi przednimi otwór gruszkowaty (apertura piriformis) stanowiący wejście do kostnej jamy nosowej.

- szkielet chrzęstny nosa jest utworzony przez:

- chrząstkę przegrody nosa (cartilago septi nasi) - jedyna nieparzysta chrząstka nosa, która tworzy część przednio-dolną przegrody nosa i wypełnia trójkątną przestrzeń zawartą między blaszką pionową kości sitowej a lemieszem.

- chrząstka boczna nosa (cartilago septi nasi)

- chrząstka skrzydłowa większa (cartilago alaris major)

- chrząstki skrzydłowe mniejsze (cartilagines alares minores)

- chrząstka lemieszowo-nosowa (cartilago vomeronasalis)

- chrząstki nosowe dodatkowe (cartilagines nasales accesoriae)

- błona włóknista stanowi przedłużenie okostnej i ochrzęstnej, które pokrywają kości oraz chrząstki. Łączy ze sobą poszczególne chrząstki, te zaś z kostnym podłożem nosa.

• warstwa mięśniowa utworzona jest przez m. nosowy, m. obniżacz przegrody, m. dźwigacz wargi górnej i skrzydła nosa oraz m. podłużny nosa.

• warstwa skórna zewnętrzna

• warstwa skórna wewnętrzna

- jest przedłużeniem skóry zewnętrznej, która przez nozdrza przednie (nares) wnika do przedsionka nosa (vestibulum nasi). Skóra w obrębie przedsionka nosa posiada gruczoły potowe i łojowe oraz włosy nozdrzy (vibrissae), które zatrzymują ciała obce powietrza wdechowego. Ku górze przedsionek jest odgraniczony od właściwej jamy nosowej, zwłaszcza na ścianie bocznej wyraźnym fałdem - wypuklonym brzegiem górnym odnogi bocznej chrząstki skrzydłowej większej - tzw. progiem nosa (limen nasi). Próg nosa stanowi granicę pomiędzy przedsionkiem nosa i jamą nosową właściwą, a także pomiędzy skórą i błoną śluzową. Na przegrodzie nosa, na wysokości progu nosa leży pod błoną śluzową splot żylny - źródło najczęstszych krwawień z nosa - jest to tzw. miejsce Kiesselbalcha.

- unaczynienie tętnicze:

• t. grzbietowa nosa od t. ocznej

• t. kątowa od t. twarzowej

• drobne gałązki od t. podoczodołowej od t. szczękowej

- odpływ krwi żylnej następuje poprzez:

• ż. nosowo-czołową do ż. ocznej górnej

• ż. kątową poprzez ż. twarzową do ż. szyjnej wewnętrzne

- chłonka odpływa poprzez ww. chł. pośrednie (przyusznicze, podżuchwowe) do ww. chłonnych szyjnych głębokich

- unerwienie:

• ruchowe - dla mięśni nosa - gg. n. VII

• czuciowe - dla skóry nosa - gg. nosowe zewn. od nn. sitowych przednich

- gg. nosowe zewn. od nn. podoczodołowych

- gg. nosowe wewn. od nn. podoczodołowych (skóra nozdrzy przednich i przedsionka nosa)

Jama nosowa (cavum nasi)

- jest ograniczona pow. wewn. nosa zewnętrznego i kośćmi pokrytymi błoną śluzową

- do przodu przez przedsionek jama nosowa otwiera się nozdrzami przednimi (nares), ku tyłowi łączy się z częścią nosową gardła przez nozdrza tylne (choanae)

- pośrodkowo położona przegroda nosa (septum nasi) utworzona przez chrząstkę przegrody nosa (cartilago septi nasi), lemiesz i blaszkę pionową kości sitowej dzieli jamę nosową na dwie części; prawą i lewą. Każda z nich ma 4 ściany: dolną czyli dno, górną czyli sklepienie, przyśrodkową i boczną.

- ściana przyśrodkowa czyli przegroda nosa zbudowana jest z trzech części:

• część kostna utworzona przez lemiesz i blaszkę pionową kości sitowej

• część chrzęstna utworzona przez chrząstkę przegrody nosa

• część błoniasta czyli skórna, która w postaci podwójnej warstwy skóry jest położona między nozdrzami przednimi i zawiera odnogi przyśrodkowe chrząstek skrzydłowych większych. Ze względu na swą ruchomość nazywana jest też częścią ruchomą przegrody nosa.

Bona śluzowa jamy nosowej

- w błonie śluzowej wyścielającej jamę nosową wyróżniamy dwie okolice różne pod względem strukturalnym i czynnościowym; okolicę oddechową i okolicę węchową. Okolicę węchową stanowi niewielki górny odcinek błony śluzowej jamy nosowej, pozostała, znacznie większa część tworzy okolicę oddechową.

okolica oddechowa (regio respiratoria)

- w blaszce właściwej błony śluzowej znajdują się gruczoły nosowe (glandulae nasales) produkujące wydzielinę zwaną śluzem nosowym, który zwilża powietrze oddechowe i na nim osiadają cząsteczki pyłu. Podczas kataru (nieżytu) gruczoły nosowe wytwarzają bogatą, rzadką wydzielinę.

- nabłonek oddechowy jest nabłonkiem wielorzędowym z migawkami, których ruch powoduje przemieszczanie się cząsteczek pyłu do gardła

okolica węchowa (regio olfactoria)

- jest u człowieka niewielka (ok. 2,5 cm2 po każdej str.) zajmując okolicę małżowiny nosowej górnej i najwyższej oraz odpowiednie przewody i przeciwległą część przegrody nosa. W porównaniu z błoną śluzową okolicy oddechowej jest słabiej unaczyniona i nie ma nabłonka migawkowego lecz specjalnie zróżnicowany nabłonek węchowy zbudowany ze specyficznych komórek zmysłowych zwanych komórkami węchowymi i komórek podporowych. Komórki węchowe są pierwszymi neuronami drogi węchowej, są to komórki dwubiegunowe, których wypustki obwodowe przekraczają powierzchnię nabłonka w postaci tzw. stożków węchowych, a każdy z nich zakończony jest kilkoma włoskami węchowymi. Włoski te są receptorami węchu. Neuryty komórek węchowych noszą nazwę nici węchowych i przez otworki sitowe w blaszce sitowej kości sitowej wchodzą do przedniego dołu czaszki, gdzie dochodzą do opuszki węchowej.

- unaczynienie tętnicze jamy nosowej

• część górno-przednia ściany bocznej i przeciwległej części przegrody nosa - t. sitowa przednia od t. ocznej

• część dolno-tylna ściany bocznej i przeciwległej części przegrody nosa - t. klinowo-podniebienna od t. szczękowej, która oddaje tt. nosowe tylne boczne oraz tt. nosowe tylne przegrody

• okolice zachyłka klinowo-sitowego - t. sitowa tylna od t. ocznej

- unerwienie jamy nosowej

• okolicy oddechowej (włókna czuciowe + wł. autonomiczne dla gruczołów i naczyń):

- cz. górno-przednia - gg. nosowe wewn. n. sitowego przedniego, wśród których wyróżnia się gg. nosowe przednie przyśrodkowe - dla przegrody oraz gg. nosowe przednie boczne - dla bocznej ściany jamy nosowej

- cz. dolno-tylna - gg. nosowe tylne ze zwoju skrzydłowo-podniebiennego, które dzielą się na dwie główne grupy: gg. górne (przyśrodkowe dla przegrody i boczne dla ściany bocznej jamy nosowej) oraz gg. dolne (dla bocznej ściany jamy nosowej).

- gg. oczodołowe ze zwoju skrzydłowo-podniebiennego, które dołączają do n. sitowego tylnego i z nim biegną do zatoki klinowej i komórek sitowych tylnych

- błonę śluzową zatoki szczękowej zaopatrują gg. n. szczękowego, pozostałych zatok gg. n. ocznego

• okolicy węchowej

- okolica ta posiada komórki zmysłowe - komórki węchowe, których dendryty dochodzą do receptorów węchu, tj. do włosków węchowych, natomiast neuryty tych komórek noszą nazwę nici węchowe

- w okolicy węchowej nosa występują także tzw. wolne zakończenia n. trójdzielnego wrażliwe prawdopodobnie na parzące lub ostre zapachy. Obecnością tych zakończeń tłumaczy się fakt, że mimo uszkodzenia nici węchowych, np. w następstwie wypadku pewien rodzaj węchu jest odbierany.

Krtań ( larynx )

Położenie

• krtań leży w szyi, w jej przestrzeni środkowej, zawartej między blaszką przedtchawiczą i przedkręgową ( tutaj znajdują się także: tchawica, gardło, przełyk, tarczyca, powrózek naczyniowo-nerwowy ), poniżej języka i kości gnykowej, powyżej tchawicy, od przodu jest przykryta przez: mięśnie mostkowo-gnykowe, mięśnie mostkowo-tarczowe, mięśnie tarczowo-gnykowe. Do tyłu od krtani leży część krtaniowa gardła.

• w rzucie na kręgosłup sięga od górnego brzegu trzonu kręgu C₄ ( górny brzeg nagłośni ) do dolnego brzegu trzonu kręgu C₆ ( dolny brzeg chrząstki pierścieniowatej ), ma wysokość 4 - 6 cm ( leży na wysokości trzech kolejnych kręgów szyjnych: C₄, C₅, C₆ ) i jest kształtu odwróconej, ściętej piramidy.

• przy opisie krtani uwzględnia się:

• szkielet krtani wytworzony przez chrząstki;

• połączenia chrząstek krtani;

• jamę krtani i błonę śluzową wyścielającą krtań;

• mięśnie krtani.

Szkielet krtani - chrząstki krtani

• szkielet krtani jest utworzony przez trzy chrząstki nieparzyste i trzy chrząstki parzyste.

• chrząstki nieparzyste:

• chrząstka pierścieniowata ( cartilago cricoidea )

• chrząstka tarczowata ( cartilago thyroidea )

• chrząstka nagłośniowa ( cartilago epiglottica ).

• chrząstki parzyste:

• chrząstki nalewkowate ( cartilagines arytenoideae )

• chrząstki różkowate ( cartilagines corniculatae )

• chrząstki klinowate ( cartilagines cuneiformes ).

• najniżej ze wszystkich chrząstek krtani leży chrząstka pierścieniowata; ma ona kształt sygnetu. Zbudowana jest z łuku ( arcus ) → węższa przednia część, oraz z tylnej, szerszej, mniej więcej czworobocznej płytki ( lamina ). Przy przejściu płytki w łuk na górnym brzegu powierzchni zewnętrznej widoczne są powierzchnie stawowe nalewkowe dla połączenia z chrząstkami nalewkowatymi. Poniżej tych powierzchni są powierzchnie stawowe tarczowe dla połączenia z dolnymi rogami chrząstki tarczowatej.

• powyżej chrząstki pierścieniowatej znajduje się największa z chrząstek krtani - chrząstka tarczowata. Zbudowana jest z dwóch blaszek ( płytek ): prawej i lewej, połączonych ze sobą pod kątem otwartym ku tyłowi; rozwartym u kobiet a prostym lub ostrym u mężczyzn. W miejscu połączenia tych blaszek ( w linii środkowej ciała ) na górnym brzegu chrząstki wyróżniamy wcięcie tarczowe górne ( incisura thyroidea superior ), zaznaczające się przez skórę jako wyniosłość krtaniowa ( prominentia laryngea ) czyli jabłko Adama ( pommum Adami ), wyraźna u mężczyzn u kobiet nieznaczna. Na dolnym brzegu występuje zwykle wcięcie tarczowe dolne - znacznie płytsze. Brzeg tylny każdej płytki, zgrubiały i zaokrąglony, przechodzi ku górze w róg górny ( cornu superius ), łączący się poprzez ligamentum thyreohyoideum ( laterale ) z kością gnykową, a ku dołowi w róg dolny ( cornu inferius ) (krótszy niż górny) posiadający powierzchnię stawową pierścienną dla połączenia z chrząstką pierścieniowatą. Powierzchnia zewnętrzna każdej płytki jest podzielona kresą skośną ( linea obliqua ) na dwa pola: przednie - większe, i tylne - mniejsze. Kresa ta biegnie skośnie ku dołowi i przodowi; u góry rozpoczyna się niewielkim guzkiem tarczowym górnym ( tuberculum thyroideum superius ), u dołu kończy się nieco mniejszym guzkiem tarczowym dolnym ( tuberculum thyroideum inferius ). Kresa ta wywołana jest przyczepiającymi się tu: mięśniem mostkowo-tarczowym, mięśniem tarczowo-gnykowym i częścią tarczowo-gardłową zwieracza dolnego gardła. Niekiedy w jednej lub obu płytkach chrząstki tarczowatej, poniżej guzka tarczowego górnego spotyka się otwór tarczowy ( foramen thyroideum ), przez który przechodzą naczynia krtaniowe górne, rzadziej gałąź wewnętrzna nerwu krtaniowego górnego.

• chrząstka nagłośniowa - nigdy nie kostnieje, leży za nasadą ( korzeniem ) języka, w górnej części wejścia do krtani, stanowiąc chrzęstne podłoże nagłośni ( epiglottis ). Kształtem przypomina liść koniczyny lub łyżkę do butów. Zwężony, dolny odcinek chrząstki nosi nazwę szypułki ( petiolus epiglottidis ), która poprzez więzadło tarczowo-nagłośniowe łączy się z powierzchnią tylną ( wewnętrzną ) kąta chrząstki tarczowatej, poniżej jej wcięcia górnego.

• chrząstka nalewkowata - parzyste, obie chrząstki razem podobne są do naczynia jakiego Grecy używali do oliwy; prawa i lewa, są położone w tylnej części krtani na brzegu górnym płytki chrząstki pierścieniowatej. Chrząstka nalewkowata ma kształt trójściennego ostrosłupa, w którym wyróżniamy wierzchołek ( szczyt ), podstawę i trzy powierzchnie: przednio-boczną, przyśrodkową i tylną. Na powierzchni przednio-bocznej, poniżej wierzchołka chrząstki znajduje się mały guzek, zwany wzgórkiem ( colliculus ), na którym rozpoczyna się grzebień łukowaty ( crista arcuata ), kończący się ku dołowi od wyrostka głosowego. Ponadto na tej powierzchni widoczne są dwa zagłębienia: górne →dołek trójkątny ( fovea triangularis ), wypełnione gruczołami śluzowymi, i dolne → dołek podłużny ( fovea oblonga ). Z kątów podstawy wyrasta: ku przodowi i przyśrodkowo - wyrostek głosowy ( processus vocalis) do którego przyczepiają się więzadła głosowe, a bocznie i nieco ku tyłowi - wyrostek mięśniowy ( processus muscularis ), do którego przyczepiają się: mięsień pierścienno-nalewkowy tylny i boczny. Na podstawie znajduje się powierzchnia stawowa pierścienna dla połączenia z powierzchnią stawową nalewkową chrząstki pierścieniowatej ( podstawa łączy się z chrząstką pierścieniowatą ). Wierzchołek ( apex ) jest zagięty ku tyłowi i przyśrodkowo i łączy się chrząstkozrostem lub więzozrostem z chrząstką różkowatą.

• chrząstka klinowata - mała chrząstka, zmiennego kształtu, leży w fałdzie nalewkowo-nagłośniowym razem z chrząstką różkowatą, do przodu od niej. W fałdzie tym każda z w/w chrząstek wywołuje jednoimienny guzek, tj. klinowaty lub różkowaty ( tuberculum cuneiforme, tuberculum corniculatum ).

• chrząstki trzeszczkowate ( cartilagines sesamoideae ) - małe, niestałe, występują w różnych miejscach, wśród nich np.: ziarnowate ( cartilagines criciteae ), chrząstka nieparzysta ( cartilago procricoidea ), chrząstki w więzadłach głosowych.

• chrząstki krtani z wiekiem kostnieją, nigdy nie kostnieją chrząstka nagłośniowa i wyrostki głosowe chrząstek nalewkowatych.

Połączenia wewnątrz krtani

1. Połączenia stawowe

Staw pierścienno-tarczowy ( articulatio cricothyroidea )

• staw kulisty wolny

• powierzchnie stawowe:

• główka stawowa - powierzchnia stawowa pierścienna na przyśrodkowej powierzchni dolnego końca rogu dolnego chrząstki tarczowatej;

• panewka stawowa - powierzchnia stawowa tarczowa na powierzchni zewnętrznej chrząstki pierścieniowatej

• torebka stawowa przyczepia się do brzegów powierzchni stawowych i wzmocniona jest 3 więzadłami, są to tzw. więzadła rogowo-pierścienne przednie, boczne i tylne ( ligamentum ceratocricoideum anterius, laterale et posterius ). Zbyt rozległe ruch chrząstki tarczowatej i pierścieniowatej w stosunku do siebie hamuje więzadło pierścienno-tarczowe.

• mechanika:

• główne ruchy odbywają się wokół osi ruchu przebiegającej poziomo w płaszczyźnie czołowej, przechodząc przez powierzchnie stawowe prawej i lewej strony, są to:

• ruchy zgięcia do przodu lub do tyłu chrząstki tarczowatej względem pierścieniowatej ( lub chrząstki pierścieniowatej względem ustalonej chrząstki tarczowatej ) → odległość między chrząstkami nalewkowatymi a chrząstką tarczowatą powiększa się lub zmniejsza → napinanie lub rozluźnianie więzadeł głosowych rozpiętych między nimi.

Staw pierścienno-nalewkowy ( articulatio cricoarythenoidea )

• staw eliptyczny

• powierzchnie stawowe:

• główka stawowa - powierzchnia stawowa nalewkowa na górnym bocznym kącie płytki chrząstki pierścieniowatej;

• panewka stawowa - powierzchnia stawowa pierścienna na części bocznej podstawy chrząstki nalewkowatej;

• torebka stawowa przyczepia się do brzegów powierzchni stawowych, jej ściana tylna i przyśrodkowa jest wzmocniona przez: więzadło pierścienno-nalewkowe tylne ( ligamentum cricoarythenoideum posterius ).

• mechanika:

• ruchy odbywają się wokół dwóch głównych osi:

• skośnej przebiegającej od strony przyśrodkowej, z góry i od tyłu ku stronie bocznej, dołowi i do przodu ( ruch ślizgowy  ) - ruch przywodzenia lub odwodzenia chrząstki nalewkowatej;

• pionowej - ruchy obrotowe chrząstki nalewkowatej do wewnątrz i na zewnątrz;

• ruch obrotowy na zewnątrz połączony jest z ruchem ślizgowym ku bokowi ( odwodzenie ) → odsuwanie strun głosowych ( szpara głośni rozszerza się ), oraz ich rozluźnienie;

• ruch obrotowy do wewnątrz połączony jest z ruchem ślizgowym ku stronie przyśrodkowej ( przywodzenie ) → zwężanie szpary głośni - więzadła głosowe napinają się, bo w ruchu tym wyrostek głosowy oddala się od chrząstki tarczowatej.

2. Połączenia więzadłowe

Więzadło pierścienno-tarczowe ( ligamentum cricothyroideum )

• rozpięte jest między górnym brzegiem łuku chrząstki pierścieniowatej a dolnym brzegiem chrząstki tarczowatej;

• leży na zewnątrz od stożka sprężystego, stąd część środkowa tego więzadła, zgrubiała, to tzw. więzadło stożkowe ( ligamentum conicum );

• jest ono ważne klinicznie, gdyż w przypadku niebezpieczeństwa uduszenia na skutek niedrożności dróg oddechowych leżących powyżej, przecięcie poprzeczne tego więzadła i stożka sprężystego - conicotomia - umożliwia szybkie dotarcie do jamy podgłośniowej krtani. Podczas tego zabiegu kolejno przecina się: skórę, tkankę podskórną, mięsień szeroki szyi ( musculus platysma ), powięź powierzchowną szyi, więzadło stożkowe ( część środkową więzadła pierścienno-tarczowego ) i stożek sprężysty.

Więzadło tarczowo-nagłośniowe ( ligamentum thyreoepiglotticum )

• biegnie od powierzchni wewnętrznej kąta chrząstki tarczowatej do szypułki chrząstki nagłośniowej.

Więzadło pierścienno-gardłowe ( ligamentum cricopharyngeum )

• biegnie od tylnej powierzchni i górnego brzegu blaszki chrząstki pierścieniowatej ku górze, dzieli się na dwa pasma, które dochodzą do szczytów chrząstek nalewkowatych. Do gardła nie przyczepia się.

3. Połączenia błoniaste

Błona włóknisto-sprężysta krtani ( membrana fibroelastica laryngis ) - zbudowana jest z dwóch części:

• dolna → stożek sprężysty;

• górna → błona czworokątna.

Stożek sprężysty ( cornus elasticus )

• ma kształt stożka, w którym wycięto trójkątny fragment ściany;

• podstawa stożka przyczepia się do górnego brzegu chrząstki pierścieniowatej krtani i dochodzi do wyrostków głosowych chrząstek nalewkowatych;

• szczyt stożka przyczepia się do dolnej połowy powierzchni wewnętrznej kąta chrząstki tarczowatej;

• górne zgrubiałe brzegi stożka noszą nazwę więzadeł głosowych ( ligamenta vocalia );

• więzadło głosowe przy zamkniętej głośni biegnie w płaszczyźnie strzałkowej, rozpięte między powierzchnią wewnętrzną kąta chrząstki tarczowatej w połowie jego wysokości, a szczytem i gornym brzegiem wyrostka głosowego chrząstki nalewkowatej. W więzadle tym w pobliżu przedniego punktu przyczepu znajduje się mała, żółta chrząstka trzeszczowata, przeświecająca przez błonę śluzową → tzw. przednia plamka żółta ( macula lutea s. flava );

Błona czworokątna ( membrana quadrangularis )

• przyczepia się łukowato na przedniej powierzchni chrząstki nagłośniowej krtani. Górne brzegi tej błony biegną od brzegów chrząstki nagłośniowej i rozpięte są między chrząstką nagłośniową a wierzchołkami ( szczytami ) chrząstek nalewkowatych. Następnie przyczepia się ( znowu, bo przedtem rozpięta ) obustronnie wzdłuż przyśrodkowego brzegu chrząstki nalewkowatej, linia przyczepu biegnie ku dołowi i dochodzi do dołka trójkątnego.

• dolny brzeg błony czworokątnej rozpięty jest między dołkiem trójkątnym chrząstki nalewkowatej a kątem chrząstki tarczowatej. Przedni brzeg błony przyczepia się do górnego odcinka wewnętrznej powierzchni kąta chrząstki tarczowatej.

• górna powierzchnia biegnie od kąta chrząstki tarczowatej do przedniej powierzchni chrząstki nagłośniowej.

• górne brzegi tej błony to więzadła nalewkowo-nagłośniowe ( tworzą podłoże fałdów nalewkowo-nagłośniowych ), a dolne to więzadła przedsionkowe.

Więzadła łączące krtań z otoczeniem

Błona tarczowo-gnykowa ( membrana thyrohyoidea )

• jest rozpięta między brzegiem tylnym trzonu kości gnykowej i jej rogami większymi a górnym brzegiem chrząstki tarczowatej. W części pośrodkowej - jest ona wzmocniona włóknami sprężystymi - tworzy więzadło tarczowo-gnykowe pośrodkowe ( ligamentum thyrohyoideum medianum ); podobnie w częściach bocznych tworzy więzadło tarczowo-gnykowe boczne ( ligamentum thyrohyoideum laterale ) - rozpięte między wierzchołkami rogu górnego chrząstki tarczowatej a rogiem większym kości gnykowej. Bardzo często to ostatnie więzadło zawiera małą chrząstkę ziarnowatą ( cartilago triticea ). W obrębie tego więzadła jest otwór dla przejścia gałęzi wewnętrznej nerwu krtaniowego górnego oraz tętnicy i żyły krtaniowej górnej.

Więzadło gnykowo-nagłośniowe ( ligamentum hyoepiglotticum )

• to szeroka, sprężysta blaszka, która biegnie z powierzchni przedniej chrząstki nagłośniowej poziomo do przodu na tylną powierzchnię kości gnykowej.

Więzadła językowo-nagłośniowe ( ligamenta glossoepiglottica )

• biegną bezpośrednio powyżej więzadła gnykowo-nagłośniowego, od chrząstki nagłośniowej do nasady języka, stanowiąc podłoże fałdów językowo-nagłośniowych: pośrodkowego i dwóch bocznych.

Więzadło pierścienno-tchawicze ( ligamentum cricotracheale )

• biegnie pionowo, łącząc dolny brzeg chrząstki pierścieniowatej z górnym brzegiem pierwszej chrząstki tchawicy.

Mięśnie krtani

- pod względem czynności w układzie mięśni, które służą do wytwarzania głosu, kształtując szparę głośni i napinając wargi głosowe, wyróżnia się: rozwieracz, zwieracze i mięśnie napinające więzadła głosowe. Odrębny układ czynnościowy stanowią mięśnie wejścia do krtani, czyli mięśnie nagłośni. Od właściwych mięśni krtani, należy odróżnić mięśnie zewnętrzne, które poruszają całą krtań ku górze, do przodu i ku dołowi oraz nieznacznie ku tyłowi. Ku górze i do przodu → mięśnie nadgnykowe, obniżają krtań mięśnie podgnykowe.

Mięsień rozwieracz szpary głośni - odwodzi wargi głosowe i poszerza w ten sposób szparę głośni, jest to parzysty mięsień pierścienno-nalewkowy tylny ( musculus cricoarytenoideus posterior )

Mięśnie zwieracze szpary głośni - przywodzą wargi głosowe, zwierając szparę głośni, wyróżnia się trzy mięśnie zwieracze, są to:

• mięsień pierścienno-nalewkowy boczny ( musculus cricoarytenoideus lateralis );

• mięsień tarczowo-nalewkowy ( musculus thyroarytenoideus ), w którym wyróżnia się trzy części:

• mięsień tarczowo-nalewkowy zewnętrzny;

• mięsień tarczowo-nalewkowy wewnętrzny, czyli mięsień głosowy ( musculus vocalis );

• mięsień przedsionkowy ( musculus vestibularis ).

• mięsień nalewkowy ( musculus arytenoideus ) - w którym wyróżnia się biegnący głębiej, poprzecznie - mięsień nalewkowy poprzeczny ( musculus arytenoideus transversus ) - jedyny nieparzysty mięsień krtani, oraz mięsień nalewkowy skośny ( musculus arytenoideus obliquus ) - biegnący powierzchownie i skośnie.

Mięśnie napinające wargi głosowe:

• mięsień głosowy;

• mięsień pierścienno-tarczowy ( musculus cricothyroideus ) - jedyny unerwiony przez gałąź wewnętrzną nerwu krtaniowego górnego.

Mięśnie wejścia do krtani ( mięśnie nagłośni ) - zwężają wejście do krtani.

• mięsień tarczowo-nagłośniowy ( musculus thyreoepiglotticus );

• mięsień nalewkowo-nagłośniowy ( musculus aryepiglotticus ).

Jama krtani ( cavum laryngis )

PIĘTRO GÓRNE

• inaczej - jama górna krtani ( cavum laryngis superior ) czyli przedsionek krtani ( vestibulum laryngis )

• sięga od wejścia do krtani ( aditus laryngis ) - czyli od fałdów nalewkowo-nagłośniowych - przez który łączy się z częścią krtaniową gardła, do fałdów przedsionkowych;

• na ścianie przednie, utworzonej przez tylną powierzchnię nagłośni widoczny jest guzek nagłośniowy ( tuberculum epiglotticum ) wywołany przez szypułkę części nagłośniowej i więzadło tarczowo-nagłośniowe.

PIĘTRO ŚRODKOWE

• czyli - jama pośrednia krtani ( cavum laryngis intermedia )

• najmniejsze z pięter.

• sięga od fałdów przedsionkowych do warg głosowych.

• od ściany bocznej ( z każdej strony ) odchodzi parzysta kieszonka krtaniowa ( ventriculus laryngis s. sinus Morgani ), jest to uchyłek błony śluzowej skierowany do góry i bocznie, w kierunku blaszki chrząstki tarczowatej. Często ze swej przedniej połowy wysyła pionowo ku górze szczelinowaty zachyłek, zwany woreczkiem krtaniowym ( sacculus laryngis ) = przydatek kieszonki krtaniowej ( appendix ventriculi laryngis ). Przy silnym napięciu tłoczni brzusznej czasem obustronnie na szyi mogą być widoczne nabrzmienia wywołane napełniającymi się powietrzem woreczkami krtaniowym, opróżniają się one przy ucisku, wydając wyraźny szmer. W obrębie kieszonki krtaniowej znajduje się skupisko tkanki chłonnej zwane migdałkiem krtaniowym ( tonsilla laryngea ). Kieszonka krtaniowa sięga ku przodowi do chrząstki tarczowatej, a ku tyłowi do chrząstki nalewkowatej.

• przestrzeń zawarta między obu fałdami przedsionkowymi ( plicae vestibulares ) tworzy szparę przedsionka ( rima vestibuli ). Jest ona szersza od szpary głośni. Fałd przesionkowy = struna głosowa rzekoma, zbudowany jest z więzadła przedsionkowego pokrytego błoną śluzową - fałd ten jest nieruchomy. Wg Bochenka - fałd jest zbudowany z dolnej części błony czworokątnej wraz z więzadłami przedsionkowymi i mięśnia przedsionkowego pokrytych błoną śluzową z gruczołami.

Głośnia

- narząd głosu;

- zbudowana jest z trzech elementów:

• Warga głosowa ( labium vocale ) zbudowana jest z więzadła głosowego i błony śluzowej.

• Fałd głosowy ( plica vocalis ) zwany też struną głosową - jest to wolny brzeg wargi głosowej;

• Szpara głośni ( rima glottis ) stanowi granicę górnych i dolnych dróg oddechowych. Jest ograniczona fałdami głosowymi i powierzchnią przyśrodkową chrząstek nalewkowatych. Odróżniamy w niej więc dwie części:

- część przednia - część międzybłoniasta ( pars intermembranacea ), czyli głosowa ( pars vocalis ) - położona między fałdami głosowymi;

- część tylna - część między chrząstkowa ( pars intercartilaginea ) czyli oddechowa ( pars respiratoria ) - zawarta między wyrostkami głosowymi chrząstek nalewkowatych.

- granicę między obiema częściami zaznaczają przeświecające wierzchołki wyrostków głosowych, jako tylne plamki żółte.

PIĘTRO DOLNE

• czyli jama dolna krtani ( cavum laryngis inferior ) inaczej jama podgłośniowa ( cavum infraglotticum )

• sięga od fałdów głosowych ku dołowi do poziomu górnego brzegu pierwszej chrząstki tchawicy, gdzie bez wyraźnej granicy przechodzi w jamę ( światło ) tchawicy.

Unaczynienie tętnicze krtani

- tętnica krtaniowa górna od tętnicy tarczowej górnej - wchodzi do krtani przez otwór w błonie tarczowo-gnykowej (rzadko przez otwór w chrząstce tarczowatej);

- gałąź pierścienno-tarczowa od tętnicy tarczowej górnej - przebija więzadło pierścienno-tarczowe;

- tętnica krtaniowa dolna od tętnicy tarczowej dolnej;

- wszystkie trzy pary tętnic zespalają się ze sobą.

Odpływ krwi żylnej

- żyły łączą się w sploty w błonie podśluzowej i dalej towarzyszą tętnicom.

Odpływ chłonki - naczynia chłonne tworzą dwa układy:

• górny → węzły chłonne szyjne głębokie górne;

• dolny → węzły chłonne szyjne głębokie dolne.

Unerwienie krtani

• czuciowe:

- gałąź wewnętrzna nerwu krtaniowego górnego - unerwia błonę śluzową dwóch górnych pięter krtani;

- n. krtaniowy dolny od n. krtaniowego wstecznego - unerwia błonę śluzową krtani ku dołowi od szpary głośni;

• ruchowe

- mięsień pierścienno-tarczowy - jest unerwiony przez gałąź zewnętrzną nerwu krtaniowego górnego

- pozostałe mięśnie krtani - przez nerw krtaniowy dolny;

- podrażnienie włókien czuciowych nerwu błędnego w krtani i tchawicy odruchowo wywołuje kaszel;

- porażenie nerwu krtaniowego górnego - zniesienie czucia w krtani, co może powodować zachłyśnięcie się, gdy do krtani dostaje się ciało obce, ponieważ nie powstaje wtedy odruch obronny w postaci kaszlu.

• autonomiczne

- dla gruczołów krtaniowych i błony mięśniowej naczyń;

- n. krtaniowe prowadzą również włókna współczulne - od pnia współczulnego oraz przywspółczulne - od n. błędnego.

Wytwarzanie głosu

Przy wytwarzaniu głosu wargi głosowe drgają w kierunku mniej więcej poprzecznym w stosunku do siebie, rozwierają się i zwierają, więc okresowo przerywają wydechowy prąd powietrza, a to drganie fal powietrznych wywołuje dźwięk.

Wysokość dźwięku zależy od napięcia, długości i grubości warg głosowych, a tym samym i więzadeł głosowych. Wraz z napięciem warg czy więzadeł głosowych wzrasta wysokość głosu, wraz z ich grubością zmniejsza się. Krtań dziecka i kobiety ma krótsze wargi głosowe i wytwarza wyższe dźwięki niż krtań mężczyzny.

sopran 15mm

mezosopran 18mm

alt 20mm

tenor 20mm

baryton 23mm

bas 25mm

Siła głosu zależy od energii prądu powietrza i od amplitudy drgań warg głosowych.

Rozwój łuków skrzelowych.

Najbardziej typową cechą rozwoju głowy i okolic szyi są łuki skrzelowe (gardłowe). Łuki te pojawiają się w 4 i 5 tygodniu rozwoju zarodka. Początkowo składają się z podłużnych wyniosłości tkanki mezenchymatycznej, które są pooddzielane głębokimi szczelinami (pokrytymi od zewnątrz ektodermą), nazywanymi kieszonkami skrzelowymi zewnętrznymi. Przeciwległe łuki skrzelowe łączą się ze sobą za pomocą tzw. łącznika (copula). Równocześnie z rozwojem łuków i kieszonek skrzelowych zewnętrznych wzdłuż ścian bocznych jelita głowowego powstaje pewna liczba wpukleń zwanych kieszonkami skrzelowymi wewnętrznymi (zbudowanymi z endodermy). Stopniowo kieszonki wewnętrzne wnikają do otaczającej mezenchymy, ale nie tworzą połączeń z zewnętrznymi kieszonkami.

Każdy z łuków skrzelowych składa się z rdzenia zbudowanego z tkanki mezenchymatycznej, którą pokrywa od zewnątrz powierzchniowa ektoderma, a od strony wewnętrznej nabłonek pochodzenia endodermalnego. Oprócz mezenchymy pochodzącej z mezodermy przyosiowej oraz bocznej w skład rdzenia każdego łuku wchodzi także znaczna liczba komórek grzebienia nerwowego, które migrują do łuków i uczestniczą w wytwarzaniu składników szkieletu twarzy. Pierwotna mezoderma przekształca się w mięśnie twarzy i okolic szyi. Każdy łuk skrzelowy wytwarza zatem swoje własne mięśnie. Mięśnie te otrzymują swoje własne nerwy czaszkowe (ich składniki migrują razem z komórkami mięśniowymi). Ponadto każdy łuk ma swoją własną tętnicę.

Pod koniec 4 tygodnia w środkowej części twarzy znajduje się zatoka gębowa (ustna) (stomodeum), wokół której znajduje się para łuków skrzelowych I. U zarodka 4,5 tygodniowego można wyróżnić 5 wyniosłości mezenchymatycznych : w kierunku doogonowym od zatoki ustnej znajdują się - wyniosłości żuchwowe (łuk skrzelowy I); bocznie od zatoki ustnej - wyniosłości szczękowe (części grzbietowe łuków I); wreszcie do przodu od zatoki ustnej - wyniosłość czołowo-nosowa. Wytworzenie w dalszym rozwoju wyniosłości nosowych uzupełni rozwój twarzy.

I ŁUK SKRZELOWY (ŻUCHWOWY) :

Nerw : n. żuchwowy (V3)

Tętnica : zanika (wg. niektórych źródeł jest to tętnica szczękowa)

Mięśnie : żwaczowe (żwacz, skroniowy, skrzydłowy przyśrodkowy i boczny); m. żuchwowo-gnykowy; brzusiec przedni m. dwubrzuścowego; m. napinacz podniebienia miękkiego; m. napinacz błony bębenkowej.

Elementy szkieletu : chrząstka brzuszna łuku skrzelowego I (tzw. chrząstka Meckela); kowadełko i młoteczek. (wg. niektórych źródeł także : więzadło przednie młoteczka, więzadło klinowo-żuchwowe, fragment żuchwy).

UWAGA ! Grzbietowa część łuku skrzelowego I jest nazywana wyniosłością szczękową, a jej część brzuszną - wyniosłością żuchwową. Z mezenchymy guzka szczękowego w wyniku kościotworzenia na podłożu błoniastym powstaje praszczęka, szczęka, kość jarzmowa i część k. skroniowej.

II ŁUK SKRZELOWY (GNYKOWY) :

Nerw : n. twarzowy (VII)

Tętnica : zanika (wg. niektórych źródeł jest to tętnica strzemiączkowa)

Mięśnie : mimiczne (wliczając również m. naczaszny, m. szeroki szyi, szczątkowe mm. małżowiny usznej); tylny brzusiec mięśnia dwubrzuścowego; m. rylcowo-gnykowy; m. strzemiączkowy.

Elementy szkieletu : chrząstka II łuku skrzelowego (tzw. chrząstka Reicherta); z niej następnie rozwijają się : strzemiączko, wyrostek rylcowaty kości skroniowej; więzadło rylcowo-gnykowe oraz rogi mniejsze kości gnykowej. Podaje się również tutaj część górną trzonu kości gnykowej (choć w zasadzie trzon powstaje z łącznika II i III łuku skrzelowego).

III ŁUK SKRZELOWY :

Nerw : n. językowo-gardłowy (IX)

Tętnica : t. szyjna wspólna i t. szyjna wewnętrzna.

Mięśnie : m. rylcowo-gardłowy (wg. niektórych źródeł także zwieracz górny gardła)

Elementy szkieletu : rogi większe kości gnykowej oraz dolna część jej trzonu.

IV - VI ŁUK SKRZELOWY :

Nerw : n. błędny (właściwie dla IV łuku jest to n. krtaniowy górny, a dla łuku VI - n. krtaniowy wsteczny) i n. dodatkowy (XI)

Tętnica : IV łuk skrzelowy - t. podobojczykowa prawa (po prawej stronie); łuk aorty (po lewej stronie)

VI łuk skrzelowy - tt. płucne, a po lewej stronie dodatkowo przewód tętniczy Botalla.

Mięśnie : IV łuk - m. pierścienno-tarczowy, dźwigacz podniebienia miękkiego (wg. innych źródeł także inne mięśnie podniebienia miękkiego) i mm. zwieracze gardła

VI łuk - mm. wewnętrzne krtani

Elementy szkieletu : chrząstki krtani

I ZEWNĘTRZNA KIESZONKA SKRZELOWA :

Powstaje z niej przewód słuchowy zewnętrzny. Wyściółka nabłonkowa tego przewodu bierze udział w wytwarzaniu błony bębenkowej.

II, III, IV ZEWNĘTRZNA KIESZONKA SKRZELOWA :

Tkanka mezenchymatyczna łuku skrzelowego II intensywnie proliferuje i częściowo pokrywa łuk skrzelowy III i IV ( w postaci tzw. wieczka). W końcu zlewa się z zawiązkiem osierdzia w dolnej części szyi, a zewnętrzne kieszonki skrzelowe II, III, IV zamykają się i tracą łączność ze światem zewnętrznym. Przejściowo wytwarzają one jamę wysłaną nabłonkiem endodermalnym, tzw. zatokę szyjną, która zazwyczaj zanika całkowicie. Czasem dochodzi do powstania torbieli skrzelowych. Mogą się one łączyć ze skórą (przetoki skrzelowe zewnętrzne) lub z gardłem (przetoki skrzelowe wewnętrzne).

I WEWNĘTRZNA KIESZONKA SKRZELOWA :

Wytwarza tzw. zachyłek trąbkowo-bębenkowy (recessus tubotympanicus), którego część dalsza rozszerza się w pierwotną jamę bębenkową, a część bliższa przekształca się w trąbkę słuchową (Eustachiusza). Również wyściółka jamy bębenkowej bierze udział w wytworzeniu błony bębenkowej.

II WEWNĘTRZNA KIESZONKA SKRZELOWA :

Powstaje z niej loża migdałka podniebiennego (część tej kieszonki pozostaje niezmieniona w postaci tzw. dołu nadmigdałkowego) oraz zachyłek gardłowy.

III WEWNĘTRZNA KIESZONKA SKRZELOWA :

Z części grzbietowej powstaje gruczoł przytarczyczny dolny; z części brzusznej większość grasicy.

IV WEWNĘTRZNA KIESZONKA SKRZELOWA :

Z części grzbietowej powstaje gruczoł przytarczyczny górny; z części brzusznej pozostała część miąższu grasicy.

V WEWNĘTRZNA KIESZONKA SKRZELOWA :

Zwykle uważa się ją za część IV wewnętrznej kieszonki skrzelowej. Powstaje z niej ciało pozaskrzelowe, które później wnika do tarczycy (komórki c tarczycy - przypęcherzykowe).

ROZWÓJ TWARZY :

Podłożem dla rozwoju twarzy jest 5 wyrostków (in. wyniosłości); bocznie od zatoki ustnej - wyrostki szczękowe, doogonowo - wyrostki żuchwowe, powyżej - wyrostek czołowy (wg. innych źródeł wyniosłość czołowo-nosowa).

Po obu stronach wyrostka czołowego znajdują się zgrubienia powierzchniowej ektodermy, tzw. płytki węchowe (in. plakody nosowe). Powstają one w wyniku indukcyjnego działania brzusznej części przodomózgowia. W 5 tygodniu płytki węchowe wytwarzają wgłobienia zwane dołkami węchowymi (in. dołki nosowe). Dołki węchowe są oddzielone od pierwotnej jamy ustnej błoną ustno-nosową, ale po jej pęknięciu pierwotne jamy nosowe otwierają się do jamy ustnej przez tzw. nozdrza tylne pierwotne. Dopiero po powstaniu podniebienia ostatecznego i dalszym rozwoju pierwotnych jam nosowych powstają nozdrza tylne ostateczne (znajdujące się w miejscu połączenia jamy nosowej z gardłem).

Wały tkankowe po wewnętrznej stronie dołków węchowych są nazywane wyrostkami nosowymi przyśrodkowymi, a na zewnątrz - wyrostkami nosowymi bocznymi. Dolne końce wyrostków nosowych przyśrodkowych są nieco wpuklone do przodu i stanowią tzw. wyrostki gałeczkowate. Dołki węchowe następnie wpuklają się dalej przez co powstają przewody węchowe, a następnie nozdrza przednie.

Z wyrostków nosowych przyśrodkowych powstaje :

• grzbiet nosa

• część przegrody nosa

• część środkowa wargi górnej (właściwie ze zrośniętych wyrostków gałeczkowatych powstaje tzw. rynienka podnosowa (philtrum))

• część przednia podniebienia (tzw. odcinek międzyszczękowy lub podniebienie pierwotne)

Z wyrostków nosowych bocznych powstaje :

• kość nosowa

• kość łzowa

• boczna część nosa (skrzydełka)

Z wyrostka szczękowego powstaje :

• szczęka

• kość jarzmowa

• górna część policzka

• boczna część wargi górnej

• wyrostki lub płyty podniebienne (część przednia kostnieje; część tylna nie kostniejąca wytwarza podniebienie miękkie)

Z wyrostków żuchwowych powstaje :

• żuchwa

• warga dolna

• dolna część policzka

Ze szczeliny między wyrostkami nosowymi bocznymi i szczękowymi powstaje obustronnie przewód nosowo-łzowy.

PODNIEBIENIE :

Część tylna powstaje ze zrośnięcia wyrostków (płyt) podniebiennych wyrastających z wyrostków szczękowych; część przednia podniebienia (tzw. podniebienie pierwotne) powstaje z wyrostków nosowych przyśrodkowych (a właściwie z wyrostków gałeczkowatych).

ROZWÓJ JĘZYKA :

Mięśniówka języka wywodzi się z mioblastów pochodzących z miotomów potylicznych. Nabłonek języka rozwija się w ścisłej łączności z łukami skrzelowymi.

1. guzek nieparzysty (tuberculum linguale impar) wyrasta w linii pośrodkowej (ok. 5 tyg.) z zagłębienia łączącego I i II parę łuków skrzelowych (w zasadzie I i II kieszonkę skrzelową wewnętrzną)

2. guzki boczne (tuberculum linguale laterale) wyrastają z I łuków skrzelowych. Tworzy się z nich trzon i szczyt języka.

3. guzki tylne powstają z łuków skrzelowych od II do IV. Tworzy się z nich nasada i korzeń języka.

Z takiego pochodzenia rozwojowego wynika ogólne unerwienie czuciowe języka :

• przednie 2/3 języka jest unerwione przez nerw trójdzielny (jego gałąź : n. językowy), będący nerwem I łuku skrzelowego

• tylna 1/3 jest unerwiona przez nerwy językowo-gardłowy i błędny, które są nerwami III i IV łuku.

• Ponieważ do tkanek II łuku wrastają tkanki III łuku, nerw twarzowy, który jest nerwem łuku II, nie bierze udziału w ogólnym unerwieniu języka. Przednie 2/3 języka otrzymują jednak specjalne unerwienie czuciowe (smakowe) za pośrednictwem struny bębenkowej, która jest odgałęzieniem nerwu twarzowego.

ZATOKI OBOCZNE NOSA :

Powstają jako uchyłki bocznej ściany nosa, które wrastają do szczęki, kości sitowej, czołowej i klinowej. W okresie pokwitania zatoki osiągają największe wymiary i przyczyniają się wówczas do ostatecznego ukształtowania twarzy.

---