Przygotowanie do zycia w rodzinie tom II, [NAUKA]

PRZYGOTOWANIE DO ŻYCIA

W RODZINIE

pod redakcją

Krystyny Ostrowskiej i Marii Ryś

Część 2

Materiały pomocnicze

dla nauczycieli i wychowawców

DAM

OFICYNA WYDAWNICZO-POLIGRAFICZNA "ADAM"

WARSZAWA 1997

Zdjęcie na I stronie okładki TOMASZ GOŁĄB

Zdjęcie na IV stronie okładki LESZEK RUDNICKI

Redaktor naczelny ADAM MAZUREK

Redaktorzy merytoryczni

prof. dr hab. KRYSTYNA OSTROWSKA dr hab. MARIA RYŚ

Redaktor techniczny

JOANNA ROMANOWSKA-BARANOWSKA

Korekta ANNA ANDRE-URBAŃSKA

Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna "ADAM" Warszawa 1997

ISBN 83-86940-42-5 tp T~y-. .

-~ -;l~ . t C·

?., 7 1. . ,

r -. ,...'_, 4\

OFICYNA WYDAWNICZO-POLIGRAFICZNA "ADAM" 02-729 Warszawa, u1. Rolna 191/193

tel. 43-37-23, 43-08-79, 43-47-91, tel./fax 43-20-52 Fotoskład: "Adam Sławczyk Studio", tel./fax 651-65-56 Druk: Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna "ADAM"

Oprawa: Tomaszowskie Zakłady Graficzne "Momag", tel./fax 24-22-71

Motto:

Jedynie miłość zna twarz, którą ma wyrzeźbić.

Antoine Saint-Exupery

Spis treści

część II

Materiały pomocnicze dla nauczycieli i wychowawców

I. Dorastanie do życia w małżeństwie i rodzinie . . . . . . . . . . 7

1. Poznawanie siebie - Elżbieta Galecka . . . . . . . . . . . . . 7 2. Rozwijanie dojrzałej osobowości - Ku dojrzałości osobowej

w małżeństwie - prozycje ćwiczeń - Maria Ryś . . . . . . . . 21 3. Budowanie wspólnoty rodzinnej i szkolnej poprzez komunikację, twórczość i zabawę. (Wskazówki metodyczne) - Zdzislaw Hof man ................................ 71

.1. Edukacja ekonomiczna. (Wskazówki metodyczne dla nauczycieli uczniów szkoły podstawowej) - Kamila Wilczyńska . . . . 83

II. Propozycje zajęć z wychowania prorodzinnego . . . . . . . . . 89

1. Miłość. (Scenariusz lekcji w klasach VIII) - Joanna Łapińska 89 '_'. Współżycie seksualne wyrazem miłości? (Konspekt lekcji dla

młodzieży III klas szkół średnich) - Beata Szynalska-Skarżyńska 93 ,. Uczennica w ciąży. (Konspekt lekcji dla młodzieży szkół średnich) - Janina Miazgowicz, Anna Padlewska . . . . . . . . . . 99

III. Problematyka HIV/AIDS . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

Propozycje lekcji poświęconych problematyce HIV/AIDS (Dla młodzieży klas VII i VIII szkół podstawowych oraz młodzieży szkół 5rednich) - Grażyna Mierzejewska . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

Aneksy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

I. Dokumenty międzynarodowe - wybrane fragmenty . . . . . . . 133

1. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych . 133

2. Konwencja o Prawach Dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 3. Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wol

ności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 4. Karta Praw Rodziny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136

II. Proponowane pozycje bibliograficzne dotyczące miłości, małżeństwa i rodziny - opracowanie Maria Talar . . . . . . . . . . . 136

I. Dorastanie do życia w małżeństwie i rodzinie

Elżbieta Gałecka

1. Poznawanie siebie

Opracowanie przeznaczone dla mlodzieży,

~lo wykorzystania przez nauczycieli i wychowawców.

Zawsze odczuwam przykrość, gdy ludzie mówią o "zwyczajnych śmiertelnikach", bo ja nigdy nie spotkalem nikogo zwyczajnego-ani mężczyzny, ani kobiety, ani dziecka'.

(Joseplt Campbell)

Któż nie chciałby poznać ciekawych krajów, zjawisk, ludzi? Zwłaszcza ,kres młodości, kiedy "świat stoi otworem", to okres budzenia się pasji dkrywania i poznawania świata. Nie zawsze zdajemy sobie sprawę, że aby _;~kolwiek lub kogokolwiek naprawdę poznać, nie wystarczą sprawne zmysły.

Patrzeć" to nie to samo co "widzieć". Często na zadane pytanie: "Czy znasz zasię ... Tomka?", odpowiadamy: "Tak, to ta szczupła blondynka..., to ten vwsoki chłopiec w okularach". Myślimy wtedy o ich wyglądzie zewnętrznym, wm, co najbardziej "rzuca się w oczy". Przysłowie mówi, że aby kogoś poznać,

v-zeba zjeść z nim beczkę soli (a ile czasu na to potrzeba?).

Wydaje się, źe poznawanie siebie nie wymaga źadnego wysiłku, źe jest czymś ,~:z~wvistym. Czy tak jest naprawdę?

Zastanówmy się, czy znamy siebie i co to znaczy. Odpowiedzmy na pytanie: q;~ki, jaka jestem?" i zapiszmy odpowiedź.

Ciekawe, jaki to portret? Czy jesteśmy z niego zadowoleni, czy tak samo ~~~, arzegają nas inni?

Nasuwa się wiele pytań, ale najważniejsze dla tego, czy zdecydujemy się .~ djąć trud pożnania siebie, są pytania: po co to robić? co to da? czy warto? Śpróbujmy na nie odpowiedzieć. Myślę, że podobnie jak inni chcemy, aby

_sze Życie było szczęśliwe. Dla każdego może to znaczyć co innego, ale wszyscy _.-~~my kierować własnym życiem, mieć wpływ na jego jakość.

Potęga mitu. Rozmowy Billa Moyersa z Josephem Campbellem. Kraków 1994.

I) Samopoznanie

Niezbędnym warunkiem osiągnięcia wysokiej jakości życia w całym jego bogactwie na co dzień i od święta jest samopoznanie i umiejętność poznawania innych. "Zanim będę umiał kierować swoim życiem, muszę nauczyć się kierować samym sobą"3. Od urodzenia jesteśmy wśród ludzi i - jak ktoś powiedział - jedni potrzebni są nam, innym my jesteśmy potrzebni, ale są jeszcze tacy, z którymi czujemy się dobrze, z którymi chcemy być blisko.

Zespół rokowy Fort BS śpiewa:

Kochasz biadych? - Nie. Kochasz czarnych? - Nie. Kochasz czerwonych? - Nie.

Dobrze Ci w życiu? - Źle (podkreślenie moje - E. G.).

Najkrócej można powiedzieć, że kontakt z ludźmi potrzebny jest nam do życia i do szczęścia.Najczęściej nie zastanawiamy się, dlaczego kogoś lubimy, czy dlaczego ktoś lubi nas. Pytanie o to jest trudne, wymaga namysłu:

- Lubię ją, bo: jest szczera, umie słuchać, trochę szalona, można na niej polegać, jest dobra...

- Lubię go, bo: jest fajnym kolegą, jest normalny - nie pozuje, jest wesoły. można mu się zwierzyć, ma podobne zainteresowania...

- Nie lubię jej, bo: jest fałszywa, lubi się rządzić, mówi o czymś, o czym nie ma pojęcia, jest zarozumiała, to "wazelina" ...

- Nie lubię go, bo: jest bezczelny, lubi przemoc, popisuje się, udaje, że mi wszystko wolno...

Zdarza się słyszeć: "Polubiłam go od pierwszego wejrzenia", ale też "Kiwi; ją poznałem wydawała się fajna, teraz widzę, że to pomyłka".

Czasem wydaje nam się, że wiemy, ba, mamy pewność, co u nas może si podobać innym, na przykład szczupła sylwetka, określony styl zachowania. Cz na pewno? Skąd ta pewność? Różni ludzie mają różne preferencje, a już na pęwn inne oczekiwania mają chłopcy/mężczyźni, a inne dziewczęta/kobiety. Dziewczyn bardzo zgrabna, ale bez poczucia humoru może mieć mniejsze powodzenie niż j~ koleżanka mniej "modelowa", ale za to interesująca, oczytana, dowcipna, wesoł.

Słyszałam, jak dziewczęta zastanawiały się, kogo zaprosić na prywatk "Zaproszę Adama, może nie jest przystojny, ale to dusza towarzystwa. Konieczn musi być Darek, teź nie Apollo, ale bez niego nie ma zabawy. Nie zapraszaj Oli, je okropnie nadęta. Zaproś Majkę - jest taka wesoła, potrafi śmiać się nawet z siebie

Jeśli jest w tobie ciekawość odkrywcy i chcesz wiedzieć, jaka i dlaczego właśr taka jesteś, czy i co możesz zmienić, potrzebujesz tylko wskazówek, co i jak "wziąć p< lupę". To niełatwe zadanie. Wymaga umiejętności obserwacji, analizy i refleks a zwłaszcza chęci aktywnego udziału w kształtowaniu swojego JA4.

' S. Johnson, Jedna minuta dla samego siebie. Warszawa 1994.

' Ja - osoba świadoma, o ugruntowanej osobowości. "Ja idealne" - wzorzec, do którego dąży (szersze omówienie definiowanych pojęć znajdzie Czytelnik w Stowniku Psychologii Norbe Silamy_ Katowice 1996).

Osobowość - całość względnie stałych cech psychicznych i mechanizmów wewnętrza regulujących zachowanie się człowieka i przebieg jego procesów psychicznych. To, co charakter tyczne dla niego i odróźniające go od innych ludzi (Encyklopedia Popularna. Warszawa 19'. Dawniej zamiennie używano określenia "charakter".

Opinie powierzchowne zarówno na temat siebie, jak i innych mogą prowadzić do kłopotów i rozczarowań. Przykładem może być kompleks niższości. To uczucie niepełnowartościowości, u którego podstaw może leżeć lakaś nawet nieistotna cecha uważana za powód do wstydu (np. piegi). A jak bardzo może ona zakłócić kontakty z grupą rówieśników, przysporzyć cierpień. N ie ma rzeczy nieważnych. Znaczenie ma zarówno aspekt zewnętrzny - czynniki :fizyczne, jak i wewnętrzny - czynniki psychiczne.

;ę: ue pst

nie ~od sji,

a ) Wygląd zewnętrzny

Najpierw kilka zdań na temat czynników fizycznych. Przysłowie mówi: .Jak cię widzą, tak cię piszą". Oczywiście, nie znaczy to, że ubranie decyduje

wartości człowieka. Trzeba jednak przyznać, że czysty, "przyzwoity" wygląd zbudza zaufanie i nie jest bez wpływu w różnych sytuacjach życiowych (np. zmowa kwalifikacyjna przed przyjęciem do szkoły lub pracy). To prawda, że

- _e wszystko zależy od nas. Człowiek rodzi się wyposażony w określone zadatki, - ~wnież fizyczne, takie jak wzrost, kształt głowy, rysy twarzy. Warunki życia, -.~-łaszcza w okresie dojrzewania i młodości mogą, co prawda, pozytywnie bądź ~Jatywnie wpływać na rozwój, jednak kod genetyczny nie ulega zmianie. ?vnniki wrodzone są nam przekazane w procesie dziedziczenia po naszych

--zodkach - tych bliskich, jak ojciec, matka, i tych odległych (np. pradziad-,byle, których nie znamy, i o których życiu niewiele wiemy).

Często słyszy się: "jaki podobny do ojca", "to wykapana babcia Ala". ~iczęściej, ale nie wyłącznie, dotyczy to podobieństwa fizycznego. Może warto ~~nąć do tych korzeni. Młodość to niepowtarzalny okres wychylania się przyszłość. Młodego człowieka niezbyt interesuje życie dziadków czy pradzia

_ ~:,~w. To zrozumiałe, a jednak szkoda, bo tylko wtedy można jeszcze poznać .~,zinną historię, ważne wydarzenia, rodzinne mity, które mają również wpływ wsze życie. Czas biegnie szybko i okazuje się, że wtedy, kiedy chcemy zadać gnie, nie ma już tego, kto mógłby na nie odpowiedzieć.

Myślę, że nikogo nie trzeba przekonywać, że możemy mieć i rzeczywiście " .my wpływ na nasz wygląd. Przecież wyłącznie od nas zależy, czy na przykład lądamy czysto i czy czystością pachniemy. Sprawa higieny staje się szczególnie

,dna dla dojrzewającego chłopca i dziewczyny, a także ich otoczenia. "Fabryka -uliczna" organizmu zaczyna pracować "pełną parą", intensyfikując wszystkie --:.,:zsy fizjologiczne, czego efektem może być na przykład zwiększona ilość

- _;ilony zapach potu. Dostępność mydeł, szamponów, dezodorantów i innych - .,Jków higienicznych pozwala "zapanować nad fizjologią".

Pole do popisu mają zwłaszcza dziewczęta, od wieków wdrażane do r -·~ kowania urody, umiejętnego tuszowania braków i podkreślania walorów. tylko lusterko nie przesłoniło im innych, wartościowszych możliwości . --. udoskonalenia.

~ się i,/~ 'r Zdrowie ert Ifa

mch ·rys~s2).

Dojrzewający organizm, aby mógł się prawidłowo rozwijać, potrzebuje _ Dulca. W dzieciństwie rodzice pilnowali, aby odżywianie było właściwe.

",," ^. ~,dv człowiek, zdecydowany sterować własnym życiem, musi pamiętać, że °. ;n rnież w tej dziedzinie ważna jest wiedza i odpowiedzialność. Odpowiedzial

ność za własne zdrowie to także część odpowiedzialności za jakość życia. Mod na odchudzanie (przeważnie wśród dziewcząt) niezbyt oryginalna może be przesady zrujnować organizm. Dbałość o urodę i estetyczny wygląd, będąc atutem kobiet, staje się wówczas bronią wycelowaną w siebie. Wychudzor, dziewczyna tylko w swoim mniemaniu wygląda atrakcyjnie. Zarówno głodzen się, jak i nadmierne objadanie świadczą o psychicznej niedojrzałości. Lepi zastanów się, dlaczego masz na to ochotę, co jest tego przyczyną? Może jakie niepowodzenie? Jeśli tak, to czy naprawdę sądzisz, że jedzenie rozwiąże problen Poszukaj lepszych, bardziej "dorosłych" sposobów.

Okres dojrzewania, jest okresem przejściowym między dzieciństwem a d~ rosłością (11-18 lat), okresem intensywnych zmian fizycznych i psychicznyc: Podłożem tych zmian jest dojrzewanie gruczołów płciowych. U dziewcz; pojawia się pierwsza menstruacja, u chłopców między innymi zmiana gło; - mutacja. Kalendarz osiągania dojrzałości seksualnej (w klimacie europejski: przeciętnie 12-14 lat) jest różny dla chłopców i dziewcząt. U dziewcząt proc. dojrzewania przeważnie rozpoczyna się wcześniej5. Jest to przyczyną "załaman się" harmonijnej koegzystencji obu płci w młodszych klasach szkoły poi stawowej. Dziewczęta pytane o kontakty z kolegami mówią: "chłopcy - to tak dzieciaki, o czym z nimi rozmawiać". Chłopcy zaś twierdzą, że "dziewczy zadzierają nosa, mają jakieś tajemnice i nie da się z nimi wytrzymać".

Dojrzałość biologiczna nie idzie w parze z dojrzałością psychiczną, któ młody człowiek osiąga znacznie później (około 18. roku życia). Dlatego t osoby niepełnoletnie, mimo dojrzałości biologicznej, nie ponoszą pełnej o powiedzialności prawnej za swoje postępowanie.

c) Rówieśnicy

"Hormonalna burza", obejmując nastoletni organizm, może zmien posłuszną dziewczynkę w zbuntowaną pannę, a spokojnego chłopca w arogan kiego młodzieńca. Wiek młodzieńczy to okres buntu przeciw autorytetom, okr poszukiwania własnej tożsamości. To prawo rozwojowe. Dorastający mło~ człowiek musi przejść od postępowania zgodnego z nakazami dorosłych (n "nie kłamię, bo tego wymagają rodzice") do postępowania zgodnego z przyjęty przez siebie systemem przekonań (np. "nie kłamię, ponieważ cenię sot prawdomówność"). Postępowanie takie samo, ale zupełnie inne motywyb.

Motywem zachowań nastolatków, nie zawsze akceptowanym przez dorc łych, jest bardzo silna potrzeba' uzyskania akceptacji rówieśników. Rodzinne spacery tracą dotychczasową atrakcyjność, a narzucone regi

wywołują sprzeciw. Postępowanie dorosłych spotyka się z bardzo krytyczny osądem. Młodzież jest niezwykle wrażliwa na brak zgodności między głoszony ideami a codzienną praktyką, między słowem a czynem.

5 A.P. Sperling, Psychologia. Poznań 1996.

6 Motywacja - ogół czynników dynamicznych mających decydujący wpływ na postępowa jednostki (N. Silamy, Słownik Psychologii. dz. cyt.).

' Potrzeba - stan osoby odczuwającej brak czegoś. Potrzeba działa jak sygnał alarmov prowadząc jednostkę do dokonania czynności, która może ją zaspokoić. Zaspokojenie potr: fizjologicznych jest niezbędne dla funkcjonowania organizmu. W psychologii człowieka najważn sze potrzeby to: potrzeba bezpieczeństwa, miłości i poczucia własnej wartości. Niezaspokojenie t: potrzeb może stać się przyczyną zaburzeń zachowania (N. Silamy, Słownik Psychologii. dz. cy

Chłopcy i dziewczęta tworzą grupy - "paczki", "bandy" - początkowo tej samej płci, później mieszane. Znacznie łatwiej przychodzi przeciwstawić się ,rodzicom niż naciskowi własnej grupy. Może warto wiedzieć, że obawa przed :~~irzuceniem przez grupę rówieśniczą rośnie od 11. do 15. roku życia, po czym Paczyna się obniżać. Zwłaszcza u dziewcząt po tym okresie wzrasta zaintereso.~ anie kontaktami z rodziną8. Manifestowanie swojej indywidualności wobec porosłych nie musi iść w parze z taką samą postawą wobec kolegów. Grupa ~~cyduje o stylu ubierania się, języku. Nie musi to mieć negatywnych konsek.~ encji, ale może zdarzyć się, że młodzieżowy "gang" tworzy swoją subkulturę, -.iezgodną z normami życia społecznego.

Co zrobić, aby: 1) naturalna dla młodzieńczego wieku afirmacja własnej ,rosłości, potrzeba uniezależnienia się od rodziców i podejmowania eks -~: rymentów nie stała się przyczyną kłopotów w domu i w szkole; 2) poszerzające

ąranice swobody wykorzystać dla przyjemności, ale i dla własnego rozwoju; ..huśtawka" nastroju, jaką przeżywamy, nie raniła naszych bliskich i nie -.-.rżała ich do nas?

Nie jest to proste, ale warto stawić czoło trudnościom. Zanim staniesz się członkiem grupy, sprawdź:

~ jakie cele sobie stawia i czy są zgodne z twoimi?

~ jaką opinią cieszą się koledzy/koleżanki będące jej członkami?

~ czy odpowiada ci obowiązujący styl zachowania, a zwłaszcza - czy napxawdę chcesz, aby ktoś decydował za ciebie, co i jak masz robić? Pamiętaj o przysłowiu: "z jakim przestajesz, takim się stajesz". To

--.wjemne i bardzo pożądane mieć grupę przyjaciół, ale jeśli to naprawdę --~vjaciele, to powinni wzajemnie mobilizować się do rozwoju i podnoszenia _~,z ianych sobie poprzeczek. Styl grupy nie musi polegać na używaniu ;lgarnego języka, manifestowaniu niekulturalnych zachowań, na poddawaniu

..modom" rujnującym zdrowie. Najpierw pali się i pije "dla szpanu". Brak ~~ ; obraźni może spowodować życiową klęskę. Czy chcesz, aby określenie ~_koholik", "narkoman" dotyczyło ciebie? Zaprzeczamy, uważamy, że nam to

grozi i czasem wchodzimy na równię pochyłą, by stoczyć się w dół ,iekawości lub z lęku przed wyśmianiem, odrzuceniem. Trudno się wtedy ",ofać, czy warto więc ryzykować?

Przynależność do "niebezpiecznych" grup, "gangów" lub inny "fałszywy" - ~ i; może być wielką pokusą, zwłaszcza wtedy, gdy wydaje się, że wszystko się . ~;i. W domu czujesz się niezrozumiany, w szkole spotkała cię seria niepowo:..- : ri, nie możesz dogadać się z kolegami8. Przysłowie mówi: "Fortuna kołem się

_zv". Uwierz w siebie. Samoakceptacja to klucz do sukcesu. Nie ma ludzi _: ~:Inych, każdemu może zdarzyć się potknięcie, ważne jest tylko, czy potrafi :iągnąć z tego naukę na przyszłość.

Staraj się wyszukiwać dobre strony nawet złej sytuacji. Myślenie pozytywne :den ze sposobów osiągnięcia lepszego samopoczucia.

' T. Sołtysiak, Uwarunkowania środowiskowe i determinanty subiektywne uczestnictwa . .mich w podkulturach. Bydgoszcz 1995.

d) Czas wolny

Zwróć uwagę na sposób spędzania wolnego czasu. Nie ma go zbyt wiele najwyżej 2,5 - 3 godziny dziennie. Wiadomo, że część "przecieka przez palce" ale szkoda, aby reszta została zmarnowana. Spróbuj połączyć przyjemni z pożytecznym. Sprawdź na przykład, czy książki i czasopisma, które czytasz pomagają ci realizować życiowe cele. Czy kolorowe, przyciągające oko (robią tc specjaliści od reklamy) magazyny młodzieżowe lansują wizerunek dziewczy ny/kobiety, jaki na pewno ci odpowiada?

Polskie wersje prasy kobiecej i młodzieżowej ("Dziewczyna", "Popcorn" "Girl") propagują "konsumpcyjno-seksualny model nastolatki"9. Jest an; raczej przedmiotem łatwym do manipulacji, niż podmiotem myślącym w kutego riach odpowiedzialności za jakość własnego życia.

Kobiety jawią się jako istoty zainteresowane wyłącznie kuchnią, kosmetyk. i plotkami'°. Czy współczesna polska dziewczyna tak postrzega swoją przy szłość? Warto spojrzeć krytycznie na to, co proponuje nam prasa, i wybra lektury bardziej ambitne, które pokazują złożoność świata i zawierają treści dl nas przydatne.

Respektuj zasadę, że "prawom do ..." musi towarzyszyć "odpowiedzialnoś za ..." - to dowód dorosłości.

Traktuj innych tak, jak chciałbyś, aby traktowali ciebie. Konsekwentnie poznawaj siebie - swój organizm. Dziewczyna świadom przyczyn wahań nastroju czy złego samopoczucia w różnych fazach cykl miesięcznego łatwiej zapanuje nad negatywnymi emocjamil'.

e) Kultura zachowania

Chłopcu/mężczyźnie zdającemu sobie sprawę z inności rytmu biologiczneg dziewcząt/kobiet i różnych uwarunkowań psychicznych - potrzeb, oczekiwa~ zainteresowań - łatwiej będzie zrozumieć ich zachowanie. Na przykład jeśli d wyboru jest możliwość spędzenia wolnego czasu na meczu piłki nożnej i pokaz mody, to większość chłopców wybierze mecz, a dziewcząt - pokaz mody. I nie rr tu nic do wartościowania, który wybór jest "mądrzejszy", bo po prostu są różni

Niezamierzonym efektem równouprawnienia stało się zewnętrzne upodol nieme obu płci (uniseks) - ubrania, zachowania, słownik. Myślę, że znaczn trudniej o dżentelmeńskie postawy chłopca (np. przepuszczenie w drzwiac pomoc w niesieniu czegoś ciężkiego) w stosunku do dziewczyny, która wygląc i zachowuje się jak chłopak. Ba, czasem uważa on, że jej z tym do twarz Dziewczyny uniemożliwiają więc chłopcom trening w nabywaniu zachowa których - jako kobiety - będą od mężczyzn oczekiwały. Kultura dnia codzie

9 E. Sowa-Czajka, Wizerunki kobiet w tygodnikach społeczno-politycznych w lata 1980-1995. Referat wygłoszony na Konferencji zorganizowanej przez Zakład Socjologii Oświ i Wychowania UW, Polski Komitet UNESCO i Instytut Socjologii UW, poświęconej wizerunki kobiet w środkach masowego przekazu i w systemie edukacyjnym w okresie transforma (Warszawa 7 - 8 czerwca 1996 r.).

~° N. Silamy Słownik psychologii. dz. cyt.

" Emocja - globalna reakcja organizmu na niespodziewaną sytuację, na zakłócenia róm wagi w stosunkach z otoczeniem. Może mieć wartość dodatnią lub ujemną (N. Silamy, Słow Psychologii. dz. cyt.).

nego ułatwia życie. Dbaj o to, aby twoje zachowanie przyciągało, a nie odpychało. Dawniej trzy słowa: "proszę", "dziękuję", "przepraszam" określano jako magiczne - tak wiele potrafią zdziałać. Ważny jest sposób ubierania, poruszania się, gesty, mimika, ton głosu. Zdarza się, że zdanie, które wypowiadamy jest niezgodne z tym, co "mówi" nasze ciało. Jeśli mówimy "przepraszam", siedząc niedbale, stojąc z rękami w kieszeniach, robiąc znudzoną minę, to wątpię, czy zadziała ono magicznie. "Język ciała", tzw. komunikacja niewerbalna, jest bardzo ważny w kontaktach z otoczeniem'z.

Możemy mieć wpływ na to, jacy jesteśmy i jak jesteśmy odbierani przez ;nnych. Na co dzień wprawdzie rzadko się nad tym zastanawiamy, ale myślę, że :eza, iż o wszystkim mógłby decydować "los", że od nas nic nie zaleźy, ,~-wvołałaby oburzenie i protest. Problem tylko, jak to słuszne oburzenie ·pożytkować, wykorzystać do wypracowania i utrwalenia nawyku refleksji nad ·obą, swoim zachowaniem i tym, jakie reakcje innych ono wywołuje.

1'I Doświadczenia z własnej rodziny

Całe nasze życie związane jest w większym lub mniejszym stopniu ze rudowiskiem, w którym urodziliśmy się, wychowaliśmy, żyjemy. Ma ono na nas Jromny wpływ, nie zawsze uświadomiony, modelujący nasze zachowania upodobania. Według młodzieży (badania z 1991 r.)'3 największy wpływ na

M::ztałtowanie się postaw'4 dzieci ma rodzina.

Mimo, że słowo "rodzina" obejmuje wszystkich jej członków, a każdy wnosi ;, ój niepowtarzalny wkład w jej życie, to dorośli (rodzice) w dużej mierze :~:vdują o tym, jaki będzie obraz i klimat domu rodzinnego. Nie mamy wpływu

to, w jakiej rodzinie przychodzimy na świat i jakim oddziaływaniem jesteśmy -.oddani w pierwszym okresie, niezwykle istotnym dla całego naszego życia. Definicja "dobrej rodziny" jest złożona. Decyduje nie status materialny, tak

~esywnie domagający się w ostatnich latach docenienia (zrozumiałe po latach >~vdliwego odnoszenia się do pieniądza, którego posiadanie kojarzono z nie ~~~t uczciwym sposobem zdobywania go). Rodzina odpowiedzialna jest za ...ztałtowanie u dzieci właściwych postaw, które ułatwiają im budowę dojrzałej ~bowości.

Powszechne jest oczekiwanie, że chłopiec czy dziewczyna wychowani ,.. rodzinie, w której wzajemne relacje oparte są na miłości, szacunku, jasnym, z~°tywnym systemie wartości, wyniosą z niej takie doświadczenia, które zwolą im w dorosłym życiu być kreatorem własnej "dobrej rodziny".

Trudniej jest tym, których rodziny, z różnych, czasem losowych przyczyn, v-yposażyły w dostateczną pulę pozytywnych doświadczeń. Ogromnie ważne . : dokonanie "obrachunku". Wiem, co otrzymałem "w spadku"; ode mnie

:ży, jak to spożytkuję, w czym chcę kontynuować tradycje rodzinne, a co =rzucić. Teraz ja odpowiadam za świadome kształtowanie własnego JA, za

= A. Pease, Język ciała. Jak czytać myśli ludzi z ich gestów. Kraków 1992.

A. Gonczarczyk, Orientacje życiowe młodzieży w warunkach transformacji ustroju. wice 1994.

Postawa - sposób zachowania się jednostki w jakiejś sytuacji. Określone cechy różnych _ bów reagowania, myślenia i odczuwania jednostki w stosunku do rozmaitych aspektów - =wciska (P. Sperling, Psychologia. dz. cyt.).

pracę nad własnym charakterem. Otoczenie może mi w tym pomagać lub przeszkadzać, ale to ja decyduję, czy i w jakim stopniu wezmę odpowiedzialność za własne życie. To trudna decyzja, łatwiej jednak ją podjąć, niż konsekwentnie realizować.

Każdy dzień niesie nowe doświadczenia, kontakty ze znajomymi, spotkania nowych ludzi. Dawniej, kiedy rytm życia był wolniejszy (często dla nas niewyobrażalnie wolny) bez radia, TV, magnetowidów, kaset, kompaktów, środków szybkiej łączności i komunikacji dość powszechne prowadzenie dzienników i pisanie pamiętników było okazją do refleksji. Dziś też młodzież sięga do tej formy "intymnego" zapisu, ale nie jest to już takie powszechne. Tempo życia szybkie i coraz szybsze sprawia, że brak nam czasu (a może umiejętności) porządkowania wrażeń, oceny zachowań własnych i otoczenia. Codziennie coś nas cieszy, coś smuci czy denerwuje. Spróbujmy zadać sobie kilka pytań:

~ Co? Jak na to reagujemy? Jak na nasze zachowanie reagują inni? ~ Kim są ci "inni"? Dorośli? Rówieśnicy? Koledzy? Koleżanki?

~ Czy ich reakcje były różne? Jeśli tak, to dlaczego?

~ Czy sprawiliśmy komuś przykrość? Co było tego powodem?

~ Jakie zachowanie innych osób (jakich?) odebraliśmy jako przykre i dlaczego?

Lista pytań jest otwarta i zależy od rozbudzenia w sobie zaciekawienia poznaniem siebie i innych. Nigdy nie jest za wcześnie na rozpoczęcie praktyki codziennego "rachunku sumienia", jednak zwłaszcza okres dorastania jest okresem, kiedy brak "psychicznej czujności" może przysporzyć nam (i nie tylko nam) wielu przykrych przeżyć, możliwych do uniknięcia. Łatwiej jest oburzyć się na czyjeś zachowanie, negatywnie je ocenić, niź zastanowić się, jak by się samemu zachowało w podobnej - często trudnej - sytuacji. "Obejrzenie" i podsumowanie minionego dnia ułatwia wyrobienie w sobie takich cech, jak umiejętność słuchania (mająca swoje źródło w szacunku dla rozmówcy), empatia, tolerancja'S.

2) Wybór zawodu

Samopoznanie procentuje nie tylko w sytuacjach dnia codziennego, "ti i teraz", jest również kapitałem mającym duże znaczenie dla naszej przyszłości wkładem w jakość życia. Czas młodości ma duże przyspieszenie i najpierw czujemy się dorośli (chociaż otoczenie może mieć inne zdanie), a zaraz potem jesteśmy dorośli naprawdę (wiąże się to z osiągnięciem dojrzałości emocjonalnej społecznej, intelektualnej, wypracowaniem dojrzałej filozofii życia, osiągnięciem niezależności ekonomicznej)'6. Zanim jednak to nastąpi okres dorastania (adolescencji") wiąże się z koniecznością podejmowania ważnych wyborów których konsekwencje będą miały wpływ na "dorosłe życie".

'S Empatia - współodczuwanie, emocjonalne porozumienie z innym człowiekiem. Tolerancja - szanowanie poglądów i uczuć odmiennych od własnych (N. Silamy, Słowni Psychologii. dz. cyt.).

'6 A.P. Sperling, Psychologia. dz. cyt. (rozdz. Psychologia wieku dorastania). " N. Silamy, Słownik psychologii. dz. cyt.

Najbardziej nieunikniona i brzemienna w skutki jest decyzja dotycząca wyboru zawodu. W ostatniej klasie szkoły podstawowej, czyli w wieku 15 lat, dokonuje się wyboru kierunku dalszego kształcenia. Ta właśnie decyzja wyznacza najczęściej drogę rozwoju zawodowego. Młodzież, która idzie do liceów ogólnokształcących, podejmuje decyzję wstępną, zapewniającą możliwość wielu kierunków kształcenia i przesuwającą o cztery lata termin podjęcia decyzji właściwej. Wybór zawodu decyduje nie tylko o naszym poziomie finansowym (waźnym m.in. dla zapewnienia określonego standardu materialnego naszego i naszej przyszłej rodziny), ale wyznacza środowisko, w którym żyjemy, krąg znajomych i przyjaciół. "Dobra" lub "zła" praca, satysfakcja zawodowa, bądź jej brak są bez wątpienia jednym z wyznaczników jakości "dorosłego życia". Praca powinna nam zapewnić osobiste zadowolenie i uznanie otoczenia. niezadowolenie z wykonywanej pracy może wynikać z wielu przyczyn. Na przykład praca poniżej naszych możliwości jest odczuwana jako nudna, praca aawiająca wymagania powyżej naszych możliwości do pewnego poziomu -nobilizuje do rozwoju, ale po przekroczeniu go (wymagań znacznie prze~raczającego możliwości) jest powodem stresów, nierzadko prowadzących do poważnych chorób, tzw. psychosomatycznych, to znaczy takich, w których powstaniu znaczną rolę odgrywają przeżycia psychiczne.

Zadowolenie z wykonywanego zawodu, dobre koleżeńskie stosunki w pracy ~~ pływają na samopoczucie, które "rzeźbi" rysy naszej twarzy (uwaga dziewzzta!).

Dokonanie właściwego wyboru, uwzględniającego pragnienia i możliwości ~:~ realizacji, do tego w tak młodym wieku, kiedy podjęcie pracy zawodowej _: daje się bardzo odległe, jest niezwykle trudne.

Co prawda można korzystać z pomocy, "podpowiedzi" osób dorosłych - rodziców, nauczycieli, psychologów, ale to wy podejmujecie decyzję i wy ponosicie ~= skutki. Namowa koleżanki/kolegi, aby iść do tej samej szkoły, na pewno nie jest .. starczającym argumentem za podjęciem takiej decyzji. Również plany rodziców

- często dyktowane miłością (zdarza się, że wynikające z braku możliwości -~alizowania własnych aspiracji'8) - nie zawsze uwzględniają wszystkie warunki ~:otne z punktu wiedzenia indywidualnych potrzeb młodego człowieka.

Specjaliści zajmujący się poradnictwem zawodowym określają decyzję ~, . boru zawodu jako niepewną i ryzykowną (nie wszystko zależy bowiem od sejmującego decyzję).

Jako czynniki zmniejszające ryzyko popełnienia błędu doradcy zawodowi ~. .. anieniają'9:

1) wiedzę o sobie,

?) wiedzę o zawodzie (w tym o perspektywach rozwojowych zawodu), 3) znajomość dróg prowadzących do zawodu (system kształcenia),

4) wiedzę o rynku pracy (zapotrzebowanie na określonych specjalistów), 5) umiejętność podejmowania decyzji.

` .Aspiracja - ogół skłonności popychających człowieka w stronę jakiegoś ideału, pragnienie __nięcia czegoś znaczącego (N. Silamy, Słownik Psychologii. dz. cyt.).

Czytelnikowi zainteresowanemu zapoznaniem się z pozostałymi uwarunkowaniami pode. ;pnia właściwej decyzji zawodowej polecam np. książkę C. Pielok, G. Sołtysińskiej Vademecum .venta szkoły ponadpodstawowej (dalsze kształcenie, zawód, praca). Warszawa 1995.

Ze względu na problematykę tego rozdziału ograniczę się tylko do omówieni wiedzy o sobie. A więc, jaka wiedza o sobie jest niezbędna przy wyborze zawodu Oczywiście, że nie chodzi tu o wygląd zewnętrzny-wzrost, sylwetkę, kolor oczl włosów itd. (chociaż np. w zawodzie modelki czy członka załogi łodzi podwodne niektóre z tych cech mogą mieć decydujące znaczenie).

Praca w poszczególnych zawodach stawia przed wykonywującymi j osobami zróżnicowane wymagania fizyczne i psychiczne. Na przykład o· kandydata na lotnika - oprócz innych wysokich wymagań - wymagane jej idealne zdrowie. Wiedza o stanie naszego zdrowia i ewentualnych zdrowotnyc przeciwwskazaniach bądź ograniczeniach może zapobiec wielu rozczarowa niom. Jeśli odpowiednio wcześniej wiem o swojej wadzie wzroku (nie dającej si skorygować za pomocą okularów), nie będę budować marzeń o przyszłośc wokół zawodów, które wadę tę wykluczają. Na przykład projektant mody ni może mieć kłopotów z rozróżnianiem barw. Warto zastanowić się również, jaI wpływ na aktualny stan fizyczny miały przebyte przez nas choroby, czy ni zmniejszyły naszej odporności, czy pozwolą na długotrwały wysiłek fizyczny. N przykład dziewczęta wybierające zawód chirurga powinny pamiętać, że wymag on nie tylko wiedzy i precyzji, ale również siły fizycznej i zdrowych nó pozwalających stać codziennie przez wiele godzin przy stole operacyjnym. Jeś trudno nam ocenić swoje możliwości fizyczne, najlepiej poradzić się lekarza.

Równie ważny i niezbędny dla dokonania właściwej decyzji zawodowej je; aspekt psychiczny. Podobnie, jak przy omawianiu wymagań fizycznych, należ pamiętać. że w różnych zawodach będzie pożądane posiadanie różnych cec psychicznych. Na przykład odwaga - nieodzowna w zawodzie sapera - nie je. warunkiem koniecznym wykonywania pracy księgowego czy sprzedawcy.

W jednych zawodach liczy się nie tyle czas wykonania, ile pedantyczn dokładność, w innych odwrotnie - gotowość do szybkiego podejmowani działania, ruchliwość, refleks.

Jedni lubią różnorodność obowiązków, możliwość wykazania włam inwencji, "sprawdzanie się" w sytuacjach ryzykownych. Inni wolą stabilizacj pracę w samotności, ściśle określony zakres czynności.

O tym, jakie warunki pracy uważamy za pożądane bądź niepożądan decyduje temperament=°.

Samopoznanie ułatwi nam zastanowienie się nad tym, jaki jest na stosunek do:

~ innych ludzi (tolerancyjny, wyrozumiały, opiekuńczy, życzliwy itp.), r przykład przy wyborze zawodu nauczyciela powinno decydować to, c: lubimy dzieci;

~ pracy i obowiązków - czy jesteśmy dokładni, odpowiedzialni, punktu lni, konsekwentni w realizacji wytkniętego celu, czy na przykład łatv~ podejmujemy zadania, ale również łatwo przy pierwszych trudnościac z nich rezygnujemy, brak nam bowiem wytrwałości, cierpliwości, sy tematyczności. W takim przypadku, nawet jeśli marzy się o pracy m jakimś odkryciem (np. nowej szczepionki), uzyskanie efektu jest ma

Z° Temperament - ogół biologicznych i psychicznych czynników współtworzących osobow< (N. Silamy, Słownik Psychologii. dz. cyt.).

realne. Uświadomienie sobie własnych braków jest cenne, można popracować nad sobą. To satysfakcjonujący rezultat uznać, że na przykład słowo "bałaganiarz" czy "spóźnialska" już do mnie nie pasuje;

~ siebie samego - jaka jest nasza samoocena, czy staramy się, aby była zgodna z rzeczywistymi możliwościami. Niska samoocena prowadzi do podejmowania zadań poniżej możliwości, ponieważ lęk przed porażką "paraliżuje" i uniemożliwia nie tylko realizację, ale nawet stawianie sobie ambitnych celów. Zawyżona samoocena, lekceważenie obiektywnych ograniczeń, przecenianie swoich możliwości (często zarozumiałość i nieprzyznawanie się do błędu) prowadzią nieuchronnie do niepowodzeń i życiowych porażek. Człowiek inteligentnyz' rzadko wpada w samouwielbienie.

Warto sprawdzić, czy poziom naszych aspiracji jest zgodny z naszymi ~sycho-fizycznymi możliwościami. Serdeczne, życzliwe kontakty z ludźmi, do ~:4órych mamy zaufanie (np. grono przyjaciół), pomogą nam urealnić samo:~enę.

Jeśli jednak trudno pokonać własne słabości, przezwyciężyć nieśmiałość lub ~~~wiedzieć "nie" w sytuacji, kiedy uważamy, że tak właśnie należy postąpić, t~rawdźmy, czy w naszym miejscu zamieszkania bądź niedużej od niego ~~iległości są organizowane zajęcia (warsztaty, treningi) dla młodzieży, ułat~~~iające uporanie się z tymi problemami. W Polsce jest ponad 600 publicznych -~~radni psychologiczno-pedagogicznych (adres najbliższej można znaleźć a~~, szkole), które oferują wiele zajęć, takich, jak na przykład:

~ treningi podejmowania decyzji, ~ treningi asertywności,

~ treningi komunikowania się między rodzicami i dziećmi i w grupie rówieśniczej,

~ treningi efektywności uczenia się, ~ treningi radzenia sobie ze stresem, ~ zajęcia aktywizujące wybór zawodu.

W procesie decyzyjnym dotyczącym wyboru zawodu można wykorzystać w- ~~-nież inne podejście, określając własne preferencje według podziału pracy v~artego na relacjach, jakie zachodzą między wykonawcami danego zawodu u przedmiotem pracyzz. Relacje te to:

~ Człowiek - człowiek, praca z ludźmi (np. lekarz),

~ Człowiek - rzeczy (technika), praca z narzędziami (np. inżynier mechanik),

~ Człowiek - dane, praca z informacjami (np. księgowy),

~ Człowiek - przyroda, praca w kontakcie z naturą (np. leśnik),

~ Człowiek - dzieło artystyczne, twórczość artystyczna (np. muzyk). Mam nadzieję, że dalszy proces poznawania siebie, w aspekcie wyboru :zwodu, będzie łatwiejszy. Każdy wie, jak ważne są zainteresowania, a ich "znanie nie nastręcza większych trudności. Wystarczy zastanowić się, jakie

2' Inteligencja - zdolność zrozumienia relacji istniejących między elementami sytuacji i do

;- _ sowania się do nich, tak by osiągnąć swój cel. Jednostki obdarzone są różnymi formami ż;strakcyjną, praktyczną, społeczną) i poziomami inteligencji w zależności od swego wyposażenia

~ośe "genetycznego osobistej aktywności i środowiska (N. Silamy, Słownik Psychologii. dz. cyt.). tb~ , 2z W. Trzeciak, Przygotowujemy się do wyboru zawodu. Warszawa 1980. "` 19 :.a ~;

lekcje, książki, zajęcia najbardziej lubimy. Nie chodzi tu o zainteresowan chwilowe, przelotne, zmieniające się na przykład w zależności od tego, czy lu się nauczycielkę (chociaż dobry nauczyciel może wzbudzić głębokie zainteres wanie wykładanym przedmiotem), ale o zainteresowania trwałe, mobilizujące < podejmowania wysiłków, poświęcania czasu, pogłębiania wiedzy z danej dzied; ny. Jeśli jesteśmy zainteresowani tym, co robimy, praca nas nie męczy, a sukce osiągane są niejako "przy okazji" odkrywania coraz to nowych aspektó~ znaczeń, zastosowań.

Zainteresowania mogą dotyczyć różnych dziedzin. Mówimy o zainteres waniach matematycznych, humanistycznych, mechanicznych, artystycznyc przyrodniczych... Można jednocześnie interesować się kilkoma dziedzinami, r tylko geniusze osiągają mistrzostwo w wielu różnych, często odległych od siec zawodach (Leonardo da Vinci - malarz, architekt, rzeźbiarz, technik - wynala ca, badacz przyrody, iilozo~. Często jednak zdarza się, że interesujemy : w równym stopniu matematyką i malarstwem bądź literaturą i muzyką i trud wybrać, co stanie się naszym zawodem, a co towarzyszyć będzie jako hobl urozmaicające i wzbogacające życie.

W podjęciu decyzji pomoże nam ocena zdolności. Nie zawsze nas zainteresowania i zdolności pokrywają się. Można bardzo interesować astronomią, ale brak zdolności matematycznych uniemożliwi wybór zawoi astronoma. Najkorzystniej jest, jeśli zainteresowania i zdolności się pokrywz (np. nie tylko lubię rysować, ale mam zdolności w tym kierunku; nie tyh interesuję się samochodami, ale mam uzdolrńenia techniczne). Każdy uczeń w że zainteresowania i zdolności nie gwarantują jeszcze sukcesu. Jeśli nie przygoi ję się do klasówki, czy nie "odrobię" pracy domowej, skutki nie każą na siei czekać. A więc znów praca. Praca nad zdobywaniem wiedzy i umiejętno~ rozwijaxiiem uzdolnień, praca nad sobą. Nawet wielki talent bez pracy nie ~ szansy zabłysnąć. Przykładem mogą być treningi sportowców czy wielogodzin ćwiczenia muzyków.

Przed podjęciem ostatecznej decyzji o wyborze zawodu należy zadać so jeszcze jedno pytanie: Co jest dla mnie ważne, najważniejsze? Jakie wartoś. staną się celem moich działań? Będzie to być może lista pragnień, takich jak przykład szczęśliwe życie rodzinne, przygoda, sława, wielka miłość, samoreali cja, odpowiedni poziom materialny... i wiele innych.

Wartości szczegółowe, ważne w życiu codziennym, powinny pełnić x wspomagającą osiągnięcie wyższych celów.

3) Wybór wspóhnałżonka

Wyborem ważnym, a na pewno jednym z najważniejszych dla jaki naszego życia jest wybór partnera, przeważnie podejmowany nieco późnie: studiach lub po nich, ale zdarza się również w okresie nastoletnim. Cza

z' Wartości - pojęcie wieloznaczne. Wartości ukierunkowują działania i są podstawą o tych działań. Wartości naczelne: np. miłość, wolność, sprawidliwość ...Wartości szczegółowe pieniądze, mieszkanie, samochód... (L. Dyczewski, Rodzina polska i kierunki jej przez Warszawa 1981).

olę

DŚC1

j na sem

sceny :: np. mian.

długoletnia "szkolna przyjaźń", pierwsza miłość - przekształcają się w trwały owiązek, prowadzą do małżeństwa i założenia rodziny. Ten wybór rzadko ,w iąże się z chłodną kalkulacją. Osoba będąca przedmiotem naszego zaintereso~~ unia często pochłania nas "bez reszty", nie zostawiając miejsca na spokojną, :obiektywną ocenę rzeczywistości. Potocznie mówi się, że "miłość jest ślepa". .f~ e~li nawet niezupełnie, to zgodzimy się, że w okresie zakochania patrzy się -rzez różowe okulary. Ten drugi człowiek, którego wybraliśmy na towarzysza -. cia - kobieta (mężczyzna) - to inne JA, ukształtowane w innych warunkach. ~~~ członek rodziny, w której - być może - obowiązywał inny, odmienny od

Wszego, system wartości, styl życia. "Inny" to nie znaczy "gorszy". Pytanie :9~0, czy i w jakim stopniu jesteśmy przygotowani do akceptacji tej inności. "°w j początku, w okresie wzajemnej fascynacji, kiedy nie tylko kochamy, ale o~~:~eśmy zakochani, wszystko wydaje się proste. Trudności nie widzimy albo je

~~atelizujemy. Wierzymy, że miłość wszystko pokona. Dziewczyny - jak ~;:-, wzują badania - realniejsze od chłopców w swojej samoocenie w stosunku r.- obiektu uczucia - często wpadają w niezbyt uzasadniony optymizm,

-oceniając własną siłę oddziaływania. Uwagi rodziców o wzbudzających ~~ =pokój zachowaniach narzeczonego - nawet uznając ich zasadność - kwitują ...~=niem "ja go zmienię". Nic bardziej złudnego. Odpowiedzialny, dojrzały ~~ gór partnera zakłada akceptację jego indywidualności, zgody na jego ~~ worealizację w związku. "Kochać kogoś - to przede wszystkim pozwalać mu ..~ r.o, żeby był, jaki jest"24. Jeśli nie ma w nas tej zgody, trzeba zadać sobie z -.gnie, czy uczucie nasze to na pewno miłość. Może mylimy je z chwilowym ,.. _roczeniem, fascynacją, pociągiem fizycznym. Uczuciaz5 te nie wykluczają gra iści i często z nią współwystępują, ale na pewno nie wyczerpują bogactwa, u; : v -e się wiąże z tym najpiękniejszym uczuciem, jakim możemy obdarzyć :r:-_ Mego człowieka.

Im większy mamy trening w samoocenie i umiejętności oceny innych, im !~ -~ jej wiemy o różnicach w potrzebach i oczekiwaniach w stosunkach między r~~_~.ryznami i kobietami, i wreszcie - im lepiej znamy oczekiwania naszego ~~.~r : _ ~ca/dziewczyny, tym łatwiej unikniemy rozczarowań. Dobrze wiedzieć, że °''~- ~~!_1% chłopców uważa, że "kobiety powinny zajmować się domem, a rządzenci~ = ::rajem pozostawić mężczyznom"26. Czy twój wybrany też tak uważa? Czy się ": -.-~ zgadzasz? Warto odpowiedzieć wcześniej na te pytanie, być może będzie aa~rc:~.-.~a na uzgodnienie wzajemnych oczekiwań, między innymi co do roli ~aw~ - ~^~izinie mężczyzny/ojca i kobiety/matki.

Zbudowanie trwałego, szczęśliwego związku, umiejętność wspólnego pokomm~ -,~" ania nieuniknionych trudności zależy przede wszystkim od dojrzałości ~~~v~- ~bicznej obojga małżonków.

Na początku powiedziałam, że nigdy nie jest za wcześnie na rozpoczęcie ~r~n ,--.awania siebie; dodam teraz, że również nigdy nie jest za późno. "Wspaniale, !,irrw° =.,'krywacie siebie, wyznaczacie własne miejsce na ziemi. Wiedzieć, czego się

-` W. Wharton, Tato. Warszawa 1989.

v Uczucia - świadome zjawiska psychiczne, nadające emocjonalne zabarwienie naszym ~war~~ ~ , -zeżeniom i wywierające wpływ na nasze postępowanie (N. Silamy, Słownik Psychologii. dz. ;arr,

' .A. Gonczarczyk, Orientacje życiowe młodzieży w warunkach transformacji ustroju. dz. cyt.

chce, i robić wszystko, co niezbędne do osiągnięcia celu to najważniejsze na t3 etapie naszego życia, na każdym etapie, w życiu każdego człowieka."Z'.

Zamierzeniem moim było ułatwienie młodym ludziom pracy nad kreo~ niem własnego JA, umożliwiającej wzięcie w swoje ręce odpowiedzialności jakość życia, za własny rozwój, ale i odpowiedzialności za konsekwencje, jal niesie to dla innych. Czytelnika, który dobrnął do końca rozdziału, proszę, a jeszcze raz odpowiedział na pytanie: "Jaki/jaka jestem?" i porównał ol odpowiedzi.

2' W. Wharton, Spóźnieni kochankowie. Poznań 1996.

chce, i robić wszystko, co niezbędne do osiągnięcia celu to najważniejsze na t~ etapie naszego życia, na każdym etapie, w życiu każdego człowieka."z'.

Zamierzeniem moim było ułatwienie młodym ludziom pracy nad kreov~ niem własnego JA, umożliwiającej wzięcie w swoje ręce odpowiedzialności jakość życia, za własny rozwój, ale i odpowiedzialności za konsekwencje, jal niesie to dla innych. Czytelnika, który dobrnął do końca rozdziału, proszę, a jeszcze raz odpowiedział na pytanie: "Jaki/jaka jestem?" i porównał ol odpowiedzi.

Z' W. Wharton, Spóźnieni kochankowie. Poznań 1996.

lfaria Ryś

2. Rozwijanie dojrzałej osobowości. "Ku dojrzałości osobowej w małżeństwie" - propozycje ćwiczeń

W prowadzenie

Niniejsze opracowanie zawiera propozycje ćwiczeń dla młodych ludzi, szczególnie tych, którzy kiedyś chcieliby zawrzeć związek małżeński. Zamiesz~aone tu ćwiczenia stanowią okazję do przemyśleń, refleksji, poznania siebie. r~ zyskane wyniki mogą stanowić materiał pomocniczy dla twórczej, owocnej

~ skusji przeprowadzonej w klasie, dla porównań, poznania poglądów i oczekiv~.ań innych, a także dla wypracowywania własnego modelu życia, opartego na ~t~bokich przemyśleniach i analizie przewidywanych skutków określonych T,~~staw.

Zasadniczym celem ćwiczeń jest pomoc w poznawaniu samego siebie, zrozumieniu możliwości rozwoju swojej osobowości. Warto tutaj podkreślić, _ _ udany związek małżeński wymaga nie tylko ciągłej troski, ale także _-:ajomości głównych zagadnień dotyczących psychiki człowieka, znajomości ;,.~ mego siebie. I chociaż szczęście w małżeństwie nie jest tylko prostą konsekwen r.,~ poznania, to jednak rzetelna znajomość samego siebie, a także dobre ~·_~znanie przyszłego współmałżonka znacznie zwiększają szansę stworzenia i~~anego związku.

~ REALNE POZNANIE ŚWIATA. PASJA POZNAWANIA

W przypadku młodego człowieka ważny jest kierunek jego rozwoju. i~ dużej mierze pomocne może być poznanie, w jaki sposób poszerza on swoje z . n,zonty myślowe, co go interesuje, co inspiruje jego aktywność. W zakresie tej vr ablematyki ważne są nie tylko kwestie związane z szeroko pojętą wiedzą, ale :~ kże problematyka małżeńska i rodzinna.

".~ ·adnienia, które udało mi się zgłębić ostatnio:

~.~ zadnienia, które pragnę zgłębić:

Przewidywane sposoby poznawania i termin realizacji:

1. ..................................................................................................................... 2. ..................................................................................................................... 3. .....................................................................................................................

Wartościowe książki przeczytane ostatnio:

Autor .............................................................................................................. Tytuł ............................................................................................................... Wydawnictwo ................................................................................................. Miejsce i rok wydania .................................................................................... Moje refleksje .................................................................................................

Wartościowe książki dotyczące małżeństwa i rodziny przeczytane ostatnio: Autor .............................................................................................................. Tytuł ............................................................................................................... Wydawnictwo ................................................................................................. Miejsce i rok wydania .................................................................................... Moje refleksje .................................................................................................

Artykuły, do których warto wrócić:

Autor .............................................................................................................. Tytuł ............................................................................................................... Czasopismo ..................................................................................................... Rocznik ..... Rok ...... Strony .................................................................. Moje refleksje .................................................................................................

Artykuły na temat małżeństwa i rodziny, do których warto wrócić: Autor ............................................................................................... Tytuł ................................................................................................ Czasopismo ...................................................................................... Rocznik ..... Rok ...... Strony ................................................... Moje refleksje ..................................................................................

2) PRAWIDŁOWY OBRAZ SAMEGO SIEBIE

Zajrzyj w siebie! W Twoim wnętrzu jest źródlo, które nigdy nie wyschnie, jeśli potrafisz je odszukać.

Marek Aureliusz

SAMOOCENA MOJE CECHY POZYTYWNE MOJE CECHY NEGATYWNE

1. 2. 3. 4. S. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12, 13. 14, 15. 16. 17. 18. 19. '_0.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20.

CECHY CHARAKTERU

Poniżej podane są różne cechy charakteru.

Zaznacz krzyżykiem w jakim stopniu cenisz każdą z nich:

CECHA bardzo mało w ogóle cenię I cenię I cenię I nie cenię

1. pogoda ducha 2. zaradność

3. wierność 4. uczciwość

5. spryt

6. niezależność i swoboda 7. życzliwość

8. szczerość

9. prawdomówność 10. uczynność

11. odwaga

12. umiejętność zarabiania dużych pieniędzy

13. wyzwolenie z krępujących norm moralnych

14. wewnętrzny ład i harmonia 15. współczucie

16. rozumienie innych 17. zdolność wybaczania 18. odpowiedzialność 19. opiekuńczość

20. umiejętność poprzestawani na małym

Jeśli zastanowię się nad sobą w odniesieniu da wszechświata, to kim ja jestem....?

Ludwig van Beethoven

CECHY, KTÓRE CHCIAŁBYM SPOSOBY I CZAS (CHCIAŁABYM) POSIADAĆ ICH REALIZACJI

1. 3. -t. 6. i 6. 9. =~).

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20.

Nie szczędź czasu na to, aby być szczęśliwym. Phil Bosmans

Choćbyśmy caly świat przemierzyli w poszukiwaniu Piękna, nie znajdziemy go nigdzie, jeśli nie nosimy go w sobie...

Ralph Waldo Emerson

POZIOM AKCEPTACJI SAMEGO SIEBIE W JAKIM STOPNIU AKCEPTUJĘ:

SFERA (ZDECYDOWANIE I RACZEJ TAK I RACZEJ NIE IZDECYDOWAN TAK NIE

WYGLĄD ZEWNĘTRZNY UZDOLNIENIA TEMPERAMENT CHARAKTER ŚWIAT UCZUĆ POSTAWY WARTOŚCI NORMY

STYL ŻYCIA

Piękno ludzi jest największym pięknem ziemi. Johann H. Pestalozzi

CO PRAGNĘ ZMIENIĆ I SPOSOBY I CZAS REALIZACJI

l. ..................................................... I. .................................................... 2. ..................................................... 2. .................................................... 3. ..................................................... 3. .................................................... 4. ..................................................... 4. .................................................... 5. ..................................................... 5. ....................................................

3) POSTAWA MIŁOŚCI

DOBRO, KTÓRE DOSTRZEGAM W:

KORZYSTNYM WYDARZENIU NIEKORZYSTNYM .......................................................... WYDARZENIU ............................

1. ................................................... 1. ....... 2. ................................................... 2. ....... 3. ................................................... 3. ....... 4. ................................................... 4. ....... 5. ................................................... 5. ....... 6. ................................................... 6. ....... 7. ................................................... 7. ....... 8. ................................................... 8. ....... 9. ................................................... 9. ....... :0. ................................................... 10. .......

1:ORZYŚCI Z DAROWANIA URAZ:

TOBIE (z powodu) ~ INNYM (z powodu)

1. 2. 3. 4. 5.

NASTAWIENIE NA TWORZENIE DOBRA

Nie można szczęśliwym uczynić calego życia, ale można uczynić szczęśliwą tę wlaśnie chwilę.

DOBRO, KTÓRE MOGĘ WYŚWIADCZYĆ:

SOBIE INNYM

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16.

. ................................................... 17. ........................................ 18. ................................................... 18. ........................................ 19. ................................................... 19. ........................................ 20. ................................................... 20. ........................................

SPOSOBY I CZAS REALIZACJI TEGO DOBRA:

SOBIE INNYM

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. ~3. 14. 15. 16. G7. I 8. ~9. ~0.

I. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20.

Łatwo jest być szczęśliwym, ale nauczenie się, jak nie być nieszczęśliwym, może okazać się bardzo trudne.

Wayne W. Dyer

PRZEBACZANIE

MÓJ STOPIEŃ PRZEBACZANIA:

PRZEBACZANIE ZDECYDOWANIE RACZEJ TAK RACZEJ NIE ZDECYDOWAN TAK NIE SOBIE SAMEMU

MATCE OJCU PARTNEROWI RODZE?vSTl~l'L: KREWNYIi PRZYJ.ACIOŁ0If I

sĄsIADOM zN:voMYat NIEZN.AJ01t5'Vt INNYM ..................

MOJ STOPIEN OTWARTOSCI:

OTWARTOŚĆ ZDECYDOWANIE RACZEJ TAK RACZEJ NIE ZDECYDOWA2 WOBEC TAK NIE SIEBIE

MATKI OJCA PARTNERA RODZEŃSTWA KREWNYCH PRZYJACIÓŁ SĄSIADÓW ZNAJOMYCH ~IEZN.AJOMYCH '~\1-CH ................

TROSKA O MOICH PRZYJACIÓŁ

Prawdziwy przyjaciel wnosi więcej w nasze szczęście niż tysicic wrogów w nasze nieszczęście.

Marie von Ebner-Eschenbach

DOBRO, KTÓRE MOGĘ WYŚWIADCZYĆ:

MOIM PRZYJACIOŁOM I SPOSÓB I CZAS REALIZACJI

1. ................................................... 3. ................................................... 4. ................................................... 5. ................................................... 6. ................................................... 7. ................................................... 8. ................................................... 9. ................................................... 10. ................................................... 11. ................................................... 12. ................................................... 13. ................................................... 14. ................................................... 1 ~. ................................................... l6. ................................................... 17. ................................................... 18. ................................................... 3 9. ................................................... ~0. ...................................................

1. ................................................... 2. ................................................... 3. ................................................... 4. ................................................... 5. ................................................... 6. ................................................... ?. ................................................... 8. ................................................... 9. ................................................... 10. ................................................... 11. ................................................... 12. ................................................... 13. ................................................... 14. ................................................... 15. ................................................... 16. ................................................... 1?. ................................................... 18. ................................................... 19. ............................................,...... 20. ...................................................

"ZŁOTE" MYŚLI ZAPISYWANE W CHWILACH SZCZĘŚCIA (ODCZYTYWANE W CHWILACH NIESZCZĘŚLIWYCH)

4) WEWNĘTRZNA INTEGRACJA

Proces wewnętrznej integracji oparty jest o "rozliczenie się" z błędami popełnionymi przez rodziców w przeszłości. Jeśli błędy te były poważne, jeśli powiek czuje żal do swoich rodziców, jeżeli uważa się za mniej wartościowego ziż inni ludzie, mniej godnego miłości - w takiej sytuacji powinien skorzystać

pomocy dobrego psychologa. Jeśli trudne doświadczenia nie zostawiły tak ~ębokich śladów w psychice warto przemyśleć ich znaczenie dla późniejszego gra, zobaczyć pozytywne aspekty trudności, przemyśleć wartościowe cechy, ~aóre być może dzięki nim zostały w nas ukształtowane. Proces wewnętrznej ~tegracji obejmuje całego człowieka.

TWOJA ODPORNOŚĆ PSYCHICZNA ~~ceń w jakim stopniu posiadasz daną cechę:

CECHA NISKI ŚREDNI WYSOKI

OPANOWANIE `~JLERANCJA '~_~ FRUSTRACJĘ ~aJWNOWAGA _`~~IOCJONALNA =~~PORNOŚĆ ^~ ~ STRESY r~LEJĘTNOśĆ =OPOCZYWANIA r~~WE ZNOSZENIE ~~iOTNOŚCI ~~CZUCIE HUMORU "Ą:ZEŻYWANIE ~ZYTYWNYCH c~ ZUĆ

:~TYMIZM

Jest tylko jeden sposób, aby czuć sig dobrze: należy nauczyć się być zadowolonym z tego, co sig otrzymalo,

a nie dążyć do tego, czego akurat nie ma. Theodor Fontane

SPOSOBY, KTÓRE POZWALAJĄ CI UWOLNIĆ SIĘ OD STRESÓV`

Opracuj jak najwięcej sposobów, dzięki którym uwalniasz się od stresó czujesz się radośniejszym, masz chęć do pracy i czujesz życzliwość do całe świata.

Negatywne emocje i uczucia powodują zle samopoczucie, a ono nie pozostaje bez wp~ywu na Twój stan zdrowia.

SPOSOBY RADZENIA SOBIE ZE STRESEM

l . ............................................................................................................... Z. ............................................................................................................... 3. ................................................................................................:.............. I. ............................................................................................................... S. ............................................................................................................... 6. ................................................................................................:............. 7. .............................................................................................................. 8. ........................................................................................................:..... 9. .............................................................................................................. 0. .............................................................................................................. 1. .............................................................................................................. 2. .............................................................................................................. 3. .............................................................................................................. 4. .............................................................................................................. S. ...........................................................................:..................................

CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA POCZUCIE SZCZĘŚCIA MŁODEGO CZŁOWIEKA

Poniżej podane są czynniki, które mogą wpływać na szczęście młodego człowieka. Określ, w jakim stopniu każdy z nich byłby ważny dla poczucia Twojego szczęścia:

CZYNNIK bardzo mało ważny I ważny I ważny I nieważny

1. atrakcyjny wygląd 2. popularność

3. pieniądze

4. modne ubrania ~. wierna miłość 6. wykształcenie '. życie rodzinne 3. przyjaźń

~. swoboda seksualna 1. zdrowie

.. wierność wyznawanym zasadom

=. wiara

.. zaangażowanie społeczne Z stałe rozrywki

.. kariera zawodowa czystość spryt życiowy twórczość w jakiejś dziedzinie beztroskie życie wysokie stanowisko społeczne wartości kultury

5) CEL ŻYCIA

Poczucie pewności celu swojego życia jest człowiekowi ogromnie potrzet Dla dojrzałej osobowości konieczne jest jasne sprecyzowanie najważniejsz celu oraz istotnych dążeń.

NAJWAŻNIEJSZY CEL MOJEGO ŻYCIA

SPOSOBY OSIĄGANIA TEGO CELU:

NAJWAŻNIEJSZY CEL ŻYCIA MOGĘ OSIĄGNĄĆ DZIĘKI:

1. ......................................................... 2. ......................................................... 3. ......................................................... 4. ......................................................... 5. ......................................................... 6. ......................................................... 7. ......................................................... 8. ......................................................... 9. ......................................................... 10. .........................................................

Należy tak zorganizować życie, aby każda chwila byla ważna. Iwan S. Turgieniew

~e. ;o

KORZYŚCI WYNIKAJĄCE Z REALIZACJI CELU ŻYCIA:

KORZYŚCI Z TAKIEGO WŁAŚNIE CELU ŻYCIA

1. ................................................................................................................ 2. ................................................................................................................ 3. ................................................................................................................ 4. ................................................................................................................ 5. ................................................................................................................ 6. ................................................................................................................ 7. ................................................................................................................ 8. ................................................................................................................ 9. ................................................................................................................ :O. ................................................................................................................

'MOJE DĄŻENIA:

Obok głównego celu życia człowiek ma jeszcze różnorakie dążenia. Często wrażają się one tylko w marzeniach. Niejednokrotnie człowiek traci czas na rartwienie się o rzeczy przyszłe. Warto tutaj przemyśleć swoje dążenia,

przenia, a także spróbować marzenia zamienić na cele.

Naucz się cieszyć drobnymi rzeczami, a zobaczysz jak wiele szczęścia odnajdziesz w swoim wlasnym życiu.

OKREŚL SWOJE DĄŻENIA W MAŁŻEŃSTWIE:

MOJE DĄŻENIA

1. ........................ 2. ........................ 3. ........................ 4. ........................ S. ........................ 6. ........................ 7. ........................ 8. ........................ 9. ........................ 0. ........................

Możesz przeoczyć mate szczęście daremnie czekając na to wielkie.

Marzenia mogą dodawać człowiekowi skrzydeł, ale jeśli ich nie realizi stają się oderwaniem od rzeczywistości i zagubieniem w świecie fikcji.

MARZENIA DOTYCZĄCE I ICH ZAMIANA NA CEL MAŁŻEŃSTWA

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

6) HIERARCHIA WARTUŚCI

Poznanie hierarchii wartości ogromnie ułatwia człowiekowi życie - uwalnia gad wielu wewnętrznych konfliktów, przyspiesza decyzje istotne dla rozwoju ~:złowieka, konstruktywnie wpływa na rozwiązywanie konfliktów.

WARTOŚCI CENIONE PRZEZE MNIE W ŻYCIU:

WARTOŚCI

1. ...................................................... 2. ...................................................... 3. ...................................................... 4. ...................................................... 5. ...................................................... 6. ...................................................... 7. ...................................................... 8. ...................................................... 9. ...................................................... 10. ......................................................

;. ............................................................................................................... ............................................................................................................... ............................................................................................................... ............................................................................................................... ...............................................................................................................

uJ. ...............................................................................................................

To, co możesz uczynić jest tylko maleńką kroplą w ogromie oceanu, ale jest wlaśnie tym, co nadaje znaczenie twojemu źyciu.

Albert Scheitzer

SPOSOBY OSIĄGANIA TYCH WARTOŚCI

I. ............................................................................................................... 2. ............................................................................................................... 3. ............................................................................................................... 4. ............................................................................................................... 5. ............................................................................................................... 6. ............................................................................................................... 7. ............................................................................................................... 8. ............................................................................................................... 9. ............................................................................................................... l0. ............................................................................................................... 1. ............................................................................................................... .2. ............................................................................................................... .3. ............................................................................................................... 4. ............................................................................................................... 5. ............................................................................................................... 6. ............................................................................................................... 7. ............................................................................................................... 8. ............................................................................................................... 9. ............................................................................................................... !0. ...............................................................................................................

Kiedy zastanawiamy sig nad swoim życiem, to wlaściwie sam fakt, że żyjemy, powinien nas najbardziej zadziwić.

Reinhold Schneider

Donioslość teraźniejszości rzadko jest natychmiast rozpoznana: następuje to dopiero o wiele później.

.4rthur Schopenhauer

Nasze małe cele życiowe dodają nam siły, jeśli służą celowi naszego życia, ~;li są z nim sprzeczne - stają się naszym nieszczęściem. Dla wewnętrznej a~~egracji człowieka konieczne jest przemyślenie, na ile cenione wartości są godne z najważniejszym celem życia.

ZGODNOŚĆ WARTOŚCI Z CELEM ŻYCIA:

WARTOŚĆ I CAŁKOWICIE , ŚREDNIO l ZUPEŁNIE ZGODNA I ZGODNA I NIE ZGODNA

Wśród wartości szczególną rolę zajmują wartości najwyższe. Przenikają ~ całe życie człowieka, zmieniają perspektywę patrzenia na świat, pozwalają stworzenie najgłębszej, jednoczącej filozofii życia.

DZIAŁANIA JAKIE PODEJMUJĘ W KIERUNKU MOJEGO ROZWOJU:

DZIAŁANIA

l. .............................................................................................................. 2. .............................................................................................................. 3. .............................................................................................................. 4. .............................................................................................................. 5. .............................................................................................................. 6. .............................................................................................................. 7. .............................................................................................................. B. .............................................................................................................. 9. .............................................................................................................. D. .............................................................................................................. 1. .............................................................................................................. 2. .............................................................................................................. 3. .............................................................................................................. 4. .............................................................................................................. 5. .............................................................................................................. 6. .............................................................................................................. 7. .............................................................................................................. B. .............................................................................................................. 9. ..............................................................................................................

o. ..............................................................................................................

WARTOŚCI CENIONE PRZEZE MNIE W MAŁŻEŃSTWIE:

WARTOŚCI

1. ................................................................................................................ 2. ................................................................................................................ 3. ................................................................................................................ 4. ................................................................................................................ 5. ............................................................................................................... 6. ............................................................................................................... 7. ............................................................................................................... 8. ............................................................................................................... 9. ...............................................................................................................

io. ...............................................................................................................

SPOSOBY OSIĄGANIA TYCH WARTOŚCI

...... 1. ............................................................................................................... ....... 3. ............................................................................................................... ....... ~' ~. ............................................................................................................... ........ 6. ...............................................................................................................

8. ............................................................................................................... ........

9. ............................................................................................................... ......... . ~0. ...............................................................................................................

WARTOŚCI

Poniżej podana jest lista wartości. Wartości te w różnym stopniu o przez ludzi. Zaznacz krzyżykiem, jak Ty oceniasz każdą z nich:

WARTOŚĆ f bardzo I I mało I w c cenię cenię cenię nie

1. pokój na świecie 2. wygoda 'zycia

3. prawdziwa przyjaźń 4. kultura i sztuka

S, przyjemności życiowe i

i 6. wiedza

I 7. wysoki standard mateńalny 8. dojrzała miłość

9. zbawienie wieczne 10. kańera zawodowa

11, znajomość języków obcych 12. posiadanie dzieci

13. wiara 14. Ojczyzna

15. podróże zagraniczne 16. wierni przyjaciele 17. wysokie zarobki

18. wykształcenie

19. atrakcyjność wyglądu 20. sukces życiowy

21. bogactwo przeżyć erotycznych 22. trwałość i ciepło życia rodzinnego

IDEAŁY

Młodzi ludzie mają w życiu różne ideały. Określ, jakie znaczenie ma dla Ciebie każdy z nich:

bardzo mało IDEAŁ

ważny ważny ważny niewaźny 1. stabilizacja życiowa

2. prawość charakteru 3. beztroskie życie

4. wysoki standard materialny 5. pogłębianie religijności

6. wspaniała kariera zawodowa

r 7. stała dostępność rozrywek i zabaw 8. wyrastanie ponad tłum

jako idol mas

9. wyzwolenie z krępujących norm moralnych

10. troska o atrakcyjny wygląd zewnętrzny 11. troska o zdrowie

12. dążenie do stworzenia dobrej rodziny

13. uprawianie sportu

14. ofiarność na rzecz innych 15. dążenie do trudnych

i ambitnych celów

16. bycie zawsze modnym

17. zdobycie atrakcyjności seksualnej 1 &. niezależność od nikogo

19. ofiarność na rzecz Ojczyzny

MOJE OCZEKIWANIA DOTYCZĄCE MAŁŻEŃSTWA:

OCZEKIWANIA

1. ................................................................................................................. 2. ................................................................................................................. 3. ................................................................................................................. 4. ................................................................................................................, 5. ................................................................................................................. 6. ................................................................................................................. 7. ................................................................................................................ 8. ................................................................................................................ 9. ................................................................................................................ 10. ................................................................................................................ 11. ................................................................................................................ 12. ................................................................................................................ i3. ................................................................................................................ 14. ................................................................................................................ 15. ................................................................................................................ ZWYCZAJE I TRADYCJE, JAKIE CHCIAŁBYM PRZENIEŚĆ Z RODZ

NY, Z KTÓREJ POCHODZĘ DO RODZINY WŁASNEJ: ZWYCZAJE I TRADYCJE

j., G 1~Y I \.GtiJ ~ I ! ILtIL I LJ D ............................................................. , ...... ~I ..........................................................................................................,............

.,..................................,...........,.....................................,..,... ...................... .............................................................................................................. 6

i h .................,..,.....,...............................,..,.....,..,..............................................,. ........................................,..........................................................,......... I

I .............,............................,..,...........................................,..,.......................... ...................................................................,........,......................................... ........................,..,..,........................................,..,............................,.............. ..................,..,..................................,.....................................,.......................

IDZI- '~ .........................

Dojrzałość osobowa człowieka ukierunkowuje go na poszukiwanie wł, nego ideału. Taki wzór osobowy musi wypływać z wnętrza człowieka, świadomości swojej odrębności, jedyności i niepowtarzalności.

CECHY MOJEGO IDEAŁU OSOBOWEGO

L. .............................................................................................................. i. .............................................................................................................. 3. .............................................................................................................. %. .............................................................................................................. 3. ..............................................................................................................

.............................................................................................................. ..............................................................................................................

MOJE WYOBRAŻENIA DOTYCZĄCE IDEALNEJ ŻONY I IDEALNEGO MĘŻA

CECHY IDEALNEJ ZONY

1. ................................................................................................................. 2. ................................................................................................................. 3. ................................................................................................................. i, 4. ...........,......,.............,......,.......................................................,......,......,... 5. .... .............................................................................,.............,............. 6. ..........,.............,......................................................................,................. 7. .......,.............,........................................................................................... 8. .............................................,..................................,................................ 9. ................................................,................................................................ 10. .................,....................,.......................................................,.................. 11. ...........................,.......,..........................,.............,.................................... 12. ........................,........................................................................................ 13. ................................................................................................................. 14. ................................................................................................................. 15. ...................................................................................,......,......,.............., I6. .........................................................................,............,.......................... 17. ................................................,.............,.........................................,........ 18. ......................:............................,......,...................................................... 19. ......,..............................................."..................................,...................... 20. .................,......,.............,.....,............................,.......................................

(Dla narzeczonych) Które z podanych cech posiada moja przyszła żona (ja)

1. .......................................................................................................... 2. ................................................................................"........................ 3. .........................................,................................................................ 4. ........,...............................................:.....................,........................... 5. ...,...................................................................................................... 6. ...........................................................................................,.............. 7. ................................................................................................,....,.... 8. .......................................................................................................... 9. .......................................................................................................... 0. .......................................................,.,................................................ 1. ...................,......,............................,.................................................. 2. ..............,...................................,.............,...................................,..... 3. .............................................,.......................,...,....,..........,...,......,..... 4. ....,..................................................................................................... 5. ...................................,................................................................,..... 6. .............................................................................................,...,......... 7. .......................................................................................................... 8. .......................................................................................................... 9. .......................................................................................,................... 0. ...................................................,.......................................................

(dla narzeczonych) Które z podanych cech posiada mój przyszły mąż 50

CENIONE CECHY

Poniżej podane są cechy cenione przez różnych ludzi. Przy każdej z nich aznacz, w jakim stopniu byłoby dla Ciebie ważne, aby posiadał ją Twój (Twoja) .urzeczony (narzeczona):

bardzo mało

CECHA ważna wina ważna meważ°a i 1. uczciwość

2. atrakcyjny wygłąd ,. odpowiedziałność 4. zaradność

s. opiekuńczość 6. spryt życiowy ''. czystość

~3. szlachetność 9. wierna miłość

1 ~. umiejętność przebaczania I1. życzliwość

~'_. dobroć

13. zdolność robienia interesów l4. kańera zawodowa

~. szerokie zainteresowania 6. wiara

1?. wierność zasadom 8. rozumienie innych 19. ciepło i serdeczność _0. gospodarność

I . umiejętność zarabiania dużych pieniędzy

.2. umiejętność kontaktu

7) SZEROKOŚĆ ZAINTERESOWAŃ

Pomimo, że kaida chwila radości trwa niezmiernie krótko, a później znika, zawsze jednak zostawia za sobą trwalą nadzieję

i jeszcze trwalsze wspomnienie. Jean Paul

W życiu człowieka ogromną rolę odgrywają jego zainteresowania. Om podobnie jak emocje i uczucia, nadają barwę naszemu istnieniu. łm piękniejsi będzie świat naszych zainteresowań, tym bogatsze będzie nasze życie.

MOJE ZAINTERESOWANIA:

ZAINTERESOWANIA

l. ................................................................................................................. 2.. ................................................................................................................. 3. ................................................................................................................. 4. ................................................................................................................. 5. ................................................................................................................. 5. ................................................................................................................. 7. ................................................................................................................. B. .................................................................................................................

I ..........................................................................................................

............................................................................................................

Codziennie należy przeczytać dobry wiersz, obejrzeć piękny obraz, posluchać lekkiej piosenki lub porozmawiać serdecznie z przyjacielem.

Heinrich von Kleist

8) POSTAWA WOBEC ŻYCIA

Sens życia polega na tym, aby cieszyć się z niego i czynić go piękniejszym dla każdej ludzkiej istoty.

David ben Gurion

ie, PRZEANALIZUJ SPOSOBY DZIAŁANIA, KTÓRE WZMOCNIĄ TWÓJ zy OPTYMIZM ŻYCIOWY:

SPOSOBY DZIAŁANIA

1. ........................................................................................................,........ 2. ...:............................................................................................................. 3. ................................................................................................................. 4. ................................................................................................................. S. ................................................................................................................. 6. ...................................,............................................................................. 7. ................................................................................................................. 8. ................................................................................................................. 9. ................................................................................................................. 10. .................................................................................................................

Slońce nie omija nikogo. Nie ominie i Ciebie, chyba żebyś skryl się w cieniu.

Phil Bosmans

Jedną z cech dojrzałej osobowości jest posiadanie giętkiego umysłu. Aby I rozwinąć trzeba analizować problemy ujmując je z różnych punktów widzem;

PROBLEM WIDZIANY W SWOIM ANALIZA PROBLEMU W INNYM KONTEKŚCIE KONTEKŚCIE (co by było gdyby)

1. .......................................................... 2. .......................................................... 3. .......................................................... 4. .......................................................... 5. .......................................................... 6. .......................................................... 7. .......................................................... 8. .......................................................... 9. .......................................................... 10. .......................................................... 11. .......................................................... 12. .......................................................... 13. .......................................................... 14. .......................................................... 15. .......................................................... 16. .......................................................... 17. .......................................................... 18. .......................................................... 19. .......................................................... 20. ..........................................................

1. .......................................................... 2. .......................................................... 3. .......................................................... 4. .......................................................... S. .......................................................... 6. .......................................................... 7. .......................................................... 8. ........................................................., 9. .......................................................... 10. .......................................................... 11. ......................................................... 12. .............................. ....................... 13. ......................................................... 14. ......................................................... 15. ......................................................... 16. ......................................................... 17. ......................................................... 18. ......................................................... 19. ..................................... ................... 20. ..................................... . ................

Przeanalizowanie problemów z różnych punktów widzenia ułatwia ich ua. rozwiązywanie:

PROBLEM I SPOSOBY JEGO ROZWIĄZYWANIA

1. .......................................................... 2. .......................................................... 3. .......................................................... 4. .......................................................... 5. .......................................................... 6. .......................................................... 7. .......................................................... 8. .......................................................... 9. .......................................................... 10. .......................................................... 11. .......................................................... 12. .......................................................... 13. .......................................................... i4. .......................................................... ń 5. .......................................................... 16. .......................................................... 17. .....................,.................................... :8. .......................................................... i 9. .......................................................... ~"0. ..........................................................

1. ....................................... .............. 2. .......................................................... 3. .......................................................... 4. .......................................................... 5. .......................................................... 6. .......................................................... 7. .......................................................... 8. .......................................................... 9. .......................................................... 10. .......................................................... 11. .......................................................... 12. .......................................................... 13. .......................................................... 14. .......................................................... I5. .......................................................... 16. .......................................................... 17. .......................................................... 18. .......................................................... 19. .......................................................... 20. ..........................................................

Każde rozwiązanie problemu wynika z jakiejś naszej motywacji. głębszego poznania rzeczywistości warto poznac sposoby rozwiązywania da problemu podejmowane przez naszych przyjaciół oraz przez ludzi nam nie liwych.

Dwóch ludzi patrzyło przez wigzienne kraty jeden widział błoto, drugi zaś gwiazdy.

SPOSOBY ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW

Największą chlubą nie jest to, aby się nigdy nie potknąć, ale to, aby po kaźdym upadku dźwignąć się i stanąć na nogi.

Przysłowie chińskie

PRZEANALIZUJ SPOSOBY DZIAŁANIA, KTÓRE ZWIĘKSZĄ TWOJĄ PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ:

SPOSOBY DZIAŁANIA

1. ............................................................................................................... 2. ............................................................................................................... 3. ............................................................................................................... 4. ............................................................................................................... 5. ............................................................................................................... 6. ............................................................................................................... 7. ............................................................................................................... 8. ............................................................................................................... 9. ............................................................................................................... 10. ...............................................................................................................

Rzeczywiste trudności moźna pokonać, tylko wyimaginowane są nie do pokonania.

Gerd Vespermann

Postawa wobec życia jest w dużej mierze warunkowana przez postawy moralne cżłowieka. W małżeństwie ogromne znaczenie ma zgodność postaw wobec najważniejszych problemów związanych z życiem małżeńskim.

MOJA POSTAWA WOBEC WIERNOŚCI MAŁŻEŃSKIEJ: MOJA POSTAWA WOBEC NATURALNEGO PLANOWANIA RODZINY:

....................................................................................................................... MOJA POSTAWA WOBEC ANTYKONCEPCJI:

MOJA POSTAWA WOBEC PRZERYWANIA CIĄŻY: .................................................................................................. .................. ....................... ......................................................................... .................

POSTAWA WOBEC WSTRZYMYWANIA SIĘ OD WSPÓŁŻYCIA PRZED ŚLUBEM

Poniżej podane są różne stwierdzenia dotyczące WSTRZYMYWANIA SIĘ OD WSPOŁŻYCIA PRZED ŚLUBEM, CZYLI CZYSTOŚCI PRZEDViAŁŻEŃSKIEJ. Zaznacz w jakim stopniu zgadzasz się z każdym z nich:

CZYSTOŚĆ PRZEDMAŁŻEŃSKA całkowicie raczej raczej całkowicie JEST się się się nie się nie

zgadzam zgadzam zgadzam zgadzam

1. przeżytkiem niewartym zastanowienia

2. wymysłem Kościoła utrudniającym życie

3, wartością, która chroni miłość małżeńską

4. praktycznym zabezpieczeniem przed życiową pomyłką

5. wyrazem szacunku dla osoby kochanej

6. potwierdzeniem godności ludzkiego ciała

7. wyrazem odpowiedzialności

8. aktem posłuszeństwa wobec Boga 9. wyrazem panowania nad sobą

l0. wyrazem wewnętrznej wolności 1 1. wartością, którą trzeba cenić

", ', 12. zbyt trudnym wymogiem .. 13. darem dla przyszłego współmałżonka .. i

'~ 14. podstawą zaufania w małżeństwie

POSTAWA WOBEC WSPÓŁŻYCIA SEKSUALNEGO PRZED ŚLUBEM

Poniźej podane są różne stwierdzenia dotyczące WSPÓŁŻYCIA SEKSUALNEGO PRZED ŚLUBEM. Zaznacz w jakim stopniu zgadzasz się z każdym z nich:

WSPÓŁŹYCIE SEKSUALNE całkowicie raczej raczej całkowicie PRZED ŚLUBEM JEST: się się się nie się nie

zgadzam zgadzam zgadzam zgadzam 1. koniecznością, której nikt

nie może zabronić

2. wyrazem miłości dwojga ludzi

3, formą wzajemnego sprawdzenia się 4. możliwością wypróbowania się

5. brakiem dojrzałej miłości 6. takim samym atrakcyjnym zajęciem, jak wiele

innych (np. sport, taniec) 7. potwierdzeniem własnej kobiecości, czy męskości

8. skrzywdzeniem drugiego człowieka 9. wyrazem sprawności seksualnej

10. traktowaniem drugiego jak przedmiot

11. wyrazem zaspokojenia koniecznych potrzeb

12. przekroczeniem ważnego i przykazania Bożego

13. wyrazem braku odpowiedzialności 14. metodą na zatrzymanie

partnera przy sobie

',M / POSTAWA WOBEC SWOBODY SEKSUALNEJ

K- . Poniżej podane są różne stwierdzenia dotyczące SWOBODY SEKSUALsię . NEJ. Zaznacz w jakim stopniu zgadzasz się z każdym z nich:

całkowicie raczej raczej całkowicie SWOBODA SEKSUALNA się się się nie się nie

zgadzam zgadzam zgadzam zgadzam 1. uatrakcyjnia życie

2. przyczynia się do rozwoju osobowości 3. jest bardzo modna,

a należy być modnym

4. nie ma w niej nic złego, jeśli tylko stosuje się antykoncepcję 5, pozwala znaleźć

właściwego partnera 6. jedynym złem, jakie

należy tu unikać jest AIDS i niepożądana ciąża

7. jest złem moralnym uwłaczającym godności ludzkiej 8. jest zagrożeniem dla

szczęścia małżeńskiego 9. niszczy osobę ludzką

10. przynosi zgubne konsekwencje psychiczne i społeczne

I 1. niszczy zdolność do prawdziwej miłości 12. jest złą modą, której

trzeba unikać

13. degraduje psychikę człowieka 14. sprzeciwia się Bożym planom

POSTAWA WOBEC MAŁŻEŃSTWA

Poniżej podane są różne stwierdzenia dotyczące MAŁŻEŃSTWA. Zaznacz w jakim stopniu zgadzasz się z każdym z nich:

całkowicie raczej raczej całkowicie MAŁŻEŃSTWO JEST: się się się nie się nie

zgadzam zgadzam zgadzam zgadzam 1, kontynuacją tradycji

2. przeżytkiem

3. przymierzem osób

4. drogą realizacji siebie 5. powołaniem

6. drogą do szczęścia

7. środkiem do osiągnięcia pozycji społecznej

8. normalizacją zaspokajania potrzeb seksualnych

9. drogą do doskonałej miłości 10. tylko umową prawną

11. zmuszaniem człowieka

do wypełniania czegoś ponad siły 12. ograniczeniem wolności

13. darem z siebie

14. zaspokajaniem potrzeb psychicznych i seksualnych 15, pełnieniem określonych zadań 16. zestawem trudnych

i przykrych obowiązków 17. podstawą rodziny

18. sakramentem wiążącym ludzi na zawsze

POSTAWA WOBEC POSIADANIA DZIECI

Poniżej podane są różne stwierdzenia dotyczące POSIADANIA DZIECI. Zaznacz w jakim stopniu zgadzasz się z każdym z nich:

całkowicie raczej raczej całkowicie POSIADANIE DZIECI: się się się nie się nie

zgadzam zgadzam zgadzam zgadzam 1. jest wartością bardzo

ważną w życiu

2. jedną z wielu wartości

3. zagraża wolności człowieka 4. ogranicza swobodę

5. zasługuje na szacunek

6. wymaga zbyt wiele trudu 7. konkuruje z pracą zawodową kobiety

8. jest niemodne

9. wymaga zbyt dużego poświęcenia się

10. wnosi radość do małżeństwa 11. umacnia więź

pomiędzy małżonkami

12. rozwija altruizm u rodziców 13. jest dobre, ale tylko

w przypadku dwojga, najwyżej trojga dzieci

14. - wielodzietnosć jest oznaką zacofania

15. - wielodzietnosć zasługuje na podziw

63 I ~',

POSTAWA WOBEC ŚRODKÓW ANTYKONCEPCYJNYCH

Poniżej podane są różne stwierdzenia dotyczące ŚRODKÓW ANTYKON~ CEPCYJNYCH.

Zaznacz w jakim stopniu zgadzasz się z każdym z nich:

ŚRODKI ANTYKONCEPCYJNE

całkowicie raczej raczej całkowicie się się się nie się nie

zgadzam zgadzam zgadzam zgadzam

I. zapewniają komfort psychiczny

2. niszczą więź pomiędzy ludźmi 3. są szkodliwe dla zdrowia

4. ułatwiają życie

5. powinny być dostępne bez ograniczeń

6. pozwalają na swobodę seksualną

7. zabezpieczają przed niechcianą ciążą

8. zabezpieczają przed wirusem HIV 9. są wyrazem odpowiedzialnosci 10. ich stosowanie jest niezgodne

z Bożymi przykazaniami

11. są wyrazem braku szacunku

dla drugiego i dla siebie samego 12. są przeciw godności ludzkiej

13. niszczą szczęście

14. są wyrazem egoizmu

15. mogą zabijać poczęte dziecko

POSTAWA WOBEC ŚRODKÓW ANTYKONCEPCYJNYCH

Poniźej podane są różne stwierdzenia dotyczące ŚRODKÓW ANTYKON~ CEPCYJNYCH.

Zaznacz w jakim stopniu zgadzasz się z każdym z nich:

ŚRODKI ANTYKONCEPCYJNE

całkowicie raczej raczej całkowicie się się się nie się nie

zgadzam zgadzam zgadzam zgadzam

1. zapewniają komfort psychiczny

2. niszczą więź pomiędzy ludźmi 3. są szkodliwe dla zdrowia

4. ułatwiają życie

5. powinny być dostępne bez ograniczeń

6. pozwalają na swobodę seksualną

7. zabezpieczają przed niechcianą ciążą

8. zabezpieczają przed wirusem HIV 9. są wyrazem odpowiedzialnosci 10. ich stosowanie jest niezgodne

z Bożymi przykazaniami

I 1. są wyrazem braku szacunku

dla drugiego i dla siebie samego 12. są przeciw godności ludzkiej

ł3. niszczą szczęście

14. są wyrazem egoizmu

I5. mogą zabijać poczęte dziecko

,.,n,A,~~~~~~~~l~l~~~wA~ ~~~ , ~f~~

Przemyśl, w jakim stopniu Twoje postawy wobec współżycia przed ślubem, -^ostawy wobec małżeństwa, posiadania dzieci, środków antykoncepcyjnych są ~Qodne z cenionymi przez Ciebie wartościami, z Twoim celem życia, z Twoimi ~eałami. Przemyśl, na ile te postawy pomogą Ci w osiąganiu wewnętrznej

KON- ~ agonii, w Twoim rozwoju, w byciu szczęśliwym.

Porównaj Twoje postawy z postawami Twoich najbliższych. Jeżeli to jest Twoja narzeczona (Twój narzeczony), określ, czy występuje u Was zgodność. ~ jeżeli postawy w tych, tak ważnych dziedzinach są rozbieżne, zastanów się, czy :potraficie stworzyć prawdziwą wspólnotę.

owicie · nie dzam

SPOSOBY SPĘDZANIA WOLNEGO CZASU:

DZIAŁANIA PODEJMOWANE W WOLNYM CZASIE

1. ..................................................................................................................

I _. ................................................................................................................... I 3. ...................................................................................................................

i -l. ...................................................................................................................

s. ................................................................................................................... DZIAŁANIA, KTÓRE CHCIAŁBYM (CHCIAŁABYM) PODEJMOWAĆ W WOLNYM CZASIE

1. .................................................................................................................. 3. .................................................................................................................. 4. .................................................................................................................. 5. ..................................................................................................................

MOJA ODWAGA

Lepiej zapalić świecę, niż narzekać na ciemność. Przysłowie chińskie

Odwaga to nie brak strachu, ale pokonywanie go. We współczesnej psychologii często się mówi o asertywności, a więc odważnym wyrażaniu siebie, swoich potrzeb, pragnień, wartości, czy norm , wyrażaniu w taki sposób, aby nie ranić drugiego człowieka. Postawa tego typu jest oparta na wewnętrznej uczciwości człowieka, stawaniu w prawdzie i obronie tej prawdy. Asertywność wyraża się w wielu dziedzinach.

Być bohaterem przez minutę, godzinę, jest o wiele łatwiej niż znosić trud codzienny w cichym heroizmie.

Fiodor Dostojewski

OCEŃ TWOJĄ ASERTWNOŚĆ W RELACJACH Z INNYMI:

Czy potrafisz otwarcie i szczerze wyrażać siebie:

SFERA ZDECYDOWANIE RACZEJ TAK RACZEJ NIE ZDECYDOWANIE TAK NIE WOBEC

NAJBLIŻSZYCH WOBEC

PRZYJACIÓŁ WOBEC NIEZNANYCH W DOMU

W PRACY

W DZIAŁALNOŚCI SPOŁECZNEJ W DZIAŁALNOŚCI POLITYCZNEJ INNE

~IIIII' ; Illlllli~l~,

9) TWÓRCZOŚĆ

Twórczość człowieka w jakiejkolwiek dziedzinie sprawia, że żyje on pełnią 'rycia. To co człowiek zdziałał dzięki swej pozytywnej twórczości jest najpiękniejszym wkładem w dobro tego świata.

cnej bie, nie :nej Mędrcami są ci, którzy dochodzą do prawdy przez blgdy: ość ci, którzy upierają się przy blędach - są glupcami.

Friedrich Ruckert

MOJA TWÓRCZOŚĆ:

DZIEDZINY MOJEJ TWÓRCZOŚCI

1. .................................................................................................................

2. .................................................................................................................

3. .................................................................................................................

VIE i

!j 4. .................................................................................................................

~~ 5. .................................................................................................................

6. .................................................................................................................

7. .................................................................................................................

8. .................................................................................................................

'i 8. .................................................................................................................

~ 9. .................................................................................................................

10. .................................................................................................................

Piękno jest obecne, trzeba tylko chcieć je widzieć lub przynajmniej rozmyślnie nie zamykać oczu.

Theodor Fontane

MOJE PLANY NA PRZYSZŁOŚĆ:

PLANY I CZAS ICH REALIZACJI

1. .............................................................................................................,... 2. ................................................................................................................. 3. ................................................................................................................. 4. ................................................................................................................. 5. ............................................,.................................................................... 6. ................................................................................................................. 7. ...............................................................,................................................. 8. ................................................... .......................................................... 9. ................................................................................................................. 10. .................................................................................................................

Spraw, aby każdy dzżeń mial szansę stać się najpiękniejszym dniem Twojego życia.

Mark Twain

10. GOTOWOŚĆ DO POŚWIĘCEŃ

Wierzę, że życie warte jest, aby je przeżyć. Twoja wiara pomoże cż nczynżć je pelnym wartości.

Wiliam James

~;a=~IIIN ~` ~n . "

Podstawą prawidłowych relacji z innymi jest taka zdolność rozwiązywania problemów, aby było ono korzystne dla wszystkich. Także poświęcanie się dla innych musi zawierać w sobie wewnętrzną mądrość - troskę o największe dobro drugiego człowieka, w przeciwnym przypadku dobroć serca może stać się nieszczęściem, głupotą, może prowadzić do nieprawidłowych relacji, wykorzystywania przez innych.

OCENA ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW:

PROBLEM SPOSÓB KORZYŚCI KORZYŚCI ROZWIĄZANIA DLA MNIE DLA DRUGICH

" ye,

Wszechpotęźna jest mitość, która wszystko tworzy, wszystko ochrania. Johann Wolfgang Goethe

ZAKOŃCZENIE

Zasadniczym celem ćwiczeń jest pomoc w poznawaniu samego siebie, w zrozumieniu możliwości rozwoju swojej osobowości. Warto tutaj podkreślić, że udany związek małżeński wymaga nie tylko ciągłej troski, ale także znajomości głównych zagadnień dotyczących psychiki człowieka, znajomości samego siebie. I chociaż szczęście w małżeństwie nie jest tylko prostą konsekwencją poznania, to jednak rzetelna znajomość samego siebie, a także dobre poznanie przyszłego współmałżonka znacznie powiększają szansę tworzenia udanego związku.

'~ Zeszyt ćwiczeń dla ucznia został wydany w Centrum Metodycznym Pomocy Psychołogiczno-Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej - Maria Ryś, Ku dojrzałości osobowej w małżeństwie. Rozwijanie dojrzałej osobowości. Warszawa 1997.

Zdzislaw Hofman

3. Budowanie wspólnoty rodzinnej i szkolnej poprzez komunikację, twórczość i zabawę (Wskazówki metodyczne)

Kochać, to nie znaczy patrzeć na siebie nawzajem, lecz patrzeć razem w tym samym kierunku.

Wprowadzenie

Antoine de Saint-Exupery

Czym charakteryzuje się wspólnota rodzinna? Czy jest to jedynie grupa osób o wyznaczonych rolach społecznych? Jakie interakcje powstają w rodzinie?

Nieodłącznym mechanizmem rządzącym spójnością rodziny jest komunikacja pomiędzy jej członkami, sposób okazywania uczuć, przekazywania informacji. Członkowie kochającej się rodziny czują się ze sobą dobrze i bezpiecznie. Ich kontakty są pełne miłości, zaufania i szacunku. Sposoby ich porozumiewania się są otwarte na ujawnianie prawdziwych myśli, uczuć i oczekiwań. W spójnej rodzinie przywiązuje się wagę do uważnego, wzajemnego słuchania, akceptacji siebie i innych, uczy się bycia zarówno biorcą, jak i bezinteresownym dawcą. Bezpieczne, konstruktywne działania oparte na współpracy - ze świadomą rezygnacją z nieuzasadnionej konkurencji - budują poczucie odwagi i zaufania do siebie i innych, kształtują postawy oparte na tolerancji. "Bycie przy drugim" - wspomaganie w trudnościach, nawet dla małych dzieci bywa znaczącym wzorcem społecznych interakcji.

Cennym sprawdzianem budowania wspólnoty bywa rozwiązywanie zaistniałych w rodzinie trudności. Zwłaszcza dzieci uczą się, jak radzić sobie z mniejszymi i większymi trudnościami, gdy czują głębokie oparcie w swych rodzicach. W rodzinie uczymy się przez doświadczenie, że mamy prawo do błędów, że konflikty są naturalnym zjawiskiem, że można je rozwiązywać bez wzajemnego ranienia się i dodatkowych zadrażnień. Na płaszczyźnie komunikacji międzyosobowej rodzi się dialog jako niezbędny warunek wspomagania wychowanka w jego trudzie rozwoju.

W okresie dorastania i usamodzielniania się młodzieży dochodzi często do przerwania, a zawsze do zakłócenia komunikacji międzypokoleniowej w rodzinie. Młodzi ludzie w okresie dojrzewania cechują się niestałością emocjonalną, brakiem konsekwencji, nadmierną wrażliwością, skłonnością do wybuchów złości, a zwłaszcza sprzeciwem wobec osób starszych, którzy często przeciwdziałając "złemu zachowaniu", stosują nadmierną dyscyplinę, tracąc przez to stopniowo kontakt z młodym pokoleniem.

Jak więc uniknąć niewłaściwych metod wychowawczych (moralizowanie, rozkazywanie, ciągła ocena, tresura itp.), w wyniku których dochodzi do uprzedmiotowienia osoby wychowanka, a w konsekwencji do poważnych trudności wychowawczych, a także zerwania więzi emocjonalnych?

Charakteryzując najkrócej zwartą, kochającą się rodzinę, trzeba zwrócić uwagę na następujące jej atrybuty:

~ wspólne rozumienie i akceptacja swoich celów i zadań,

~ widoczna radość i zadowolenie z bycia razem i wspólnego odkrywania i przeżywania,

~ bogate wzajemne interakcje i zrozumienie,

~ otwarte przekazywanie indywidualnych odczuć, stanowisk i poglądów, ~ zauważalny wzajemny szacunek, takt i spokój wewnętrzny,

~ zwartość, (ale nie ograniczanie), właściwe wykorzystanie umiejętności i uzdolnień swych członków,

~ wyraźne zarysowanie ról swych członków, spieszenie z pomocą, ~ brak wyraźnej dominacji jednej z osób,

~ dodawanie zapahz i budzenie motywacji do działania.

W trudnym procesie kształtowania postaw młodych ludzi można stworzyć warunki, także w szkole, do uświadamiania sobie roli rodziny oraz tak istotnej wartości dla człowieka, jaką jest tworzenie wspólnoty miłości kobiety, mężczyzny i ich potomstwa.

1) Kontakt - spotkanie - dialog. Rodzina i szkota jako obszar dialogu

Sztuka nawiązywania kontaktów to nieodzowny warunek skutecznych oddziaływań wychowawczych. Kontakt - uważne spojrzenie na drugiego człowieka - nabiera niemal mistycznego znaczenia, gdy przez kontakt rozumiemy nieuchwytne poczucie łączności z drugim człowiekiem, gdy uświadamiamy sobie jego obecność w bliski, osobisty, czasem wręcz tkliwy sposób. Dobry kontakt przeradza się w spotkanie osób: rodziców - dzieci, uczniów - nauczycieli, nauczycieli - rodziców. Wyznacznikiem spotkań są nasze twarze, wzrok, ciało. Mniej lub bardziej kontrolowane gesty, mimowolne zachowania, uśmiechy czy spojrzenia mogą stworzyć atmosferę akceptacji, otwarcia, bezpieczeństwa we wzajemnym kontakcie.

Filozofia spotkania rodzi filozofię dialogu - wymiany uczuć i myśli. Zafałszowana osobowość któregokolwiek z partnerów uniemożliwia ten dialog. Jeśli własny wizerunek zdominuje człowieka w kontaktach z innymi, to wtedy próba kontaktu staje się kreowaniem portretu, ciągła obawa o odbiór własnego portretu w oczach innych staje się blokadą w dialogu. Jeśli dialog osób ma być prawdziwy, to musi być spotkaniem bezpośrednim. Jakiekolwiek pośrednictwo odbiera mu ową niepowtarzalność bycia człowieka z człowiekiem "twarzą w twarz", "tu i teraz". Spotkanie wiąże się z uważnym "zwrotem ku...", zatrzymaniem aktywności działań, tak by uchwycić to, co nieuchwytne, wstrzymać na moment czas i stać się pokornym świadkiem drugiej osoby. Dialog z dzieckiem czy uczniem jest świadectwem bliskości i wierności. Bliskość buduje w dziecku poczucie bezpieczeństwa i podtrzymuje w nim zwykłą ludzką nadzieję. Dialog to także świadectwo wierności wartościom, które nadają sens życiu rodziny. Trud podjęty przez rodziców jest kontynuowany przez nauczycieli - szkoła staje się obszarem dialogu.

Nie zawsze nauczyciel postępuje z szacunkiem dla swych podopiecznych. Stwierdzenie Janusza Korczaka: "Doświadczenie paru niestosownych pytań,

'u"I,z

rsf~~ ~~~~~li ~~~~I~I~ i.,, ~~~~ naAaawhR~~,~ ;1~1i

nieudanych żartów, zdradzonych tajemnic, niebacznych zwierzeń uczy dziecko odnosić się do dorosłych jak do oswojonych, ale dzikich zwierząt, których nigdy nie można być dość pewnym" - podkreśla znaczenie nauczycielskiej otwartości i rodzicielskiej uważnej miłości. Zaufanie pedagogiczne rodzi się z serca, szanowania indywidualności każdego dziecka, jego prawa do błędów. Postawa dialogu rodzi się z wierności, wiarygodności i bliskości w codziennych niezliczonych sytuacjach życia, wzajemnie przenikających się obszarów szkoły i domu.

2) Jak stosować skuteczne metody porozumiewania się z innymi?

Wiele można osiągnąć jeśli, przede wszystkim, mniej mówimy, a więcej sluchamy...

Anthony de Mello

Niestety nie istnieje jeden niezawodny styl komunikowania się osób. Problem nadawcy komunikatów dotyczy przede wszystkim zgodności, czy komunikuje on to, co rzeczywiście chce zakomunikować. Najtrudniejszą zaś przeszkodą w adekwatnym odbiorze komunikatów jest tendencja do oceniania. Autentyczne zrozumienie znaczenia tego, co ktoś mówi, jest podstawą zbudowania dobrych wzajemnych stosunków, a także nieodzownym warunkiem pomagania sobie. Wydaje się to oczywiste, ale czy w codziennych warunkach stosowane?

W nabywaniu coraz większych umiejętności skutecznego porozumiewania się duże znaczenie ma poznanie i stosowanie różnych metod. Nie wydaje się możliwe istnienie spójnej, kochającej się rodziny bez właściwych, dobrych umiejętności porozumiewania się. Skuteczność tych mechanizmów w dużej mierze zależy od autentycznych sprawności we wzajemnym, dobrym słuchaniu.

Rozmawiać, to znaczy przede wszystkim słuchać

Sduchanie bierne polega na umiejętności koncentracji i skupienia się na osobie mówiącej. Wyraża się ono okazaniem zainteresowania, zwróceniem się w stronę mówiącego, utrzymywaniem kontaktu wzrokowego, zmianami wyrazu twarzy i innymi sygnałami (np. pomrukiwaniem). Czynności te świadczą o dążności do utrzymania kontaktu fizycznego, a głównie emocjonalnego. Duże znaczenie w tej formie kontaktu ma całokształt zachowań zwanych "językiem ciała", oznaczający praktycznie "bycie przy drugim", "zwracanie na niego uwagi". W kontaktach z bliskimi gesty, czuły uśmiech, skupienie - decydują o tym, czy czujemy się słuchani, a nawet, czy czujemy się w pełni akceptowani.

Siuchanie aktywne. Dobry słuchacz posiada wiele umiejętności, które - ogólnie rzecz ujmując - składają się na proces zwany aktywnym słuchaniem. Dobry słuchacz, słuchający aktywnie, umiejętnie podąża za rozmówcą, nie przeszkadzając mu i nie rozpraszając go. Delikatnie zachęca mówiącego poprzez wyrażanie na bieżąco swoich odczuć i przez umiejętne zadawanie pytań, wymagających dłuższych odpowiedzi niż "tak" lub "nie", bez tworzenia niepotrzebnej atmosfery "przesłuchania" (np. przez bombardowanie pytaniami). W słuchaniu aktywnym w pełni wykorzystujemy mechanizm słuchania

73 I

biernego, posługując się dodatkowo takimi umiejętnościami, jak odzwierciedlanie, parafrazowanie i skupianie się na najważniejszym.

Odzwierciedlanie polega na tym, że mówimy komuś, jakie - naszym zdaniem są jego odczucia, np.: "Widzę, że ta sytuacja zdenerwowała cię". "Sądzę, że się zdenerwowałeś".

Parafrazowanie - ujmujemy innymi słowami to , co ktoś do nas powiedział, sprawdzając, czy dobrze zrozumieliśmy, usłyszeliśmy komunikat, np.: "Jeśli dobrze cię zrozumiałem...", "Chcesz powiedzieć, że..."

Skupianie się na najważniejszym - prosimy mówiącego o skoncentrowaniu się na rzeczy dla niego najistotniejszej, np.: "Wiem, że wszystko to jest dla ciebie ważne, ale czy jest jakiś konkretny problem, w którym szczególnie mógłbym ci pomóc?", "Która z wymienionych spraw jest dla ciebie najważniejsza?"

3) Style komunikacji i pomagania dziecku

Zmuszanie dzieci do dobrych uczuć rozbudza złe uczucia. Pozwalanie dzieciom na ujawnianie złych uczuć prowadzi do rozbudzenia dobrych uczuć.

Adele Faber & Elaine Mazlish

W praktyce pedagogicznej stosujemy różne sposoby nawiązywania kontaktu z podopiecznym. Można wyróżnić cztery style komunikacji:

Styl krytyczny polega na stosowaniu oceniania, osądzania, przeżywania, interpretowania, wyśmiewania, ironizowania, zawstydzania. Jest on "nierozwojowy", pomniejsza wartość dziecka, zabiera nadzieję, budzi złość - wściekłość.

Styl strukturalizujący wykorzystuje podawanie gotowych rozwiązań, przepisów, jak ma być, radzenie, doradzanie, decydowanie za innych (powinieneś..., zrób...). Ten sposób komunikowania się może ograniczać przestrzeń dziecka. Podawane natomiast rozwiązania - bez wymuszania podporządkowania się - mogą być dzieleniem się swoim doświadczeniem, mogą poszerzać możliwość wyboru dziecka.

Styl opiekuńczy. W tym stylu komunikowania się ma miejsce użalanie się nad dzieckiem, "zagłaskiwanie" problemu, wyręczanie dziecka w rozwiązywaniu problemu ("ja to zrobię..."). W efekcie styl ten sygnalizuje dziecku brak zaufania, odwraca uwagę od problemu, ale może informować o gotowości do niesienia pomocy.

Styl rozumiejąco-wspierający (empatyczny). W tym stylu dorosły próbuje zrozumieć, co dziecko przeżywa, informuje, jak rozumie jego sytuację, wyraża gotowość pomocy określoną przez dziecko. Okazuje dziecku zrozumienie jego problemu i uczuć, zaufanie do jego możliwości, budzi nadzieję, zostawiając dziecku przestrzeń.

Komunikat JA, komunikat TY

W sytuacji, gdy zachowanie dziecka jest dla nas niemożliwe do zaakceptowania, proces porozumiewania się jest szczególnie trudny. Zachowanie takie

Bied- ~ budzi w nas najczęściej przykre emocje, niewiele osób potrafi je wyraźać w sposób konstruktywny. Komunikat JA stanowi propozycję poradzenia sobie

niem w tej sytuacji. Jego główna idea polega na poinformowaniu dziecka, jakie ~e się uczucia wywołuje w nas jego zachowanie, jak je odbieramy i dlaczego stanowi ono dla nas problem. Wysyłając komunikat JA, bierzemy na siebie od

lział, powiedzialność za swój wewnętrzny stan, otwarcie informujemy o nim dziecko ,Jeśli i pozostawiamy mu decyzję co do zmiany zachowania.

Komunikat JA formułujemy według następującego schematu: aniu ~ 1. Ja (czuję) - /określić emocje, uczucia.

jebie 2. Kiedy - /przedstawić konkretne zachowanie.

m ci 3. Ponieważ - /należy powiedzieć, jaki wpływ ma na nas to zachowanie. Przykład:

"Złości mnie (uczucie), gdy jest taki hałas (zachowanie), ponieważ nie mogę rozmawiać przez telefon (skutek)" - komunikat JA;

zamiast: "Uspokój się, jesteś źle wychowany i zaraz dostaniesz" - komunikat TY. a zle ~ Komunikat JA. Za pomocą informacji "od siebie" mówiący przekazuje -lych ważne dla siebie uczucia, myśli, postawy. Słuchający dowiaduje się, że zrobił coś

co nie było zgodne z oczekiwaniami mówiącego, że sprawił mu przykrość lub go zlish rozzłościł (itp.), lecz jest to zupełnie co innego niż informacja, że jest on złym lub głupim człowiekiem. Informacja "od siebie" to jasna i niezagrażająca forma przekazywania innym własnych oczekiwań, potrzeb i uczuć.

tak- Komunikat TY. Osoba, która ciebie słucha ma wrażenie, że ją oskarżasz lub obwiniasz. Myśli, że uważasz ją za kogoś złego. Osoba, do której dociera nia, informacja "do ciebie", nie myśli, jak się zmienić, tylko jak się obronić. 'oz- Informacje "do ciebie" nie mają żadnego pozytywnego efektu ani dla mówiące iek- go, ani dla słuchającego. Napięcie i złość wzrasta i rozwiązanie konfliktu staje się coraz trudniejsze.

rze

ka~ I I Bariery komunikacyjne

się Decydowanie za innych

~~~

ość II 1. Rozkaz: "wyjdź natychmiast..."

2. Groźba: "jeśli tego nie zrobisz..."

się 3. Moralizowanie: "powinieneś zrobić..."

ak 4. Zadawanie licznych, niewłaściwych pytań: "gdzie byłeś? z kim? po co?"

do Osądzanie

5. Krytyka: "czy ty naprawdę nie rozumiesz?", "jak mogłeś?"

uje 6. Obrażanie: "to dlatego, że jesteś leniwy"

~ża 7. Orzekanie: "ciebie ten temat nie interesuje!"

ego 8. Chwalenie połączone z oceną: "gdybyś się postarał..."

jąc Uciekanie od cudzych problemów

9. Doradzanie: "najlepiej byłoby, gdybyś..."

10. Zmienianie tematu - odwracanie uwagi: "patrz jak matka pracuje"

11. Logiczne argumentowanie: "musisz wytężyć swoje wysiłki a osiągniesz

:p- lepsze rezultaty"

;ie 12. Pocieszanie: "wszystko będzie dobrze".

4) Znaczenie modelowania zachowań i postaw. Dziecko jako "narząd zmysłu"

To, co mówicie do dziecka, czego go uczycie, samo w sobie nie czyni na nim jeszcze źadnego wrażenia. We wnętrzu dziecka znajduje natomiast odzwierciedlenie tego, jacy wy sami jesteście; czy jesteście dobrymi ludźmi, czy też może jesteście źli, gniewliwi - i to ujawniają wasze gesty. Mówiąc zwięźle: wszystko, co sami czynicie, odzwierciedla się w nim. Tu Leży sedno problemu. Cale dziecko jest narządem zmysłu, reaguje na wszystko, co poprzez ludzi zostaje wzbudzone w nim w formie wraźenia. Najistotniejsze jest więc wyzbycie się blędnego przekonania, że dziecko zdolne jest jakoby pojąć przez intelekt, co jest dobre, a co zle..,

Rudolf Steiner

Sukces wychowawczy w dużej mierze zależy od tego, jaki jest wpływ rodziców i nauczycieli na tworzenie klimatu bezpieczeństwa i zaufania. W ciepłej przyjaznej atmosferze łatwiej bowiem o właściwe relacje, dobre komunikaty, rozwiązywanie trudności.

Jeżeli przewodnik - wychowawca wierzy w naturalny proces rozwoju swych podopiecznych, odnosi się do nich z szacunkiem i otwartością, w pełni ich akceptuje i okazuje, jak bardzo ceni sobie ich niepowtarzalność (indywidualność), ich subiektywne opinie, jest w pełni autentyczny w akceptowaniu innych takimi, jakimi są naprawdę, unika narzucania swojego zdania, to podopieczni pobiorą cenną lekcję autentyzmu - bycia sobą.

Modelowanie przez wychowawcę zachowań przez to, jak i co robi w grupie, jest jedną z najpotężniejszych metod uczenia, jak konstruktywnie wchodzić w relacje z ludźmi.

Warto podkreślić, że rodzice - jako para ludzi, kobieta i mężczyzna - modelują zachowania i postawy jeszcze silniej, zachowując się spontanicznie, nie broniąc się przed wzajemną czułością. "Dając i biorąc", uczą właściwych relacji między ludźmi, powodują, że w ich obecności dzieci czują się bezpiecznie.

5) W kręgu uczuć

Kochać ludzi, to znaczy budzić w nich życie.

Michael Quoist

W codziennych kontaktach w rodzinie szczególnie doniosłą rolę odgrywają takie chwile, w których ludzie ujawniają swoje uczucia. Potrzeba ekspresji emocjonalnej, przekształcania tego, co człowiek czuje i przeżywa - w jakieś działanie, w jakąś formę aktywności, jest tak powszechna i naturalna jak potrzeba oddychania czy jedzenia.

"~,.;;;"^, .

Niektórzy mają trudności w wyrażaniu uczuć, zwłaszcza pozytywnych. Problemy te często są śladami przeszłości - wskazują, że człowiek miał kiedyś bliską osobę, która nie umiała czy nie chciała takich uczuć przyjmować, a tym samym stała się nauczycielem "niewyrażania".

Umiejętność wyrażania uczuć jest jedną z najważniejszych umiejętności, wymaga kształcenia i wprawiania się w przekazywaniu i odbiorze emocji.

6) Budowanie wspólnoty rodzinnej i szkolnej przez wspólną twórczość i zabawę

Wspólna zabawa, twórcze "być" stwarza warunki bezpiecznej, kreatywnej pracy i nauki.

"Zabawa jest najprostszą, najbardziej wspomagającą i jednocześnie najbardziej ludzką możliwością uczenia się przyszłości. Poprzez zabawowe i kreatywne procesy możemy odkrywać w sobie nowe, swoiste możliwości i siły oraz trenować je w optymalny sposób. Możemy zyskać na wewnętrznej pewności siebie, poczuć własną wartość i zacząć siebie cenić".Tak podkreśla rolę zabawy pedagog z Austrii, Michael Thanhoffer, autor podręcznika Kreativ Unterrichten.

O ile zabawa jest naturalnym przejawem aktywności dzieci, o tyle dla młodzieży, a szczególnie dla dorosłych staje się synonimem niefrasobliwego, błahego zajęcia - sposobu na nudę. By dostrzec niewyczerpane korzyści wychowawcze płynące z zabawy, trzeba pokonać własny, głęboko zakorzeniony lęk, zwłaszcza przed śmiesznością - utratą powagi osoby dorosłej, obawy przed zagubieniem autorytetu ojca, matki, wychowawcy, nauczyciela.

Udana zabawa jest impulsem do pojawienia się mocnych uczuć radości, satysfakcji, wręcz szczęścia. Osiągnięcie takiego efektu jest możliwe przy stosowaniu pewnych reguł - zasad rządzących wspólnym "byciem" w radosnych zajęciach. Istotna jest świadoma rezygnacja z zabaw wprowadzających niezdrową konkurencję - rywalizację. Uczestnicy zabaw mają prawo do dobrowolności - rezygnacji z działań.

Wspólne bycie w zabawie buduje poczucie humoru, dorośli stają się na powrót dziećmi obdarzonymi spontanicznością, swobodą wewnętrzną i dystansem wobec siebie. Humor polega na umiejętności śmiania się z siebie, śmieszna bowiem staje się sytuacja, w której znaleźliśmy się, jawi nam się własna, sympatyczna karykatura. Radosna, bezpieczna zabawa kreuje sytuacje komiczne, nasycone kontrastami i paradoksami. Zabawa uwalnia nas od własnych stereotypów, zahamowań, reakcji typu "wypada - nie wypada", i - co wydaje się najważniejsze - wyzwala potencjał twórczy drzemiący w każdym człowieku.

Zabawa stymuluje twórcze i radosne poznawanie siebie samego i siebie nawzajem, zamiast tak częstej walki o to, kto lepszy? kto szybszy? zdolniejszy? itp. W zamian zabawa daje możliwość radosnego zadowolenia ze wspólnego przeżywania i odkrywania pewnych treści.

Dobrze przygotowane i przeprowadzone zabawy to szansa wykorzystania wszystkich naszych zmysłów w celu różnorodnych możliwości kontaktu i wyrażania siebie, takich jak mowa ciała, ruch, taniec; malowanie, wykonywanie masek, odgrywanie scenek itp. W aktywnym działaniu przez zabawę pojawia się

umiejętność analizowania własnych przeżyć oraz wczuwanie się w przeżycia pozostałych członków rodziny czy grupy, umiejętność obserwowania i wnioskowania. Przez działanie w ożywczej zabawie kreuje się postawy przywódcze - stawania się przewodnikiem. Wszelkie impulsy stymulujące dobry nastrój zabawy (ruch, taniec, tworzenie w dowolnym materiale, muzykowanie) stają się napędem budowania wspólnoty przez rozwijanie aktywności i zaangażowania. Łatwiej uczyć się w zabawie, szczególnie niewymuszonej i spontanicznej, łatwiej również pokonać lęk, nieśmiałość, poczucie niepewności często towarzyszące nowym sytuacjom, budując atmosferę rozluźnienia i swobody. Wartościowe pedagogicznie techniki zabawy to takie, które:

~ poszerzają horyzonty myślowe,

~ sterowane są ogólnym planem, a nie przypadkiem, ~ odrzucają sztywne reguły,

~ nastawione są na współdziałanie, a nie na konkurencyjność, ~ są twórcze, a nie odtwórcze,

~ ukierunkowane są na potrzeby uczestników, a nie prowadzącego, ~ dodają zapału,

~ nastawione są na satysfakcję, radość płynącą z efektów zabawy, a nie na przykład z przegranej innych uczestników.

Pedagog, rodzic, nauczyciel, który wprowadza techniki zabawy do działań wspólnotowych staje się animatorem zabawy. Raczej zaprasza do wspólnej zabawy, niż rozdziela role, pobudza, a nie steruje, obserwuje, a nie ocenia, pozwala wybierać, a nie wybiera, zostawia grupie swobodę działania i bawi się wspólnie, łącząc się w radości.

7) Jak przygotować udane spotkanie z kłasą?

Konstrukcja lekcji wychowawczej (z doświadczeń własnych).

Faza przygotowań. W mojej koncepcji pracy wychowawczej ta faza zajęć najczęściej spoczywa na nauczycielu - pomysłodawcy i animatorze spotkania. Przyjmuje on rolę trenera, a lekcja staje się mini-warsztatem. Wymaga to zgromadzenia wielu materiałów, starannego i czasochłonnego przygotowania, także umiejętności praktycznych i wiedzy, czym jest warsztat.

Staram się określić, co chcę osiągnąć w czasie spotkania, tak by wyjść naprzeciw oczekiwaniom uczniów. Nie definiując i nie decydując za nich, szukam obszarów, w których będziemy się wspólnie poruszać. Najważniejsze, aby spotkanie było przyjemne, zaskakujące, pozwalające uczestnikom doświadczyć ich własnych emocji.

Przygotowuję zestaw technik pracy z grupą, traktując je jako propozycję do wykorzystania, elastycznie dostosowując do konkretnej klasy, jej temperamentu, nastroju, stopnia integracji. Często grupa wymaga technik, które w danej chwili, "tu i teraz" podniosą jej "poziom energetyczny" lub ten poziom obniżą - pozwolą nieco wyciszyć grupę. Trzeba być przygotowanym na różne sytuacje. Zadaniem prowadzącego jest przygotowanie materiałów papierniczych i plastycznych, odpowiedniej ilości estetycznych kolorowych mazaków, kredek, farb, papieru, tak by przyciągały one uwagę uczestników zajęć, były dla nich

ycia atrakcyjne. Dotyczy to również wcześniejszego zadbania o właściwe dla scenariu-

:ios- sza spotkania rekwizyty, zabawki, nagrania muzyczne. Ogromne znaczenie ma

icze I odpowiednio dobrana muzyka. Jej wpływ na tworzenie dobrego nastroju jest

.trój ogromny. Większość ludzi w czarodziejski sposób poddaje się wpływowi muzyki.

1 się Rytmiczna, wesoła, niezbyt głośna muzyka podnosi nastrój - dodaje nam energii,

nia. skłania do tańca, odgrywania ról, ćwiczeń pantomimicznych. Muzyka spokojna

wiej wycisza, pozwala skupić uwagę, umożliwia przeprowadzenie ćwiczeń medytacyj-

:ące pych, relaksacyjnych czy wizualizacji - jest świetnym dodatkiem do ekspresji

swe plastycznej, buduje ciepłe emocje i łagodzi agresję.

Samo miejsce spotkania grupy powinno juź wprowadzać w dobry nastrój

(estetyka, ciepłe barwy itp.). Wszystko, co jest w pomieszczeniu, powinno mieć

ścisły związek z działaniami warsztatowymi. Przygotowujemy więc tyle krzeseł,

ilu jest uczestników, eliminujemy zbędne stoły, dbamy, aby grupa siadała

wspólnie w kręgu, (gdy spotkanie z klasą tego wymaga). Doświadczenie uczy, że

lepsza do pracy (zwłaszcza z dziećmi) jest sala nieco za mała niż zbyt duża. Zbyt

dużą salę należy zmniejszyć, choćby optycznie, stosując zasłonę, kotarę czy

chustę (animacją). Pomieszczenie stanie się przytulniejsze, uczestnicy poczują się

bezpieczniej.

na Spotkanie z klasą rozpoczynamy od powitań, za każdym razem inaczej, tak

by pierwsze zetknięcie z prowadzącym zajęcia było już niespodzianką. Bardzo

lań ? I ważne jest, by rozpoczynać spotkanie z przygotowanymi wizytówkami, prowa-

nej dzący bowiem powinien zwracać się do wszystkich uczestników po imieniu.

ua, s' Warto, aby w początkowej części lekcji wychowawczej porozmawiać o tym, jaki

się jest nasz nastrój. Rozmówcy starają się nazwać lub określić, w jakim są obecnie

nastroju, jak się czują, co się wydarzyło ostatnio w klasie. Uczymy się mówić

o sobie, koncentrować się na wypowiedziach innych - ćwiczymy wzajemne

słuchanie.

Kontrakt. Na wzór warsztatów psychologicznych ustalamy lub przypomi-

namy sobie normy i zasady (kontrakt), według których będziemy postępować

w czasie trwania zajęć. Gdy jest trochę więcej czasu, grupa wspólnie proponuje

ęć swój wewnętrzny "kodeks". Gdy zależy nam na czasie, prowadzący może

a. zaproponować wcześniej przygotowane na kartkach zasady i normy, zawsze

to z możliwością dopisania propozycji młodzieży. Podejmujemy wspólną decyzję,

a, czy akceptujemy propozycję "kodeksu", czy zgadzamy się, by kontrakt obowią-

zywał grupę w trakcie zajęć wychowawczych. Oto przykład stosowanych norm:

~ć ~ Nie oceniamy siebie i innych, nie rywalizujemy!

~ Tworzymy atmosferę zabawy i odprężenia, uczucia są bardzo ważne,

szczególnie gdy się je okazuje.

l- ~ Wzajemne stosunki w grupie opieramy na zaufaniu, więzi i sympatii,

odnosimy się do siebie z szacunkiem, udzielamy sobie wsparcia.

~ Słuchamy uważnie.

Prowadzący zajęcia jest także członkiem grupy i obowiązują go te same

j zasady i normy.

1 I Na początku spotkań z nową grupą poświęcam czas na wspólne wyjaśnienia

powyższych zasad. Z reguły są one jasne i zrozumiałe dla młodzieży, a jakże

. przydatne, gdy powstaje sytuacja konfliktowa, wynikła z łamania którejś

z zasad. Wystarczy wówczas wskazać na wywieszony plakat z "kontraktem";

często sama młodzież zwraca uwagę na to i wskazuje jedynie na zapis.

Działania integracyjno-rozluźniające. Tę część spotkania poświęcam na tworzenie odpowiedniego klimatu w grupie. Zwykle tak bywa, zwłaszcza w szkole, że grupę trzeba oderwać od zwykłych, standardowych, szkolnych zachowań, stworzyć atmosferę spontaniczności, zachęcić do współpracy. Dobieram tu ćwiczenia z licznego repertuaru technik pracy z grupą, tak aby w konkretnej chwili i dla danej grupy były najbardziej stosowne. Korzystam z doświadczenia, wiedząc, jakie efekty dają odpowiednie ćwiczenia, kiedy je zastosować, z jakim "natężeniem", w jakiej "dawce". Na przykład w klasach pierwszych liceum młodzież chętnie siada w kręgu, ale z wyraźnym podziałem: chłopcy razem po jednej stronie, dziewczęta po drugiej stronie, bacznie się przy tym obserwując. Zabawa typu Sałatka owocowa pozwala przemieszać towarzystwo w sposób "bezbolesny" i kiedy rozmawiamy już po takim "zabiegu", pytam: jak czujecie się na nowym miejscu? co widzicie? Padają odpowiedzi: "grupa jest na nowym miejscu jakby inna, ale nie mniej przyjazna", "nie czujemy zagrożenia z powodu zmiany miejsca". Włączam w tym miejscu także jakąś zabawę ruchową, taneczną, zwykle taką, która pobudza do żywszego działania, chociaż trzeba rozważyć, czy rozbrykanej, pobudzonej grupie jest to w danej chwili potrzebne. Ważne, by umieć wyczuć, co w danej chwili pomoże wprowadzić odpowiedni nastrój. Ale również można zapytać: Na co macie ochotę w tej chwili? A przecież przed grupą jest zasadnicza część zajęć - opracowanie tematu spotkania.

Opracowanie tematu spotkania. Jak osiągnąć zamierzony cel, skoro najmniej czasu pozostaje na to, co było hasłem naszego spotkania? Ale nie bójmy się. Jeżeli bowiem udało się nam poprowadzić skutecznie działania wstępne, osiągnąć odpowiedni nastrój, stworzyć atmosferę zaufania, "rozgrzać" lub "wyciszyć", to o wiele łatwiej i szybciej uda się osiągnąć cel. Sięgnijmy do katalogu metod pedagogiki zabawy, zwłaszcza z zakresu metod twórczego opracowania tematu: uniwersalne Słoneczko, czy praca w małych grupach.

O doborze odpowiedniej techniki decyduje sprawność grupy i zakres "poddawanego obróbce" tematu. Żelazną zasadą, o której w tym miejscu zajęć zawsze staram się pamiętać, jest: "Nie definiuj, nie podawaj wzorców, nie decyduj, zapomnij, że ty wiesz lepiej!" To zwykle skutkuje. Ważne są pomysły młodzieży, przemyślenia, ich emocjonalny stosunek do poruszanego tematu. Często "odkrycie", że mogą istnieć różne rozwiązania spornej kwestii, uczy szacunku dla drugiej osoby i jej poglądów. Ja jako osoba prowadząca staram się nie wygłaszać wniosków, wystarczy to, co dzieje się na lekcjach przedmiotowych! Tu wnioski są lub ich nie ma - zależy to od grupy. Czasem ważniejsze jest to, co pozostanie gdzieś głębiej, bez formułowania w zdania.

Informacje zwrotne, czyli czas na "podsumowania" i zakończenie. Zwykle po udanej i ciekawej lekcji grupa chętnie udziela informacji zwrotnych. Tu także trzeba dokonać dobrego wyboru techniki, tak by informacja była cenna i najbardziej adekwatna do sytuacji. Ważne jest, by próbować mówić o emocjach, jakie towarzyszyły wspólnym zajęciom, co nie jest łatwe (np. dla 15-tatków). Ale przecież żaden dział naszej edukacji nie przewiduje ćwiczeń z zakresu podstawowej, ludzkiej umiejętności: wyrażania uczuć, więc trzeba próbować, pamiętając, że emocje nie mogą być oceniane, one po prostu są, trzeba delikatnie i umiejętnie je wyrażać. Często informacja zwrotna może posłużyć za początek następnego spotkania, szczególnie gdy utrwalimy ją w jakiejś formie (np. graficznej).

ił. ., ~~m..

Kiedy brak nam pomysłu, jak zaplanować spotkanie z młodzieżą, to zawsze pamiętajmy o dwóch najprostszych sposobach:

~ Ustawienie krzeseł w kręgu, mamy kontakt wzrokowy całej grupy'

~ Rundka to świetny sposób na postawienie pytań i wspólne szukanie odpowiedzi.

Powyższe ważne punkty spotkania z młodzieżą na tzw. godzinie wychowawczej dedykuję tym wszystkim nauczycielom, którzy poszukują sprawniejszych metod pracy z powierzonymi ich opiece wychowankami zadają sobie pytanie: Jak skutecznie wspierać rozwój młodego człowieka, nie raniąc i nie niszcząc jego indywidualności?

Próbując wprowadzić nowe sposoby pracy z grupą pamiętajmy o "małych kroczkach". Myślę, że w pedagogice powinna także obowiązywać stara, medyczna zasada: "Po pierwsze nie szkodzić".

8) Wybrane techniki pracy z grupą (zabawy) Salatka owocowa

Uczestnicy zabawy siedzą w kręgu na krzesłach. Prowadzący uczestnik stoi lub siedzi wewnątrz kręgu, dzieli on grupę na mniejsze, równe grupy, które od tej chwili są zbiorami owoców.

Prowadzący, siedząc wewnątrz kręgu, wymienia grupy owoców (np. "jabłka" i "śliwki"). Wtedy osoby, które "są" tymi owocami, muszą szybko zamienić się miejscami. Na hasło: "sałatka owocowa" wszyscy muszą zmienić miejsca, a prowadzący szybko szuka miejsca w kręgu dla siebie. Ten z uczestników, który nie zdążył usiąść w kręgu, zajmuje miejsce na wolnym krześle w środku i wydaje polecenia.

Dyskusja Sloneczko

Materiały: po sześć małych karteczek dla każdego uczestnika, flamastry, dwa arkusze papieru.

Wprowadzeniem do dyskusji jest "podróż w wyobraźni". Prowadzący, stosując narrację, przypomina fakty, przywołuje wspomnienia, nawiązuje do tematu dyskusji.

Muzyka może być tu pomocna dla uzyskania nastroju. Należy zachować ostrożność z proponowaniem uczestnikom zamykania oczu. Pamiętajmy także o "bezpiecznym" powrocie z "podróży w wyobraźni". W tym celu należy ożywić narrację, pobudzając uczestników do powrotu w "teraźniejszość".

Następnie na czterech karteczkach zapisujemy cztery różne, ważne - naszym zdaniem - argumenty: cechy osób lub zjawisk odpowiadające na pytanie zawarte w temacie dyskusji. Karteczki układamy na podłodze, tworząc okrąg. Kartki z cechami powtarzającymi się układamy w "promyki słońca". Ważne jest, aby w małych grupach porozmawiać na przykład o "zawartości" najdłuższych promieni. Na pozostałych dwóch karteczkach możemy zapisać cechy własne typu "Moje mocne strony", "Moje słabe strony". Karteczki przyklejamy odpowiednio pod hasłami "Nasze mocne strony", "Nasze słabe strony" i w małych grupach rozmawiamy o treści plakatów.

Informacje Zwrotne

Przygotowujemy tyle aktowych kopert, ile chcemy zadać pytań grupie. Formułujemy pytania i zapisujemy je w widoczny sposób na kopertach. Koperty przyklejamy w widocznym miejscu. Uczestnicy odpowiadają na pytania lub kończą zdania na małych karteczkach i wrzucają je do odpowiednich kopert. Zadaniem prowadzącego jest następnie "opracowanie" odpowiedzi, na przykład w formie plakatów (karteczki przyklejone do odpowiednich plakatów). Tak przygotowana informacja zwrotna może stać się początkiem następnego spotkania.

Rundka

Jest to standardowa technika warsztatów, polegająca na kolejnym zabieraniu głosu przez uczestników zajęć siedzących w kręgu. Pomocny jest tu rekwizyt, na przykład podawana z rąk do rąk maskotka "dająca prawo głosu". W "rundce" bywa często tak, że wypowiedzi jednych uczestników inspirują innych do poszukiwania własnych przemyśleń.

Literatura

Braun-Gałkowska M., Rozmowy o życiu i miłości. Warszawa 1986. Braun-Gałkowska M., Trudne pytania. Wrocław 1992.

Faber A., Mazlish E., Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały. Jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły. Poznań 1993.

Freed A. i M., Być przyjacielem i mięć przyjaciół. Warszawa 1993. Ostrowska K., W poszukiwaniu wartości. Gdańsk 1994.

Ostrowska K., W poszukiwaniu wartości. Z Biblią przez życie. Gdańsk 1995. Porządek i przygoda. Lekcje twórczości. Warszawa 1996.

Reichel G., Rabenstein R., Thanhoffer M., Grupa i ruch. Warszawa 1994.

i~~ ~' ~1 '

Kamila Wilczyńska

4. Edukacja ekonomiczna

(Wskazówki metodyczne dla nauczycieli uczniów szkoły podstawowej)

Ekonomia jest nauką o gospodarowaniu i ten właśnie jej aspekt powinien być przedmiotem edukacji ekonomicznej ucznia szkoły podstawowej. Gospodarowanie powinno być rozumiane jako racjonalne zachowania i działania konsumentów, jako umiejętność dokonywania wyboru ekonomicznego i podejmowania decyzji przez podmioty gospodarcze i przez każdego z nas. Ekonomia uczy porządku gospodarczego, mówi o konsekwencjach podejmowanych decyzji. Porządek gospodarczy oznacza terminowe wywiązywanie się z zobowiązań, rzetelność i solidność. Edukacja ekonomiczna staje się więc elementem kształtowania postawy obywatelskiej, bo jej celem jest wychowanie dobrego gospodarza, który będzie działał skutecznie i racjonalnie we własnym domu, we własnej firmie i w kraju.

Edukacja ekonomiczna w szkole podstawowej musi mieć charakter pozytywny, co oznacza, że w sposób jasny i dostępny dla ucznia ma prezentować podstawy wiedzy o zasadach gospodarowania i o prawidłowościach otaczającego nas życia gospodarczego. Uczeń ma zrozumieć rzeczywistość gospodarczą, by umiał się do niej dostosować, by umiał wyciągać z niej wnioski, W szkole podstawowej niezbędne jest jedynie utylitarne podejście do ekonomii. Strona poznawcza ekonomii powinna być przedmiotem nauczania dopiero w wyższych klasach szkoły średniej i na studiach wyższych. Uczeń szkoły podstawowej powinien zapoznać się z tymi pojęciami, które służą rozumieniu zjawisk i procesów gospodarczych.

Edukację ekonomiczną należy rozpocząć od pojęcia potrzeb i możliwości ich zaspokajania. Potrzeby, które odczuwamy, mają różny charakter i różny stopień pilności ich realizacji. Trzeba je omówić z uczniami, a następnie uczniowie powinni sami określić, które potrzeby uważają za najważniejsze i jaka ma być kolejność i stopień ich zaspokajania. Jednakże nie wszystkie potrzeby mogą być zaspokojone. Trzeba podkreślić, że dysproporcja między potrzebami a możliwościami ich zaspokojenia jest naturalna. Umysł ludzki pracuje szybciej niż ręce. Realnie stopień zaspokojenia potrzeb zależy takżeod naszych dochodów, od możliwości produkcyjnych kraju. Stąd konieczność dokonywania wyboru ekonomicznego.

Konieczność dokonywania wyboru ekonomicznego można omawiać od najniższych klas szkoły podstawowej. Wyboru dokonuje się bowiem przy każdej decyzji, nie tylko ekonomicznej. Albo dziecko bawi się piłką, albo czyta książeczkę. Obu rzeczy równocześnie nie może robić. Wyboru dokonujemy w sklepie, gdy mając 1 zł czy 2 zł zastanawiamy się, co za te pieniądze możemy i powinniśmy kupić. Równocześnie można zaproponować uczniowi rozważenie argumentów za i przeciw oszczędzaniu i wytłumaczyć sens oszczędzania w normalnej gospodarce. Przykłady mogą być bardzo proste, związane z korzyściami z uzbierania sobie większej sumy pieniędzy.

aC,...

W wyższych klasach uczniowie powinni się zaznajomić ze strukturą codziennych i comiesięcznych wydatków w gospodarstwie domowym i próbować określić niezbędną wysokość z punktu widzenia realnych kosztów utrzymania. I tu wraca się do wyboru ekonomicznego. Uczeń VII czy VIII klasy szkoły podstawowej powinien umieć odpowiedzieć sobie na pytanie, z czego trzeba zrezygnować, a na co przede wszystkim trzeba wydać zarobione przez rodziców pieniądze. Na przykład czy można kupić rower, jeśli zepsuła się w domu pralka i wymaga kosztownej naprawy? Czy kupić drugi przenośny telewizor, czy też pieniądze odłożyć na wakacje? Każdy wybór ekonomiczny i związana z nim decyzja jest równocześnie rezygnacją z innych dóbr. Należy więc starannie ocenić, który wybór, jakie rozwiązania są najkorzystniejsze, jakie rezygnacje są najmniej bolesne.

Uczniowie najwyższych klas szkoły podstawowej mogą śledzić działania samorządu gminnego. Można dyskutować na lekcji, czy pieniądze z budżetu gminy należałoby najpierw wydać na naprawę mostu, z którego wszyscy muszą korzystać, czy też na inne cele, jak na przykład budowa basenu czy stadionu.

Kolejnym tematem i obszarem edukacji ekonomicznej jest rynek i związane z nim pojęcie popytu, podaży i ceny. W niższych klasach szkoły podstawowej można wykorzystać lekcje matematyki do obliczania, co jest tańsze, a co droższe (patrz Matematyka 2001 - Podręcznik dla klasy 4. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, str. 132 i n.), a następnie wskazywać konieczność i opłacalność znajomości cen podstawowych towarów i usług na przykładzie drobnych zakupów. W wyższych klasach można już definiować popyt i podaż oraz ukazywać wzajemny ich związek z ceną. Wzrost ceny lub jej spadek najlepiej obserwować na targowiskach, gdzie zmiany cen często ujawniają się w ciągu kilku godzin w wyniku zwiększonego popytu lub dużej podaży poszczególnych dóbr. Obserwacja cen w dłuższych okresach czasu (np. jabłek i owoców cytrusowych) pozwolą uczniom znaleźć odpowiedź na szereg pytań związanych z kosztami przechowywania produktów żywnościowych, ich sezonowością, importem itp.

Lekcje matematyki w klasach od IV do VIII są dobrą okazją do omawiania funkcji pieniądza, a zwłaszcza sensu oszczędzania. Tematyka zadań matematycznych może być wykorzystywana do omówienia podstawowych pojęć z działalności banku, takich jak odsetki od wkładów oszczędnościowych, oprocentowanie kredytów, obrót bezgotówkowy, czek i przelew (patrz Matematyka 2001 - podręczniki dla klas V, VI, VII i VIII).

Osiągnięcie sukcesu dydaktycznego w zaznajamianiu uczniów z problematyką bankowości wymaga od nauczycieli eksponowania znaczenia banków w życiu gospodarczym. Należy przypomnieć uczniom, że banki są to przedsiębiorstwa przyjmujące od klientów i gromadzące na ich kontach (rachunkach osobistych, bieżących, oszczędnościowo-rozliczeniowych) czasowo wolne środki pieniężne, dzięki którym mogą udzielać kredytów. Zródłem zysku banku jest różnica między wysokością odsetek pobieranych od kredytów a odsetek płaconych posiadaczom wkładów i lokat. Wypada wspomnieć, że banki - pośrednicząc między tymi, którzy mają pewne zasoby pieniężne a tymi, którzy ich potrzebują - umożliwiają przyspieszenie calego szeregu przedsięwzięć gospodarczych, przyspieszenie rozwoju. W normalnej gospodarce banki udzielają kredytu tylko tym, którzy rokują ich zwrot i dysponują odpowiednim zabezpieczeniem.

Na lekcjach historii można nawiązać do genezy rozwoju pieniądza od jego form towarowych, takich jak bydło, skóry kun i lisów, miarka zboża, łokieć płótna czy bursztyny, aż do bicia monet przez poszczególnych władców, a następnie drukowanie pieniędzy papierowych.

Najważniejsza ustrojowa cecha gospodarki rynkowej to praca i działanie na własny rachunek i odpowiedzialność, na własne ryzyko. Stąd konieczność nastawiania uczniów na umiejętność i nawyk podejmowania decyzji. Można to wspomagać nawet poprzez próby organizowania sprzedaży używanych podręczników przez uczniów klas wyższych czy też kiermaszy zabawek na choinkę lub pisanek przygotowanych przez uczniów niższych klas. Są to działania skierowane na budzenie zdrowej przedsiębiorczości u uczniów szkoły podstawowej. Dobre wyniki daje zorganizowanie przez uczniów sklepiku, w którym sprzedawane są zeszyty, ołówki i tym podobne artykuły. Trzeba tylko najpierw złożyć wspólny kapitał. Komitet rodzicielski mógłby tę kwotę wyłożyć. Potem trzeba by poszukać hurtowni, gdzie przy zakupie uzyska się rabat i sprzedawać te produkty z niewielkim zyskiem, ale taniej niż w sklepach papierniczych. Pod koniec roku szkolnego uzyskany zarobek można przeznaczyć na wspólną wycieczkę. W wyższych klasach w celu zapoznania się z pojęciem kosztów i zysku można opracować kalkulację zabawy w karnawale albo wyjazdu na wspólną wycieczkę.

W edukacji ekonomicznej w szkole podstawowej należałoby również przeznaczyć trochę czasu na uświadomienie uczniom, że jako konsumenci -nabywcy mają swoje prawa oraz, że istnieje cała wiedza pomagająca podejmować trafne decyzje przy dokonywaniu zakupów. Zaskakujące jest, że często uczniowie są przez rodziców wysyłani na bazar i do sklepów w celu dokonania codziennych, bieżących zakupów, a równocześnie są izolowani od treści ekonomicznych życia codziennego. Nie ma powodu, by uczeń nie występował w tym przypadku jako pełnoprawny, świadomy podmiot gospodarczy.

Uczniów należy zapoznać z pojęciem jakości towarów, koniecznością sprawdzania daty przydatności do konsumpcji kupowanych produktów, no i z faktem, że nie zawsze wyższa cena towaru świadczy o jego lepszej jakości. Każdy towar powinien być właściwie oznakowany. Na opakowaniu oprócz producenta i jego adresu, daty produkcji i przydatności do spożycia powinien być uwidoczniony skład danego produktu, zawartość tłuszczu (np. na opakowaniu masła) oraz jego wartość kaloryczna. Wtedy klient wie, co kupuje. Warto zwrócić uwagę na występujące w handlu opakowania mylące. Herbata pakowana po 80 gramów, a nie po 100 sprawia wrażenie tańszej. Margaryna w opakowaniu 40 gramów zamiast 500 też może mamić ceną i dopiero po przeliczeniu wagi i jej ceny wiemy, ile właściwie za nią zapłaciliśmy. To samo dotyczy wiedzy o metkach na odzieży. Uczniowie nie dokonują samodzielnie takich zakupów. Warto ich jednak zaznajomić z oznaczeniami towarów włókienniczych, gdyż orientacja jest niezbędna choćby dla właściwego konserwowania i czyszczenia odzieży (np. wysokość temperatury wody przy praniu czy żelazka przy prasowaniu).

Zarówno młodzież, jak i dorośli są podatni na działanie reklamy i często podchodzą do niej bezkrytycznie. Uczniom trzeba wyjaśnić, że reklama potrzebna jest przede wszystkim producentom i sprzedawcom, by ułatwić im zbyt towarów. Nie oznacza to bynajmniej, że reklama jest niepotrzebna lub z gruntu nieuczciwa. Dobra reklama uwypukla cechy różniące wyrób od konkurujących

z nim i stara się udowodnić, dlaczego jest lepszy, dlaczego warto go kupić. Dla konsumenta reklama jest informacją pomagającą w wyborze z dużej i zróżnicowanej oferty towarów na rynku.

Reklama jest jednym z narzędzi marketingu. Marketing to sztuka zdobywania rynku i utrzymania się na nim. Jest to działalność gospodarcza, która polega na wykryciu, zasugerowaniu i określeniu potrzeb konsumentów, na przekonaniu ich, że oferowany towar jest im niezbędny. Jednakże reklama powinna być rzetelna, nie powinna wywoływać wyobrażeń, których zakupiony towar czy usługa nie mogą zaspokoić. Wiadomo, że nieuczciwa reklama daje jedynie krótkotrwałe efekty i w istocie szkodzi firmie.

Uczniowie szkoły podstawowej, a zwłaszcza ostatnich klas nieraz zastanawiają się nad tym, w jakim zawodzie w przyszłości będą pracować. Warto na lekcjach poświęcić trochę czasu na omówienie cech poszczególnych zawodów i niezbędnych dla nich predyspozycji, wskazując na konieczność uzyskania odpowiednich kwalifikacji. W wyższych klasach trzeba zwrócić uwagę na sytuację na miejscowym rynku pracy: jacy pracownicy są poszukiwani, a w jakich zawodach jest ich nadmiar. Warto też zwrócić uwagę na to, że płaca jest wynikiem nie tylko posiadanych kwalifikacji, lecz zależy także od sytuacji na rynku pracy, od inicjatywy, sumienności i rzetelności pracownika. Kryterium "dobrej roboty" na każdym stanowisku pracy musi zostać zaszczepione już w szkole podstawowej. Satysfakcja z dobrze wykonanej pracy powinna być podstawą zadowolenia w życiu.

Problematyka mikroekonomiczna powinna zostać uzupełniona wybranymi zagadnieniami makroekonomicznymi. Należałoby tu uwzględnić takie problemy, jak podatki, dochody i wydatki budżetu samorządowego i państwowego oraz rolę państwa w gospodarce rynkowej.

Uczeń musi zrozumieć zależności zachodzące między podatkami płaconymi przez społeczeństwo a dochodami i wydatkami budżetu samorządu czy państwa, że na przykład remont szkoły czy zakup dla niej komputera związany jest ze środkami finansowymi otrzymanymi z budżetu samorządu na utrzymanie tej placówki. Konieczne jest rozwijanie już u uczniów świadomości podatkowo-budżetowej, uzmysławianie im faktu, że pieniądze państwa i samorządu pochodzą z naszych podatków. Dlatego żądając od wybranych zarządów miast i gmin dobrej pracy, racjonalnego wydawania naszych pieniędzy, naleźy również regularnie płacić podatki. Równocześnie należy uświadamiać młodzieży fakt, że każdy przypadek wandalizmu pociąga za sobą koszty napraw, a pieniądze te mogłyby być wydatkowane na inne pożyteczne cele.

W mniejszych społecznościach dla racjonalnego gospodarowania szczególne znaczenie ma demokratycznie wybrany samorząd. Sens samorządu lokalnego i regionalnego polega na tym, że jego organa znają lepiej rzeczywisty stan i potrzeby swego obszaru niż władze centralne. Samorządność sprzyja stabilności i bezpiecznemu gospodarowaniu. Stąd na czoło działań samorządu wysuwa się konieczność inwestowania, by stwarzać podstawy dalszego rozwoju gospodarki.

Na zakończenie edukacji ekonomicznej w szkole podstawowej powinno się zwrócić uwagę na fakt, że są kraje lepiej i gorzej gospodarujące, bogate i biedne. Trzeba więc uczniów zapoznać z funkcjonowaniem gospodarki jako całości. Można na gospodarkę kraju spojrzeć jak na organizm, w którym odbywa się

ciągłe krążenie dóbr i pieniędzy, wzajemne regulowanie należności i zobowiązań. Pracownicy najemni, ich gospodarstwa domowe otrzymują swoje dochody od pracodawców. Dochody te są wydawane na konsumpcję, na płacenie podatków i przeznaczane w części na oszczędności. Przedsiębiorstwa uzyskują dochody ze sprzedaży dóbr i usług gospodarstwom domowym, a wydają pieniądze na zakup surowców, remonty maszyn i urządzeń, na płace, na inwestycje, podatki i inne należności. Ciągle trzeba przypominać, że budżet państwa i samorządów otrzymuje pieniądze z podatków, z działalności przedsiębiorstw państwowych i samorządowych, jeśli przynoszą zyski. Rząd przeznacza pieniądze na takie wydatki, jak utrzymanie wojska, policji, administracji, szkół publicznych, służby zdrowia itp. Rząd przekazuje pieniądze przedsiębiorstwom wykonującym inwestycje państwowe, takie jak główne drogi, zapory wodne czy modernizacja kolei. Dzięki temu przedsiębiorstwa te mogą kupić surowce potrzebne na budowę drogi czy zapory, wypłacić zarobki pracownikom, lepiej wyposażyć się w maszyny.

Gospodarka jest to więc system naczyń połączonych. Nieopłacanie podatków przez przedsiębiorstwa spowoduje niedobór w finansach państwa i niemożność pokrycia niezbędnych wydatków budżetowych.

Dla rozwoju gospodarki niezbędna jest nadwyżka dochodów nad bieżącymi wydatkami. Przedsiębiorstwa muszą bowiem inwestować, by utrzymać się na rynku, a gospodarstwa domowe muszą oszczędzać na przyszłe większe wydatki.

Uczniowie powinni zrozumieć, że bogactwo kraju i jego obywateli zależy przede wszystkim od własnej gospodarności, od własnego wysiłku. Jeśli naród mało wytwarza, a dużo konsumuje, to nie myśli o przyszłości. Jeśli chcemy się bogacić, to musimy przeznaczyć środki na nowe urządzenia wytwórcze, a równocześnie chronić naszą przyrodę, środowisko i zasoby naturalne przed zniszczeniem.

Kraje, które postawiły na przedsiębiorczość, na pracę każdego obywatela na własną odpowiedzialność, na własny rachunek, osiągnęły ogromne sukcesy w technice, w gospodarowaniu. Wydajność pracy w tych krajach jest kilkakrotnie większa niż u nas, dlatego tam ludzie więcej zarabiają i stać ich na wiele rzeczy, na które my nie możemy sobie jeszcze pozwolić.

Powyższe treści ekonomiczne mogą być przedstawione w programach nauczania poszczególnych przedmiotów, takich jak historia, matematyka, język polski lub na tzw. godzinach wychowawczych. Zakres materiału ekonomicznego należałoby dostosowywać stopniowo do możliwości percepcji ucznia. Począwszy od I klasy szkoły podstawowej można uczniom przedstawiać najprostsze zjawiska i fakty, a następnie je interpretować i stopniowo rozszerzać edukację ekonomiczną na przykładach z życia codziennego, by wreszcie móc w klasie VIII w sposób usystematyzowany przerobić krótki kurs ekonomii'.

' W edukacji ekonomicznej uczniów szkoły podstawowej mogą być pomocne nastgpujące książki K. Wilczyńskiej, Ekonomia stosowana - Wiedza o społeczeństwie. Część I, dla klasy VIII. Warszawa, Łódź 1995; Czy chcesz być bogaty? Przedsiębiorczość bardzo młodych. Łódź 1992; Maciek chce być dobrym gospodarzem. Domowa szkoła ekonomii dla dzieci wiejskich. Łódź 1994.

II. Propozycje zajęć z wychowania prorodzinnego

Joanna Łapińska

1. Miłość

(Scenariusz lekcji w klasach VIII)

1) Cele, metody, środki dydaktyczne Cele:

a. Intelektualne: uczeń uświadamia sobie. że miłość podlega rozwojowi, rozróżnia różne etapy miłości; potrafi określić cechy charakterystyczne dla każdego etapu.

b. Psychoruchowy: uczeń potrafi właściwie zinterpretować niektóre zachowania ludzi dorosłych.

c. Afektywne: uczeń osiąga wyższy stopień empatii; otwiera się na drugiego człowieka.

Metody:

Praca w grupach, pogadanka, pokaz, dyskusja.

,Środki dydaktyczne:

Kartki w 4. kolorach, 4 kartki z określeniami zadań grup, serca wycięte z arkusza A, plansze z napisami: bliskość, wyłączność, empatia, odpowiedzialność; puzzle, klej.

2) Przebieg lekcji

Nauczyciel dzieli klasę na 4 grupy według kolorów wcześniej rozdanych kartek i zadaje pytanie: Co to jest miłość?

Uczniowie piszą na kartkach swoje definicje miłości. Następnie przyklejają je da wyciętego serca. Nauczyciel prosi jednego z uczniów o odczytanie wszystkich odpowiedzi.

Nauczyciel wspólnie z uczniami wyszczególnia rodzaje miłości: matczyna, braterska, ojcowska, miłość w rodzinie, miłość bliźniego, samego siebie itp. Nauczyciel prosi każdą z grup o zastanowienie się i odpowiedź na pytanie: Komu i w jaki sposób okazuje milość:

~ dziecko do 3 lat (grupa I) ~ młodzież szkolna (grupa II)

~ młodzież dorastająca (grupa III) ~ dorośli (grupa IV)

Nauczyciel prosi o wybranie w kaźdej grupie sprawozdawcy, który będzie notował uwagi, a następnie przedstawi zebrane wnioski. W razie potrzeby nauczyciel uzupełnia wypowiedzi uczniów:

~ Małe dziecko: kocha matkę, pragnie jej dla siebie. Nie okazuje wyrozumiałości, gdy jest zmęczona lub chora czy zajęta. Dziecko chce być blisko osoby kochanej.

Cecha charakterystyczna: BLISKOŚĆ.

~ Dziecko szkolne: rozumie przeżycia innych, ale nie podejmuje odpowiedzialności za nich. Obejmuje sympatią grupę, rodzinę, kolegów, bardzo dbając o wyłączność posiadania. Dziecko jest zazdrosne o rodzeństwo, kolegę, przyjaciółkę.

Cecha charakterystyczna: WYŁĄCZNOŚĆ.

~ Wiek dorastania: to zrozumienie innych, dostrzeganie ich potrzeb, motywów działania, uczuć, współczucie im, człowiek dorastający swoimi uczuciami obejmuje dom, kolegów, naród, świat, Kościół.

Cecha charakterystyczna: EMPATIA = WSPÓŁODCZUWANIE. ~ Dorosłość - charakteryzuje się zaangażowaniem uczuciowym na rzecz rodziny, społeczeństwa, narodu.

Cecha charakterystyczna: WSPÓŁODCZUWANIE -~- POMOC + WSPÓŁDZIAŁANIE + ODPOWIEDZIALNOŚĆ.

Na podstawie waszych wypowiedzi znaleźliśmy cechy charakterystyczne dla miłości małego dziecka, dziecka w wieku szkolnym, młodzieży i ludzi dorosłych, a tym samym etapy w rozwoju miłości. Są to: bliskość, wylączność, wspólodczuwanie i wreszcie odpowiedzialność charakterystyczne dla ludzi dorosłych.

Spotykacie kogoś, czy to dziewczyna chłopaka, czy chłopak dziewczynę. Tu warto zacytować fragmenty listów czytelników pism młodzieżowych, które nauczyciel wespół z uczniami analizuje wykorzystując wprowadzone określenia etapów miłości:

Ania pisze: ... Wyszliśmy z Robertem na spacer. Jak zawsze calowaliśmy się. Robert zacząl zachowywać się dziwnie. Czutam, że nie jest sobą, w pewnej chwili zażądal ode mnie dowodu milości. Nie chcialam się na to zgodzić. On ciągle nalegal, raz prosil, potem bagatelizowal swoje żądania, później grozil, że odejdzie i wreszcie chcial użyć sity.

Waszym zdaniem, na którym etapie zatrzymał się ten chłopiec? Czy uważacie, że warto się z takim człowiekiem wiązać?

Nauczyciel czyta:

... Ucieklam z domu. Widzialam go wtedy ostatni raz. Szkoda, że tak się to skończylo, gdyż naprawdę go kochalam. Jest mi teraz bardzo ciężko. Jestem jednak dumna, że nie uleglam pożądaniu. Staram się uwalniać od myśli, że wszyscy chlopcy są tacy sami jak Robert, i żyję nadzieją, że spotkam jeszcze kogoś wartościowego... Inna sytuacja:

Byla moją pierwszą dziewczyną. Nie mieszkaliśmy razem, ale widywaliśmy się codziennie. Niestety zaczęła być zazdrosna. Dużo gratem w TV i teatrze. Cieszylem się każdą nawet matą rolą, jaką otrzymalem, a ona nie potrafila tego zrozumieć. Kiedyś była na planie filmowym i widziala, jak przed kamerą całowalem się z aktorką, zrobila o to aferę, a później się rozplakala. Tlumaczyla, że tak dalej być nie może, że muszę zrezygnować z tej pracy. Nie zgodzilem się. Stawala sig coraz bardziej zaczepna, miała wiecznie pretensje. Nie mula żadnych powodów, by nie mieć do mnie zaufania. W końcu nie wytrzymalem. Przez trzy lata bylem w niej bardzo zakochany, ale odszedlem.

Jak można scharakteryzować miłość tej dziewczyny? Następny list:

...Mam na imię Dorota, w lipcu skończylam 18 lat. Z moim chlopakiem chodzilam do tej samej klasy. Byliśmy razem od ponad roku, po niespelna dwóch miesiącach doszlo do zbliżenia. Gdy pomyślę, jak byto pięknie, jaką stanowiliśmy para to chce mi się plakać! Dziś jest zupetnie inaczej. Zaszlam w ciążę. Urodzilam dziecko. Najpierw mieszkaliśmy u niego. On kończyl technikum, a ja wychowywalam dziecko, po szkole dorabialam jako szwaczka. byto rni bardzo ciężko. Adam staral się mnie pocieszać, ale nie robil nic, aby ulżyć moim obowiązkom. Coraz częściej dochodziło do sprzeczek na tym tle...

Jest to ważny etap rozwoju, nie świadczący jednak jeszcze o pełnej dojrzałości.

Na ostatnim etapie pojawia się odpowiedzialność za drugiego człowieka. Człowiek dorosły nie tytko stara się zrozumieć zaistniałe problemy, ale bierze na siebie jakąś część ciężaru. Kiedy widzi, że współmałżonek jest zmęczony, nie tylko martwi się jego utrudzeniem, ale wykonuje za niego część pracy.

Nauczyciel prosi uczniów, żeby przykleili do wyciętego serca plansze z napisami: bliskość, wylączność, wspólodczuwanie i odpowiedzialność. Podkreśla, iż miłość dojrzała składa się z tych czterech elementów, ponieważ każda osoba potrzebuje bliskości, wyłączności, współodczuwania (zrozumienia), ale również powinna być odpowiedzialna. Do takiej miłości należy dążyć.

Na zakończenie nauczyciel rozdaje puzzle. Uczniowie składają i odczytują:

Z milością wiąże sig nierozdzielnie szacunek, tak więc czlowiekowi należą się milość i szacunek ~ samej jego natury.

Elżbieta Wójcik

2. Milość wybacza i puszcza vr niepamięć niedoskonalość osoby kochanej. Milość dostrzega i stara się zaspokoić potr=eb3~ osoby kochanej.

John Powell

3. Milości trzeba sil uczyć, ten proces nie ma końca. Tylko nienawiść nie potrzebuje instrukcji, wystarczy ją sprowokować.

Katherine Anne Porter

4. Ten kto kocha, pragnie dobra dla drugiej osoby, a ten kto pożąda, pragnie dobra tylko dla siebie.

Arystoteles

Literatura

Braun-Gałkowska M., Psychologia domowa. Olsztyn 1995. Fromm E., O sztuce miłości. Warszawa 1973.

Grzywak-Kaczyńska M., Psychologia dla każdego. Warszawa 1975.

Beata Szynalska-Skarżyńska

2. Współżycie seksualne wyrazem miłości?

(Konspekt lekcji dla młodzieży III klas szkół średnich)

1) Cele, metody, środki dydaktyczne Cele:

a. Intelektualne: uczeń rozumie znaczenie pojęcia "współżycie seksualne"; b. Psychoruchowe: potrafi podać niektóre argumenty ukazujące różne wymiary współżycia seksualnego;

c. Afektywne: jest bardziej odpowiedzialny w podjęciu decyzji o współżyciu; chce, aby decyzja ta była wyrazem dojrzałej miłości.

Metody: Metoda aktywizująca, pomagająca zorientować się w poglądach grupy: zabawa w cztery kąty, pogadanka.

Środki dydaktyczne:

Plakaty, karteczki w 6. różnych kolorach. pisaki, kartki z pytaniami i odpowiedziami do zabawy "Cztery kąty".

2) Scenariusz lekcji

Nauczyciel: Nie przedstawię teraz tematu dzisiejszych zajęć, podam go po wykonaniu przez was zadania. Proszę, aby wszyscy stanęli na środku sali.

Uczniowie stoją na środku sali. W czterech "kątach" sali ustawiamy po jednym krześle. Na krzesłach będziemy układać wcześniej przygotowane kartki (format AS) z odpowiedziami na pytania.

Nauczyciel: Przeczytam szereg pytań. Każde z pytań ma cztery możliwe odpowiedzi, które będę czytać, a następnie polożg każdą z nich na innym krześle. Proszę, aby każdy z was po krótkim zastanowieniu wybral jedną z odpowiedzi i stanąl przy wlaściwym krześle.

1. Twój ulubiony kolor, to: a) niebieski,

b) zielony, c) czerwony, d) inny.

2. Najbliższe wakacje planuję spędzić: a) w górach,

b) nad morzem, c) nad jeziorami,

d) jeszcze nie wiem.

93 ~ i~~~~

3. Na wakacje chciałbym pojechać: a) z kolegą (koleżanką)

b) z rodzicami,

c) z chłopakiem (dziewczyną), d) z grupą kolegów.

4. Czy spotykając dziewczynę (chłopaka) po raz pierwszy, zwracasz uwagę na: a) urodę jej twarzy,

b) sylwetkę,

c) urok osobisty (uśmiech, poczucie humoru), d) sposób zachowania.

5. Przyjaźń między chłopakiem i dziewczyną: a) jest czymś naturalnym,

b) prowadzi do uczucia,

c) nie jest możliwa, bo albo któreś z nich się zakocha, albo rozczaruje,

d) jest drogą do lepszego poznania swojej sympatii. 6. Miłość to:

a) bezgraniczne poczucie szczęścia,

b) poczucie, że jestem kochana (kochany) i kocham,

c) postawa otwartości i chęć poświęcenia siebie drugiemu człowiekowi,

d) bardzo silne pożądanie seksualne.

7. Pieszczoty seksualne (np. petting) dla młodego człowieka są: a) wprowadzeniem do aktywności seksualnej,

b) etapem rosnącej intymności i bliskości,

c) wyzwalaniem i prowokowaniem popędu seksualnego, d) zaspokojeniem ciekawości.

8. Samoopanowanie seksualne:

a) to anachronizm, który w rzeczywistości nie istnieje, b) prowadzi do zaburzeń seksualnych i zahamowań,

c) jest trudnym wyborem, który zaowocuje w przyszłości,

d) cechuje osoby dojrzałe, dbające o potrzeby i przeżycia drugiego człowieka.

9. Decyzja o rozpoczęciu współżycia seksualnego:

a) powinna być przemyślana i podjęta przez obydwoje partnerów, b) powinna być wynikiem silnego uczucia,

c) należy do małżonków, a więc współżycie powinno rozpoczynać się po ślubie,

d) nie mam zdania. 10. Współżycie seksualne:

a) jest wyrazem miłości małżeńskiej i rodzicielstwa,

b) jest potrzebą, którą należy zaspokajać, aby nie powstawały zahamowania,

c) daje zadowolenie i poczucie szczęścia,

d) powinno się podejmować wtedy, gdy się ma na to ochotę. Proszę, abyście pozostali w swoich "kątach". Myślę, że ta zabawa "w cztery kąty" spodobała się wam. Zauważyłam, że w trakcie jej trwania podejmowaliście dyskusję. W tej chwili możemy również sformułować temat naszego spotkania.

Wspódżycie seksualne wyrazem midości?

Spróbujmy dzisiaj zastanowić się, czy na pewno współżycie seksualne zawsze jest wyrazem miłości. Dlatego temat został sformułowany w postaci pytania.

Wybór odpowiedzi na ostatnie pytanie podzielił was na grupy.

Mamy grupę osób, które uważają, że współżycie seksualne jest wyrazem miłości małżeńskiej i rodzicielstwa. druga grupa sądzi, że jest potrzebą, którą należy zaspokajać, aby nie powstawały zahamowania, trzecia grupa jest zdania, że współżycie daje zadowolenie i poczucie szczęścia. Ostatnia, czwarta grupa uważa, że współżycie powinno podejmować się wtedy, gdy się ma na to ochotę. Każda grupa spróbuje uzasadnić swój wybór dotyczący ostatniego pytania. Proszę, abyście na arkuszach papieru, które za chwilę otrzymacie, zapisali argumenty uzasadniające stanoa-isko waszej grupy, wybrali osobę, która po wykonaniu tego zadania przedstawi efekty pracy grupy. Proszę również, abyście określili, która z pozostaych trzech wypowiedzi na temat współżycia seksualnego jest dla waszej grupy najbardziej kontrowersyjna i dlaczego?

(Nauczyciel rozdaje wcześniej przygotowane arkusze papieru).

Grupa pierwsza

1. Współżycie seksualne jest wyrazem miłości małżeńskiej i rodzicielstwa, bo ..................................................................

2. Spośród trzech'wymienionych niżej wypowiedzi dotyczących współżycia seksualnego najbardziej kontrowersyjny jest dla nas pogląd

Dlatego,.Że'.........................................................

Grupa druga

1. Współżycie seksualne jest potrzebą, którą nale'zy zaspokajać, aby nie powstawały zahamowania ..........................................

2. Spośród'trzech' wymienionych pozostałych wypowiedzi 'dotyczących współżycia seksualnego najbardziej kontrowersyjny jest dla nas pogląd Dlatego,.że'......................................................... Grupa trzecia

1. Współżycie seksualne daje zadowolenie i poczucie szczęścia, bo

2. Spośród , trzech. pozostałych .wymienionych. wypowiedzi .dotyczących współżycia seksualnego najbardziej kontrowersyjny jest dla nas pogląd Dlatego,.że'.........................................................

Grupa czwarta:

1. Współżycie seksualne powinno podejmować się wtedy, gdy ma się na to ochotę, bo .......................................................... 2. Spośród . trzech ~ pozostałych .wymienionych, wypowiedzidotyczących

współżycia seksualnego najbardziej kontrowersyjny jest dla nas pogląd Dlatego,. że: . . . . , . . . . . . .

Może się zdarzyć, że w niektórych "kątach" może być zaledwie kilka osób. Nie wpływa to jednak na przebieg lekcji. Jeżeli w jakimś "kącie" nie ma nikogo (najczęściej dotyczy to "kąta" czwartego), to po prostu tworzymy tylko trzy grupy.

Nauczyciel: Spróbujmy przyjrzeć się argumentom poszczególnych grup. Przykłady wypowiedzi (argumentów) poszczególnych grup:

Grupa pierwsza. Współżycie seksualne jest wyrazem miłości małżeńskiej i rodzicielstwa, bo:

~ umacnia miłość duchową, jest jej "paliwem", ~ utrwala wspólnotę małżeńską,

~ daje poczucie bliskości, wyłączności, współodczuwania i obdarzania, ~ jego owocem może być poczęcie dziecka,

~ jest otwarte na każde nowe życie, które przez małżonków jest przyjmowane z radością,

~ decyduje o nim odpowiedzialność.

Grupa druga. Współżycie seksualne jest potrzebą, którą należy zaspokajać, aby nie powstawały zahamowania, bo

~ przyspieszone jest dojrzewanie,

~ stłumione popędy są źródłem nerwic i zaburzeń psychicznych, ~ można wypróbować przyszłe małżeństwo.

bo:

Grupa trzecia. Współżycie seksualne daje zadowolenie i poczucie szczęścia,

~ pociąga za sobą poczucie bezpieczeństwa, ~ dowartościowuje,

~ każdy chce kochać i być kochanym,

t wiąże się z bardzo silnymi wrażeniami fizycznymi.

Grupa czwarta. Współżycie seksualne powinno podejmować się wtedy, gdy się ma na to ochotę, bo:

~ każdy ma prawo do szczęścia,

~ jest to zdeterminowane wyłącznie biologicznie,

~ nie należy ograniczać doznań, jakie może dać nam własne ciało, ~ zwiększa doświadczenie seksualne.

Nauczyciel.' Przyjrzyjmy się teraz poglądom, które poszczególnym grupom wydały się najbardziej kontrowersyjne.

Ograniczamy się tylko do kilku przykładów kontrowersyjnych opinii, które różne grupy mogą podać. Zdarza się, że dwie grupy lub więcej uznają za kontrowersyjną tę samą opinię.

Dla pierwszej grupy zdanie: współżycie seksualne powinno podejmować się wtedy, gdy ma się na to ochotę, jest najbardziej kontrowersyjne. Jej zdaniem postawa, której motywem jest tylko zaspokojenie popędu seksualnego, hamuje proces, jakim jest dojrzewanie do miłości prawdziwej. Współżycie seksualne w takim ujęciu zakłada przedmiotowe traktowanie drugiego człowieka i pomija zupełnie jego funkcję rodzicielską.

Druga grupa uważa za najbardziej kontrowersyjne zdanie: współżycie seksualne jest wyrazem miłości małżeńskiej i rodzicielstwa. Jej uczestnicy uważają, że można dawać szczęście drugiej osobie nie tylko w małżeństwie, ale w różnych związkach przedmałżeńskich, co stwarza ich zdaniem możliwość sprawdzenia, czy przyszli małżonkowie dobrali się pod względem seksualnym.

Trzecia grupa nie zgadza się z poglądem, że współżycie seksualne jest potrzebą, którą należy zaspokajać, aby nie powstały zahamowania. Uważa, że takie podejście sugeruje, że zachowanie się człowieka jest zdeterminowane biologicznie, tylko bowiem miłość upoważnia kochających się ludzi do podjęcia współżycia seksualnego.

Czwarta grupa uważa, że współżycie seksualne wynika z prawa do szczęścia, nie należy ograniczać doznań, jakie może nam dać własne ciało.

Czy ktoś z was po tej dyskusji i przedstawieniu opinii poszczególnych grup zmienił swoje poprzednie stanowisko?

Jeżeli tak, to proszę was o zmianę grupy, przejdźcie do tych zespołów, których argumenty są wam w tej chwili bliższe.

Każdy człowiek pragnie szczęścia i podejmuje współżycie seksualne właśnie po to, aby to pragnienie zaspokoić. Pytanie dotyczy tego, kiedy i jakie warunki muszą być spełnione, aby współżycie seksualne było szczęściem.

Spróbujmy zatrzymać się w naszych rozważaniach na pytaniach, które były tematem waszych rozmów w grupach. Odpowiedzi na pytania pokazują niektóre aspekty współżycia seksualnego.

Odpowiedź druga pokazuje tylko psychofizjologiczny wymiar współżycia. O podjęciu współżycia będzie decydowała potrzeba, popęd, którego zaspokojenie staje się dla jednostki celem nadrzędnym. Zauważcie, że w ogóle nie mówi się tutaj o drugiej osobie.

Trzecia odpowiedź ma tylko wymiar psychologiczny. Ujmuje się w niej poczucie zadowolenia i szczęścia, które jest ważne dla jednej osoby, tej, która doznaje wrażeń. Tutaj też nie mówi się o odczuciach drugiej osoby.

Czwarta wypowiedź to aspekt biologiczny, decyzja o współżyciu będzie wynikiem własnych potrzeb.

Odpowiedź na pierwsze pytanie jest szersza. Ukazuje bowiem współżycie seksualne w kilku aspektach: psychologicznym, etycznym (wyraz miłości małżeńskiej), psychospołecznym (rodzicielstwo). Decydując się na podjęcie współżycia, trzeba wziąć pod uwagę tę wieloaspektowość. Człowiek jest jednością i nie można go traktować wybiórczo.

Zauważcie, co stało się w tej chwili. Kilka osób zmieniło swoje zdanie, przeszło do innych grup. Wasza dyskusja zaowocowała refleksją, wspólnie ubogaciliście się własnymi opiniami, dostrzegliście wielość aspektów, jakie należy rozważać przy omawianiu tak ważnego tematu, jakim jest współżycie seksualne. Można zatem powiedzieć, że poprzez podejmowanie tego tematu, otwarcie się na poglądy innych wypracowujemy w sobie postawę dojrzałego i odpowiedzialnego traktowania współżycia seksualnego, które w takim ujęciu będzie ukoronowaniem prawdziwej miłości.

Literatura

Augustyn J., Wychowanie do integracji seksualnej. Kraków 1994. Braun-Gałkowska M., W tę samą stronę. Warszawa 1994.

Król T., Miłość. W: Wędrując ku dorosłości (red. T. Król), Warszawa 1994. Ange D., Twoje ciało stworzone do miłości. Poznań 1995.

Wójcik E., Metody aktywizujące stosowane w spotkaniach grupowych. Łódź 1994.

Janina Miazgowicz Anna Padlewska

3. Uczennica w ciąży

(Konspekt lekcji dla młodzieży szkół średnich)

1) Cele, metody, środki dydaktyczne Cele:

a. Intelektualne: uczeń zna różne motywy podjęcia współżycia seksualnego przez młodzież i niektóre konsekwencje przedwczesnej inicjacji seksualnej; wie, kto i w jaki sposób jest w stanie pomóc uczennicy w ciąży.

b. Psychoruchowe: potrafi znaleźć odpowiednie sposoby zachowania się w sytuacji, gdy ktoś zostanie ojcem lub matką, będąc jeszcze uczniem, oraz potrafi pomóc innym koleżankom lub kolegom, którzy znaleźli się w takiej sytuacji.

c. Afektywne: wczuwa się w sytuację koleżanki w ciąży, panuje nad swoim popędem seksualnym.

Metody: Odgrywanie ról, dyskusja wielokrotna, rozmowa kierowana. .Środki dydaktyczne:

Tablica, kreda, plansze, folie, projektoskop, magnetofon, kaseta z nagranym wywiadem z 18-letnią uczennicą będącą w ciąży lub tekst wywiadu wydrukowany "Powierniku Rodzin", w rubryce: Rozmowy w poradni'.

2) Scenariusz lekcji

Wprowadzenie

Nauczyciel: Zdarzają się wśród uczniów przypadki, że młoda dziewczyna, często wasza rówieśnica, zachodzi w ciążę. Spróbujemy wspólnie odpowiedzieć na dwa pytania:

1. Dlaczego młode dziewczęta, często jeszcze uczennice, podejmują współżycie seksualne, które czasem prowadzi do nie chcianej ciąży?

2. Kto i w jaki sposób może pomóc nastolatce w ciąży? Gdzie i u kogo taka dziewczyna powinna szukać pomocy?

(Nauczyciel pisze temat na tablicy: "Uczennica w ciąży").

' Możemy tutaj skorzystać z rozmowy zamieszczonej w "Powierniku Rodzin" 1995 nr 9, s. 1-2.

Wlaściwa część lekcji

Nauczyciel wiesza na tablicy afisz z napisem:

Dlaczego młodzież rozpoczyna wczesne współżycie seksualne? Dlaczego nastolatki zachodzą w ciążę?

1. Nauczyciel: Wysłuchamy teraz wywiadu radiowego z 18-letnią uczennicą z III kl. licealnej, będącej w czwartym miesiącu ciąży.

(Tekst można dać do odegrania uczniom w klasie.)

Nauczyciel: Na podstawie wysłuchanego wywiadu i obserwacji życiowych spróbujcie teraz w małych grupach zastanowić się przez 5 minut nad przyczynami rozpoczynania wczesnego współżycia seksualnego, które często kończy się ciążą.

(Nauczyciel dzieli klasę na małe grupy, rozdaje im mazaki i arkusze papieru formatu A3, na których uczniowie zapisują swoje wypowiedzi).

Uczniowie piszą odpowiedzi na temat: Przyczyny rozpoczynania wczesnego współżycia seksualnego:

~ młodzieńcza miłość, zauroczenie połączone z niewiedzą o konsekwencjach współżycia (nieuświadomienie seksualne),

~ lekkomyślność, alkohol na imprezach i dyskotekach, ~ szukanie uznania u rówieśników,

~ próba ratowania zagrożonego rozpadem związku z chłopcem, ~ brak jasnych celów życiowych, korzystanie z życia,

~ "zemsta" na rodzicach przez sprawianie im bólu,

~ zmuszanie w ten sposób chłopca do zawarcia związku małżeńskiego,

~ wykorzystywanie seksualne w rodzinie, gwałt.

Nauczyciel podsumowuje: Większość przyczyn podejmowania współżycia seksualnego w młodym wieku, kończącego się ciążą, da się sprowadzić do zauroczenia, naiwności, braku poczucia własnej wartości, braku uświadomienia seksualnego, niewłaściwej relacji z rodzicami, a także sytuacji kryminogennych: molestowania seksualnego czy gwałtu.

2. Nauczyciel: A teraz rozważmy sytuacje: kiedy "już to się stało" i dziewczyna - uczennica jest w ciąży.

Nauczyciel wiesza na tablicy af sz z napisem:

Kto i w jaki sposób może pomóc nastolatce w ciąży?

(Nauczyciel daje uczniom losy - karteczki z wypisanymi rolami rodziców, psychologów i lekarzy, nauczycieli i wychowawców, księży katechetów i katechetek.)

Nauczyciel: Wylosowaliście osobę, u której uczennica w ciąży może szukać wsparcia i wskazówek. Podzielcie się teraz zgodnie z rolami, które macie do odegrania.

Nauczyciel wskazuje miejsca (kładąc napisy z nazwą grupy), w których mają zasiąść "rodzice", "psycholodzy" i "lekarze" itp.

Nauczyciel: Każda grupa otrzyma instrukcję, w której podane są możliwości zachowań i sposoby pomocy przez osoby, które odgrywacie. Zapoznajcie się z nimi i wybierzcie, waszym zdaniem, najodpowiedniejsze, czyli takie, jakich oczekiwalibyśmy od tych osób.

100

Instrukcje

Instrukcja pierwsza - dla "nauczycieli i wychowawców"

Jesteście grupą nauczycieli wychowawców, jest wśród was również dyrektor szkoły. Wczoraj dowiedzieliście się, że jedna z waszych uczennic jest we wczesnej ciąży. Jak zareagujecie? Proszę wybrać poniżej podane propozycje.

1. Wychowawca klasy postanawia napisać wniosek o przeniesienie uczennicy w ciąży do szkoły wieczorowej, uważając, że:

a) uczennica w ciąży wyzwala wiele niepotrzebnych emocji w klasie, b) może stać się "modelem", z którego inni uczniowie zechcą brać przykład.

2. Wychowawca proponuje pozostawienie tej uczennicy w klasie, uważając, iż:

a) pozostawienie w klasie nie będzie miało negatywnego wpływu na innych uczniów,

b) zintegruje bardziej klasę stwarzając sytuacje sprzyjające pomocy, wsparciu, uczące rozumienia i akceptacji.

3. Dyrektor szkoły zaprasza do gabinetu wychowawcę klasy i rodziców w celu:

a) poinformowania o decyzji przeniesienia uczennicy do szkoły wieczorowej,

b) pozostawienia jej w szkole i omówienia form współpracy na najbliższy okres.

4. Dyrekcja szkoły nie ingeruje w sprawę dziewczyny w ciąży, uważając, że jest to jej prywatny problem.

5. Dyrektor z radą pedagogiczną podejmują zobowiązanie, że na lekcjach wychowawczych intensywnie będą realizowali program wychowania prorodzinnego.

Instrukcja druga - dla "rodziców"

Wasza córka ma 16 lat. Wczoraj dowiedzieliście się, że od trzech tygodni jest w ciąży. Co zrobicie dla swojej córki, w jaki sposób i dlaczego?

1. Wyciągacie z konta oszczędności, szukając najlepszej możliwości usunięcia ciąży.

2. Zawiedzeni i bezradni zostawiacie córkę samej sobie.

3. Rozmawiacie z córką, wspólnie z nią szukając, waszym zdaniem, najlepszego rozwiązania.

4. Nawiązujecie kontakt z chłopcem córki i jego rodzicami, szukając wspólnie najlepszego rozwiązania:

a) wszelkimi sposobami dążycie do małżeństwa, b) wybieracie rozwiązanie z punktu 1,

c) niezależnie od decyzji chłopca i jego rodziców postanawiacie otoczyć córkę opieką, stwarzając jej warunki do urodzenia dziecka i ukończenia szkoły.

Instrukcja trzecia - "dla księży, katechetów i katechetek"

Przychodzi do ciebie jako księdza, katechety, katechetki 16-letnia uczennica, która od 3. tygodni jest w ciąży. Załamana szuka rady i pomocy. Co jej powiesz i jakich argumentów użyjesz, w jaki sposób dopomożesz? Przygotujcie

101

scenariusz rozmowy, w którym możecie wykorzystać, według uznania, takie elementy, jak:

~ cytaty z Pisma św., np.: "Wszystko, co uczyniliście jednemu z tych braci moich najmniejszych, Mnieście uczynili" (Mt 25,40),

~ różaniec z napisem: "mój różaniec w twojej intencji",

~ informacje, co Kościół praktycznie robi dla samotnych matek: np. parafialne poradnie życia rodzinnego, ośrodki adopcyjne, dom dla matek oczekujących dzieci,

~ oferta spotkania się z rodzicami dziewczyny i stałych rozmów z rodzicami i dziewczyną.

Instrukcja czwarta - "dla lekarzy i psychologów"

Jesteście grupą lekarzy i psychologów. Zgłosiła się do was 16-letnia uczennica w 3. tygodniu ciąży z prośbą o pomoc: jak postąpicie i jaką pomoc jej zaoferujecie?

1. Uświadamiacie dziewczynę o następstwach decyzji o urodzeniu dziecka. 2. Zapoznajecie ją z konsekwencjami medycznymi i psychicznymi decyzji o przerwaniu ciąży (wymieniamy konsekwencje aborcji).

3. Proponujecie przerwanie ciąży.

4. Robicie wszystko, aby ciąża była utrzymana i dziecko żyło.

Zakończenie

Nauczyciel: Wcielając się w różne role wypowiadaliście niejako swoje opinie i poglądy na temat dziewczyny w ciąży. Zauważyliście, że z tym problemem łączy się zagadnienie podejmowania współżycia seksualnego przez uczennice i uczniów. Najpierw trzeba powiedzieć, że nie da się całkowicie "zabezpieczyć" przed ciążą - dziewczęta, które zaszły w ciążę, nie chciały przecież tego. Wreszcie - jeżeli już to się stało, to nie ma prostych i jednoznacznych rozwiązań. Każde zawiera trudności - w postaci następstw, które mogą być różnego rodzaju: społeczne (np. opinia publiczna), medyczne (np. niepłodność po przerwaniu ciąży), psychologiczne (np. poczucie żalu, krzywdy, samotność), a także duchowe (np. poczucie winy).

102

III. Problematyka HIV/ AIDS

Grażyna Mierzejewska

Propozycje lekcji poświęconych problematyce HIV/AIDS

(Dla młodzieży klas VII i VIII szkół podstawowych oraz młodzieży szkół średnich wszystkich typów)

Cele:

I. Zapobieganie zakażeniom wirusem HIV wśród młodzieży i jej rodzin przez:

a) dostarczenie wiedzy na temat AIDS,

b) dostarczenie wiedzy na temat wirusa HIV, c) promowanie zdrowego stylu życia,

d) promowanie postaw odpowiedzialności za siebie i innych,

e) skłonienie do zastanowienia się nad skutkami decyzji związanymi z wczesną inicjacją seksualną.

II. Kształtowanie właściwej postawy wobec osób żyjących z wirusem HIV i chorych na AIDS przez:

a) wyraźne określenie zachowań bezpiecznych i ryzykownych, b) ograniczenie lęku przed kontaktami z tymi osobami,

c) redukcję dyskryminacji i stygmatyzacji.

Sposób realizacji: Blok 4-5 lekcji 45-minutowych dla grupy liczącej najwięcej 16 osób. Proponuję podział klasy na dwie grupy, z którymi można by realizować dwa różne tematy równolegle, a później dokonać wymiany.

Treści programowe:

Zapobieganie zakażeniom wirusem HIV wśród młodzieźy i jej rodzin 1. Budowa wirusa HIV.

2. Nazewnictwo.

3. Co to jest AIDS? Pojęcie syndromu. 4. Choroby oportunistyczne.

5. Sposoby i drogi zakażenia wirusem HIV. 6. Przebieg infekcji.

7. Przebieg i stan epidemii w Polsce i na świecie.

8. Przyszłość... (statystyka, badania naukowe, leki, szczepionki).

9. Związek stylu życia z ryzykiem zakażenia: narkomania, homoseksualizm, wczesna inicjacja seksualna.

103 ~~~r~ ~ ~f

II. Kształtowanie właściwej postawy wobec osób żyjących z wirusem HIV i chorych na AIDS

1. Ograniczenie lęku przed kontaktami z osobami zarażonymi wirusem HIV i chorymi na AIDS.

2. Wzmacnianie więzi międzyludzkich.

3. Kształtowanie postaw współczucia i chęci niesienia pomocy osobom chorym.

4. Zwalczanie nietolerancji i agresji wobec osób chorych na AIDS bądź seropozytywnych.

Środki dydaktyczne:

Rzutnik pisma bądź wcześniej przygotowane plansze, szary papier, mazaki, małe arkusze papieru.

Forma prowadzenia zajęć:

Metoda warsztatowa z elementami krótkich wstawek wykładowych (nie dłuższych niż 15 minut), dyskusje otwarte, drama.

Zalożenia:

Zajęcia powinny być prowadzone w klasie zintegrowanej, dobrze się rozumiejącej. Dobrze byłoby; gdyby młodzież już wcześniej pracowała metodami aktywnymi, żeby nie stanowiły one dla niej zbyt dużej nowości i same w sobie zbytnio jej nie absorbowały. Gdyby były to pierwsze zajęcia prowadzone metodą warsztatową, należy na pierwszej lekcji wspólnie ustalić zasady prowadzenia tych lekcji, warunków dyskusji, sposobów wyrażania swoich myśli i przekonań, tak aby wszyscy mogli czuć się swobodnie, ale jednocześnie bezpiecznie. Lekcje powinien prowadzić wychowawca bądź nauczyciel, do którego młodzież ma zaufanie (np. pedagog szkolny).

Lekcja 1

Temat: Ustalenie poziomu wiedzy młodzieży na temat HIV/AIDS

Cele: Opanowanie słownictwa i poszerzenie wiedzy na temat HIV/AIDS. Po

znawanie uczuć i myśli towarzyszących tej problematyce.

Plan lekcji:

1. Kontrakt. Ustalenie reguł prowadzenia dyskusji w ramach zajęć i spisanie ich na arkuszu szarego papieru, który powinien zostać przypięty na widocznym miejscu, tak żeby można się było do niego odwołać w każdej chwili.

2. Ćwiczenie 1. Uczucia, myśli i pytania związane z HIV/AIDS.

3. Test określający poziom wiedzy uczestników zajęć (załącznik 1).

4. Odpowiedzi na dwa pierwsze pytania testu połączone z krótkim wykładem na temat:

a) nazewnictwa (załącznik 2),

b) budowy wirusa (załączniki 3, 3a, 3b) i zachowania wirusa w organizmie gospodarza.

104

LI~I~ ",.

Przebieg lekcji

Kontrakt. Każdy zespół wypracowuje swoje własne zasady, które powinni zaakceptować wszyscy uczestnicy zajęć. Podaję przykłady, propozycje takiego kontraktu, który zapewniałby uczniom bezpieczeństwo, pozwoliłby im na otwarcie się i swobodne wypowiadanie myśli.

~ Każdy ma prawo do własnego zdania, sądu.

~ Szanujemy poglądy innych i nie próbujemy ich przekonywać za wszelką cenę.

~ Zachowujemy tajemnicę, nie opowiadamy poza klasą, jakie poglądy mają inni.

~ Każdy mówi w swoim własnym imieniu.

~ Nie oceniamy osób, ale wyłącznie fakty i czyny.

~ Nie naruszamy intymności swojej i innych.

~ Nie ma przymusu zabierania głosu ani uczestnictwa we wszystkich ćwiczeniach.

~ Nie przerywamy mówiącemu.

2. Ćwiczenie 1. Dzielimy grupę na trzy zespoły (A, B, C). Każdy zespół otrzymuje duży arkusz szarego papieru z centralnie umieszczonym hasłem HIV/AIDS oraz kolorowe mazaki (zespół A - czerwone, B - zielone, C - niebieskie).

I. Polecenia

Polecenie dla zespole A: Proszę przedstawić, za pomocą symbolicznych rysunków bądź haseł, uczucia. jakie budzi w was, a także w innych ludziach hasło HIV/AIDS.

Polecenie dla zesp~lu B.' Proszę przedstawić, za pomocą rysunków symbolicznych bądź słów, myśli i skojarzenia, jakie wywołuje w was hasło HIV/AIDS.

Polecenie dla zespole C: Proszę wypisać wszystkie pytania, które chcielibyście postawić prowadzącemu lekcję, związane z tym tematem, zwłaszcza pytania, na które nie potraficie sami znaleźć odpowiedzi lub budzą wasz niepokój czy wątpliwości.

Po kilku minutach prosimy, aby zespoły zamieniły się miejscami i uzupełniły brakujące - ich zdaniem - uczucia, myśli i pytania. Czynność można powtórzyć jeszcze raz, aby każdy zespół mógł dopisać się na wszystkich arkuszach.

II. Wybranego przedstawiciela z każdego zespołu prosimy o krótkie przedstawienie pracy grupy.

Na arkuszu zespołu A mogą znaleźć się takie hasła, jak: lęk, przerażenie, milość, wspólczucie, samotność, beznadziejność, tolerancja, odrzucenie, sytuacja bea wyjścia, pragnienie bliskości, przyjaźń, izolacja...

Zwróćmy uwagę szczególnie na hasła o wydźwięku pozytywnym, które mogą stanowić punkt wyjścia do uzdrowienia sytuacji.

Na arkuszu zespołu B mogą być: co teraz?, odrzucenie, izolacja, ucieczka, Monar, strzykawka, narkotyki, seks, prezerwatywa, homosek

105

sualizm, prostytucja, kara, niemoralność, głupota, brak higieny, śmierć, choroba, grzech, jak się ustrzec?

Przy omawianiu wyników pracy grupy można zwrócić uwagę, że sprawami takimi, jak: grzech, kara za grzechy, powinien się zająć katecheta bądź ksiądz prowadzący lekcje religii, a nie nauczyciel przedmiotowy. Sprawy te mogą być również przedmiotem dyskusji na lekcjach etyki. Można podkreślić, że pragniemy przedstawić problem od strony aspektów biologicznych, medycznych, psychicznych, społecznych i właśnie tym zagadnieniom mają służyć te lekcje.

Na arkuszu zespołu C można spodziewać się następujących pytań: Czy istnieje lekarstwo? Jakie sci szanse na wyprodukowanie skutecznej szczepionki? Skąd się wziglo AIDS? Czy zwierzęta, np. owady, pajęczaki, gryzonie itp. przenoszą wirusa HIV? Czy testy są wiarygodne? Ile lat można żyć z wirusem HIV? Czy szansa zarażenia jest duża dla przeciętnego, nie zażywającego narkotyków mlodego czlowieka o orientacji heteroseksualnej? Mogą pojawić się również pytania o charakterze medycznym i biologicznym.

Arkusz z pytaniami wieszamy w klasie w miejscu widocznym i podczas kolejnych lekcji będziemy wracać do nich, odpowiadając bądź wspólnie rozwiązując powyższe problemy, w miarę jak wiedza na dany temat będzie pogłębiana.

3. Test określający stan wiedzy uczniów powinien być dostosowany do ich wieku i poziomu wiedzy. Rozdajemy uczniom kartki z pytaniami (załącznik 1 )' i prosimy, żeby starali się odpowiedzieć na te pytania samodzielnie. Test jest anonimowy, będzie pełnił funkcję zarówno testu wstępnego, jak i końcowego, po zakończeniu cyklu zajęć.

4. Odpowiedzi na dwa pierwsze pytania testu (załączniki 2 i 3) połączone z krótkim wykładem na temat:

a. Nazewnictwa-wyjaśnienie znaczenia skrótów AIDS i HIV (załącznik 2). Planszę przedstawiającą załącznik 2 wieszamy w klasie, aby uczniowie mogli ją dobrze zapamiętać. Rozdajemy ją również uczniom do włączenia w ich materiały, z których będą mogli skorzystać w dowolnym czasie.

b. Budowy wirusa. Rozdajemy załączniki 3 i 4. Na planszy bądź ekranie pokazujemy i omawiamy istotne elementy budowy wirusa, a młodzież nanosi je na swoje schematy, Poziom wykładu musi być dostosowany do poziomu wiedzy biologicznej uczniów. Dla młodzieży starszych klas licealnych powinien być uszczegółowiony, ponieważ może stanowić praktyczne uzupełnienie wiedzy dotyczącej immunologii i wirusologii.

c. Zachowania wirusa w organizmie gospodarza. W klasach VII i VIII szkoły podstawowej, jak również w szkołach średnich, gdzie nie ma lekcji biologii /np. zasadnicze szkoły zawodowe bądź technika/ wystarczy powiedzieć, źe wirusy wnikają do komórek układu krwionośnego, odpowiedzialnych za reakcję obronną organizmu. Są to

klasy.

106

Test może być ułożony przez nauczyciela bądź zmodyfikowany w zależności od poziomu

v t ~ - F i~ ~=I~ nil ' ( ,..

a' .

specjalne komórki tzw. białe ciałka krwi - limfocyty. W limfocytach wirus rozmnaża się i niszczy te komórki. Ulegają one rozpadowi, któremu towarzyszy uwolnienie nowych wirusów, które mogą atakować nowe komórki i proces się powtarza. Można dodać, że uwolnione podczas rozpadu komórki wirusy nie są identyczne z tymi, które wniknęły. Organizm chory na AIDS ma od 5 do 6 razy mniej ciałek odpornościowych, nie jest więc w stanie poradzić sobie z żadną infekcją.

W klasach liceum ogólnokształcącego rozdajemy jako pomoc załącznik nr 4 lub rysujemy na tablicy i tłumaczymy procesy związane z wnikaniem wirusa do komórek gospodarza i jego zachowanie, polecając, aby młodzież kopiowała te rysunki w swoich zeszytach lub uzupełniała rozdane załączniki.

Należy zwrócić uwagę na następujące problemy: a) jakie komórki w organizmie gospodarza atakowane są przez wirusa i dlaczego (limfocyty T4, makrofagi oraz komórki neuroglejowe); b) różnice w zachowaniu wirusa w komórkach limfocytów i makrofagów (hipoteza, która próbuje tłumaczyć utajenie się wirusa przez wiele lat aby rozwinąć chorobę po bardzo dhzgim okresie); c) możliwości mutacji materiału genetycznego wirusa (przyczyna niemożności otrzymania skutecznej szczepionki); d) rodzaje limfocytów T4 i T8 i ich rola w procesach immunologicznych oraz konsekwencje tego w przypadku infekcji wirusem HIV.

Jako pracę domową proponuję poprosić uczniów, aby przypomnieli sobie opisy bądź wywiady prasowe czy telewizyjne przeprowadzone z osobami, które zachorowały na AIDS i które chciały mówić na ten temat. Niech spróbują przypomnieć sobie ich wygląd, sposób mówienia o swojej chorobie, czym się te osoby zajmowały, jaki prowadziły tryb życia itp. Można zaproponować, aby uczniowie poruszyli ten temat w swoich rodzinnych domach z rodzicami czy rodzeństwem; mogą też porozmawiać z rówieśnikami lub innymi osobami, z których zdaniem się liczą.

Lekcja 2

Temat: Drogi zarażenia wirusem HIV. Choroba AIDS

Cele: Zapobieganie rozszerzaniu się infekcji przez zrozumienie dróg zakażeń.

Akceptacja i ograniczenie lęku wobec osób chorych na AIDS bądź zarażonych wirusem HIV.

Plan lekcji:

1. AIDS - co to jest?

2. Ćwiczenie 1. Burza mózgów, nawiązanie do zadania domowego. 3. Ćwiczenie 2. Zachowania bezpieczne i ryzykowne.

4. Ćwiczenie 3. Analiza sytuacji.

Przebieg lekcji:

1. AIDS - co to jest?

Podajemy warunki, jakie muszą być spełnione, aby można było daną chorobę opisać jako AIDS, i prosimy uczniów o ich zapamiętanie. Są to następujące warunki:

107

~ musi być stwierdzona obecność wirusa HIV,

~ liczba limfocytów T4 u chorego powinna być poniżej 200 w lml krwi (zdrowy organizm ma w 1 ml krwi 1200-1000 limfocytów T4),

~ u chorego muszą być stwierdzone przynajmniej dwie choroby oportunistyczne.

2. Ćwiczenie 1.

Dzielimy grupę na dwa zespoły (po 7 - 8 osób) i wykorzystując polecone zadanie domowe, prosimy, żeby przez chwilę podyskutowali w zespołach na następujące tematy:

Zespól A: jak wygląda osoba zarażona wirusem HIV? jak ona się czuje? czy ma świadomość, że jest zarażona? co może stanowić przesłankę, że jest się zainfekowanym?

Zespól B: jak wygląda chory na AIDS? czy znane przypadki zachorowań na AIDS mogą nam coś powiedzieć na temat dróg i sposobów zarażenia? czy można kojarzyć tę chorobę z jakimiś grupami zawodowymi?

Następnie prosimy, aby przedstawiciel każdego zespołu przedstawił pracę grupy. Nauczyciel koryguje ewentualne błędy i uzupełnia wiadomości uczniów. Załącznik nr 5 można narysować na tablicy, można wyświetlić na ekranie bądź rozdać powielony uczniom. Tłumaczymy: I) co to jest i czym się charakteryzuje faza przejściowa, w starszych klasach można podać nazwę ARC -AIDS Related Complex; 2) co to są choroby oportunistyczne?, jakie są ich bezpośrednie przyczyny? (załącznik 6).

3. Ćwiczenie 2. Zachowania bezpieczne i ryzykowne

Grupę dzielimy na cztery zespoły (po 4 osoby). Każda grupa otrzymuje arkusz papieru, na którym zaznaczamy tzw. oś ryzyka (zachowań) rozciągniętą od punktu zielonego (zachowania bezpieczne) do punktu czerwonego (zachowania ryzykowne, niebezpieczne).

Zachowania bezpieczne Zachowania ryzykowne (punkt zielony) (punkt czerwony)

Razem z arkuszem rozdajemy kartoniki bądź małe karteczki, na których narysowane są albo opisane różne zachowania, sytuacje, które mogą się nam przytrafić, lub które sami prowokujemy (dobrze, żeby tych sytuacji było dużo i różnorodnych, tak aby każda grupa otrzymała różne propozycje). Prosimy, żeby uczniowie umieścili je w odpowiednich - ich zdaniem - miejscach na osi zachowań. Po 5-6 minutach prosimy przedstawicieli poszczególnych grup o zreferowanie pracy zespołu. Po korekcie pracy wszystkich grup prosimy o naklejenie kartoników z hasłami dotyczącymi zachowań ludzkich na dużej zbiorczej planszy, którą będą mogli wszyscy obejrzeć (załącznik 7).

Z zaproponowanych haseł (załącznik 7) należy wybrać te, które są odpowiednie do wieku uczniów. Nie należy precyzować, uściślać rodzajów zachowań seksualnych (unikać zachowań patologicznych czy dewiacyjnych) w klasach szkoły podstawowej. Przy hasłach, które uwzględniają użycie

108

prezerwatyw w kontaktach seksualnych należy zwrócić uwagę na skuteczność takiej ochrony (zalącznik 7a).

Po zakończonym naklejaniu kartoników na planszy zbiorczej nauczyciel uzupelnia wiedzę, wskazując drogi zarażenia wirusem HIV (zalącznik 8).

W niższych klasach szkoły podstawowej w celu zilustrowania haseł proponowałabym wycięcie różnych scenek z kolorowych magazynów, a następnie dopasowanie ich do osi zachowań. Tak przeprowadzone ćwiczenie może być wykorzystane do ilustracji różnych zachowań dzieci, które mogą być dla nich niebezpieczne (np. zachowania na drodze, różne zabawy).

4. Ćwiczenie 3. Analiza sytuacji

Ponownie dzielimy klasę na 4 - 5 grup (można zastosować inny sposób podziału niż poprzednio, aby w grupie znalazły się osoby, które dotąd nie pracowały razem). Każda grupa otrzymuje opis pewnej sytuacji. Po zapoznaniu się z jej treścią, uczniowie wspólnie zastanawiają się, czy opisane zachowanie bohaterów danej sytuacji było ryzykowne z punktu widzenia możliwości zarażenia się wirusem HIV? jakie były przyczyny takiego zachowania? czy mogliby coś powiedzieć o opisanej postaci? czy mogliby coś jej poradzić, podpowiedzieć? (załącznik 9).

Lekcja 3

Temat: HIV/AIDS w Polsce i na świecie

Obraz zarażenia wirusem HIV i ognisk choroby AIDS w Polsce i na świecie na podstawie danych statystycznych. Testy na wykrywalność wirusa HIV

Cele: Zrozumienie przyczyn takiego obrazu rozmieszczenia zachorowań na

AIDS i zarażeń wirusem HIV. Praktyczne przybliżenie danych statystycznych i umiejętności korzystania z nich.

Lekcja prowadzona w formie dyskusji, do udziału w której zachęcamy wszystkich uczniów, a wyniki w formie wniosków zapisujemy na tablicy.

Przebieg lekcji:

I. Rozdajemy wszystkim załączniki 10 i 11 i zachęcamy do refleksji na temat, jakie są ich odczucia po zapoznaniu się z tymi danymi.

Pytania pomocnicze:

~ Co powoduje właśnie takie rozmieszczenie zachorowań i zakażeń w naszym kraju?

~ Jakie mogą być przyczyny tak wielkiej liczby zakażeń w krajach afrykańskich?

~ Jakie są prognozy co do AIDS do roku 2000?

~ Co może zatrzymać proces rozprzestrzeniania się infekcji?

Podczas dyskusji powinny być poruszone następujące zagadnienia (najprawdopodobniej na większość z nich zwrócą uwagę sami uczniowie):

~ problemy wielkich aglomeracji miejskich,

109

~ bieda, niedożywienie, brud, ogniska narkomanii, ~ prostytucja dziewcząt i chlopców,

~ rewolucja seksualna w krajach zachodnich.

W trakcie lekcji - dla ożywienia dyskusji i zmiany formy prowadzenia zajęć - proponujemy zadanie dwóch pytań w momencie wybranym przez nauczyciela. Oto one:

1. Czy prawdą jest, że na świecie jedna na 200 osób zakażona jest wirusem H1V? Proponujemy trzy wersje odpowiedzi: tak, nie, nie wiem. Po obliczeniu glosów rezultat zapisujemy na tablicy i podajemy wlaściwą odpowiedź, która brzmi: Z danych WHO z 1995 roku wynika, że rzeczywiście jedna na 200 osób na świecie zakażona jest wirusem HIV, przy czym w Afryce Saharyjskiej stosunek ten wynosi 1 do 40.

2. Ile osób dziennie zaraża się wirusem HIV? Proponujemy trzy wersje odpowiedzi (60, 600, 6000) - oczywiście są to dane szacunkowe. Po obliczeniu głosów i zapisaniu na tablicy podajemy odpowiedź prawidłową: WHO szacuje, że 6000 osób dziennie zaraża się wirusem HIV.

Na podstawie tych pytań można porozmawiać na temat danych szacunkowych i ich wartości, ich potwierdzalności praktycznej itp. Inny problem, mogący być przedmiotem rozważań, to jaka jest najczęstsza obecnie droga zarażania i kto ulega zakażeniu częściej, kobiety, czy mężczyźni?

Z danych WHO wynika, że na 10 nowych zakażeń 6 dotyczy kobiet.

W klasach wyższych możemy zapytać się uczniów, czy ich zdaniem możliwość zakażenia wirusem HIV jest taka sama w przypadku kobiet i mężczyzn, prosząc o podanie argumentów (najlepiej natury biologicznej), które by potwierdzały takie czy inne stanowisko. Pytanie to mogloby być zadane na poprzedniej lekcji przy okazji omawiania dróg i sposobów zarażenia.

II. Krótkie omówienie stosowanych metod wykrywania choroby:

~ screening: badanie przesiewowe, masowe badanie populacji w celu wykrycia choroby,

~ badania układu immunologicznego: kontrola poziomu limfocytów,

~ testy na obecność białek antygenowych wirusa (Elisa i Western Blood), ~ hodowla wirusa wyizolowanego z organizmu gospodarza.

Wymienione wyżej testy wykrywają obecność przeciwcial skierowanych przeciw białkom wirusa, szczególnie białkom otoczki zewnętrznej. Ponad wszelką wątpliwość stwierdzono (badacze australijscy), że tańszy, bardziej popularny test Elisa może dawać mylny wynik dodatni, sugerujący obecność wirusa. Te pomyłki testu dotyczyly głównie osób niedożywionych, chorych na malarię lub inne choroby pasożytnicze.

Jaki to mogło mieć wplyw na wyniki statystyczne pochodzące z krajów afrykańskich? Obecnie, w praktyce po uzyskaniu wyniku dodatniego przy użyciu testu Elisa, badanie przeprowadza się ponownie innym testem, aby uzyskać całkowitą pewność wyników. Dodatnie wyniki testów uzyskane w pracowniach serologicznych na terenie Polski są jeszcze raz weryfikowane w Warszawie w Państwowym Zakładzie Higieny.

110

W populacji ludzkiej stwierdzono obecność co najmniej dwóch rodzajów wirusów HIV-1 i HIV-2, różniących się białkami antygenowymi. Stosowane testy wykrywają obecność obu typów przeciwciał skierowanych przeciwko antygenom obu wirusów.

W klasach szkół średnich proponuję pokazanie i omówienie załącznika 12 oraz zwrócenie uwagi na konsekwencje występowania okienka immunologicznego dla możliwości zakażania nowych ofiar. Należy porozmawiać o konsekwencjach tego zjawiska w przypadku:

~ pobierania krwi od dawców, ~ bezpośrednich transfuzji,

t karmienia piersią,

~ kontaktów seksualnych.

Lekcja 4

Temat: Moja przyszłość - w moich rękach

Cel:

Budzenie odpowiedzialności za siebie i innych

Plan lekcji:

1. Ćwiczenie 1. Linia życia - marzenia - konsekwencje podjętych decyzji. 2. Test końcowy (załącznik 1 ).

Przebieg lekcji:

Ćwiczenie 1. Jest to ćwiczenie z zastosowaniem różn~_-ch elementów technik warsztatowych, w tym dramy.

Linia życia. Na tablicy rysujemy linię prostą, łączącą punkt 0 z punktem 80. Otrzymany odcinek dzielimy na osiem równych części. Jest to linia naszego życia podzielona na odcinki odpowiadające dziesięciu latom. Prosimy teraz o zaznaczenie na tej osi punktu odpowiadającego aktualnemu wiekowi uczniów. Zwracamy ich uwagę na fakt, że przed zaznaczonym punktem pozostał mały odcinek, a za nim ... całe ich dalsze życie, które będzie takie, jakie je wykreują sami (oczywiście nie wszystko zależy od nas samych, ale jednak bardzo wiele). Odcinek między punktem 10 i 20 dzielimy na pół i obszar ten między 15. rokiem życia a 20. wyraźnie zaznaczamy, jest to bowiem czas podejmowania najważniejszych decyzji życiowych.

Marzenia. Prosimy uczniów o przygotowanie małych karteczek, a następnie prosimy, aby wszyscy usiedli wygodnie i postarali się wewnętrznie wyciszyć. Mogą, jeśli chcą, zamknąć oczy i przenieść się myślami w dowolne miejsce, tam, gdzie czują się dobrze, bezpiecznie. Można puścić na chwilę nastrojową, delikatną muzykę. Po chwili prosimy, aby teraz każdy z uczniów pomyślał o swoich planach i marzeniach związanych z przyszłością. Tak pozostajemy przez chwilę w ciszy, każdy ze swoimi marzeniami. Przerywamy, prosząc, żeby każdy zapisał na przygotowanych wcześniej kartkach swoje plany i marzenia. Prosimy, aby chętni uczniowie podzielili się z innymi swoimi planami. Z pewnością plany te będą dotyczyły na przykład kierunku przyszłych studiów, podróży po całym świecie, odkrywania rzeczy nieznanych, wielkich miłości, wspaniałych,

111

~!ti; , iu~ ~i!!l~~~.

własnych, szczęśliwych rodzin. Tych, którzy marzą o szczęśliwych własnych rodzinach, możemy zapytać, ile chcieliby mieć dzieci.

Po chwili tej beztroskiej wymiany zdań na temat przyszłości i marzeń nauczyciel rozdaje wszystkim uczniom kartki złożone tak, żeby inni nie mogli zobaczyć, co jest napisane na kartce sąsiada. Symulujemy sytuację, że są to wyniki testów na obecność przeciwciał anty-HIV, które zostały przeprowadzone bez uprzedniej zgody uczniów, przy różnych okazjach, na przykład chłopcy przy okazji komisji wojskowych, dziewczęta dlatego, że oddały krew do banku krwi w związku z ciężką operacją koleżanki, która wymagała transfuzji krwi. Na karteczkach może się znaleźć znak "plus", który oznacza, że ta osoba jest seropozytywna, lub "minus", co oznacza, że ten uczeń czy uczennica jest nie zarażona. Informujemy o tym wszystkich uczestników dramy. Teraz należy zapytać, czy chcieliby poznać swój status wobec tego wirusa. Osoby, które wyrażą zgodę, otwierają swoje kartki i sprawdzają ich zawartość. Prosimy, aby osoby chętne powiedziały o swoich uczuciach, kiedy jeszcze nie znały wyniku badania i później kiedy go poznały (w grupie powinno być 4-S osób z wynikiem "plus"). Osoby, które mają kartkę z wynikiem dodatnim nie muszą się do tego przyznawać, to jest ich własna decyzja. Należy pozwolić na jak największą liczbę wypowiedzi, tak aby rozładować emocje towarzyszące temu nowemu odkryciu. Prosimy, aby wszyscy zastanowili się nad tym, czy marzenia i plany, o których przed chwilą mówili mają szanse się spełnić. Jak zmieni się odtąd ich dalsze życie? Czy przez fakt zarażenia się ich życie musi stać się mniej pełne, mniej wartościowe? Prosimy również o zabranie głosu tych, którzy nie chcieli poznać wyniku badania. Można zapytać ich, czy teraz po wypowiedziach kolegów nie chcieliby zmienić zdania i zobaczyć swoją kartkę.

Po wysłuchaniu wszystkich osób, po konstruktywnym ułożeniu planów życiowych, po dowartościowaniu tych, którzy mieli dodatni wynik testu, po uzmysłowieniu wszystkim, że jest to tylko gra, że to ich nie dotyczy, że są zdrowi, po przywróceniu w klasie spokoju i poczucia bezpieczeństwa - proponuję powrócić do narysowanej na tablicy linii źycia.

Decyzje i ich konsekwencje. Wskazać, jak wielkie znaczenie mają wszystkie decyzje podejmowane w okresie między 15. a 20, rokiem życia. Jak mogą one rzutować na całe przyszłe życie, jak ważne jest zdawanie sobie sprawy z tego, że jeden nierozważny, pochopny krok może zniweczyć wszystkie nasze plany, może stać się również przyczyną zniszczenia planów, a nawet życia innego człowieka, i to nie tylko dotyczy AIDS.

Możemy podzielić klasę na cztery grupy i zadać wszystkim grupom takie samo zadanie, żeby uczniowie zastanowili się nad konsekwencjami jednego przygodnego kontaktu seksualnego w tym właśnie okresie. Każda grupa może zastanowić się nad innym rozwiązaniem konsekwencji takiego zachowania. (Nie sugerujemy żadnego rozwiązania, ani nie podpowiadamy, jakie mogłyby być skutki tego jednego kontaktu).

Na zakończenie lekcji - w zależności od tego, ile zostało jeszcze czasu - proponujemy wykonanie testu końcowego, który jest powtórzeniem testu wstępnego i ma wykazać stan wiedzy uczestników przed zajęciami i po zajęciach.

112

Lekcja 5

Temat: Podsumowanie zdobytych wiadomości na temat HIV/AIDS

Cele: Omówienie wyników testów początkowego i końcowego. Wyjaśnienie wszelkich wątpliwości.

Przebieg lekcji:

1. Omówienie wyników testów początkowego i końcowego.

2. Współżycie z osobami zarażonymi wirusem HIV oraz z chorymi na AIDS.

Sama choroba AIDS nie jest grzechem, jak śmierć nie jest grzechem. Ale śmierć może być spowodowana nżeladem spolecznym i AIDS może być spowodowana nieladem spolecznym. Chorym na AIDS należy się nie tylko tolerancja, ale i milość. To jest punkt wyjścia.

(Józef Glemp, Prymas Polski)

Dyskusja na temat wypowiedzi Prymasa Glempa. 3. Wyjaśnienie wszelkich wątpliwości.

Przebieg tej lekcji zależy od potrzeb w danej klasie i może być różny w zależności od pytań młodzieży i jej zapotrzebowania na wiedzę na temat HIV/AIDS.

Literatura

Brodman M., Thacker J., Kranz R., Mity o bezpiecznym seksie a AIDS. Warszawa 1995.

Chrześcijanie wobec AIDS. Poznań 1994. Człowiek a AIDS. Lublin 1994.

Działania wśród młodzieży. Podręcznik szkoleniowy na temat profilaktyki AIDS. Warszawa 1994.

Ford M.T., 100 pytań i odpowiedzi wokół AIDS. Przewodnik dla młodzieży. Warszawa 1995.

Juszczyk J., Gładysz A., AIDS. Epidemiologia, patogeneza, klinika, leczenie, zapobieganie, poradnictwo. Wrocław 1993.

Juszczyk J., Klinika zespołu nabytego upośledzenia odporności. AIDS. Wybrane zagadnienia. Warszawa 1990.

Płytycz B., Co maturzysta powinien wiedzień o AIDS. Warszawa 1991. Poradnik (+). Krajowe Biuro Koordynacyjne ds. Zapobiegania AIDS Warszawa

1995. Śledzianowski J.; AIDS - śmiertelny przypadek. Kielce 1995.

113

Załąc~mik 1

Test

ł. Hasło AIDS oznacza

a/ nieuleczalną chorobę ludzi i zwierząt odkrytą w XX wieku

b/ nieuleczalną chorobę ludzi opisaną w latach sześćdziesiątych XX wieku c/ chorobę braku odporności

d/ zespół nabytego upośledzenia odporności 2. Wirus HIV ma kształt:

a/ elipsoidalny b/ kulisty

c/ kulisty spłaszczony d/ nieregularny

3. Czy osoba zarażona wirusem HIV jest chora na AIDS? a/ tak

b/ nie

c/ może zachorować, ale nie można określić, kiedy i czy w ogóle to nastąpi d/ na pewno zachoruje, wcześniej czy później

4. Czy po wyglądzie człowieka można powiedzieć, że jest on zarażony wirusem HIV?

a/ nie b/ tak

c/ nie wiem

d/ czasami w końcowym etapie zarażenia

5. Czy lekka gorączka, bóle mięśni i głowy oraz dreszcze mogą sugerować, że dana osoba została zarażona wirusem HIV?

a/ tak - można to łatwo sprawdzić testem wykrywającym przeciwciała anty-HIV b/ tak - ale nie będzie można tego potwierdzić testem na obecność przeciwciał c/ nie

d/ nie wiem

6. Czy można zarazić się wirusem HIV przez podanie ręki osobie zakażonej? a/ tak

b/ nie

c/ nie wiem

d/ taka możliwość teoretycznie istnieje, ale musiałyby być spełnione dodatkowe warunki

7. Kto jest najbardziej narażony na ryzyko zakażenia wirusem HIV podczas kontaktu płciowego z osobą zarażoną?

a/ mężczyzna w wieku 18-25 lat b/ kobieta poniżej 20. roku życia

c/ szanse zarażenia są takie same i nie zależą ani od płci, ani od wieku d/ kobieta w wieku 21-40 lat

8. Z danych statystycznych wynika, że codziennie na świecie wirusem HIV zaraża się

a/ 6 osób b/ 60 osób

114

c/ 600 osób d/ 6000 osób

9. Osoby zarażone wirusem HIV mogą: a/ ulec całkowitemu wyleczeniu

b/ nigdy nie zachorować na AIDS

c/ przez resztę swojego życia stanowić źródło zakażenia dla innych d/ wszystkie odpowiedzi są prawdziwe

10. Prawdopodobieństwo urodzenia dziecka zarażonego wirusem HIV z matki seropozytywnej jest:

ai 100%, czyli wszystkie dzieci będą za.raźone b/ 50%, czyli 5 na 10 będzie zarażonych

ci 33%, czyli 3 na 10 będzie zarażonych d/ 20%, czyli 2 na 10 będzie zarażonych

11. Zarejestrowane przypadki AIDS w USA, krajach Europy Zachodniej i w Polsce rekrutują się najczęściej ze środowisk:

af narkomanów

bf homoseksualistów

cf syndrom atakuje najróżniejsze grupy ludzi, niezależnie od ich orientacji seksualnej i stylu życia

d/ prawdziwa jest odpowiedź a i b

12. Czy istnieje możliwość zarażenia matki przez jej maleńkie seropozytywne dziecko?

a/ tak, podczas karmienia piersią

b/ tak, podczas zabiegów higienicznych c/ nie ma takiej możliwości

d/ nie wiem

13. Trwały, wzajemnie wierny związek małżeński i przestrzeganie zasad higieny jest gwarancją uniknięcia zarażenia wirusem HIV

a/ tak b/ nie

c/ nie wiem

14. Kiedy najłatwiej można wykryć wirusa HIV, stosując testy na obecność przeciwciał u osoby nim zakażonej?

af bezpośrednio po złapaniu wirusa bf w bezobjawowej fazie choroby

cf tuż przed zachorowaniem na AIDS df w trakcie AIDS

15. Czy stosowane w Polsce i na świecie testy wykrywające przeciwciała anty-HIV są pewne w 100%?

af tak b/ nie

c/ nie wiem

115

Załącznik 2

Skrót A-I-D-S oznacza

A - acquired - nabyty (coś czego nabawiasz się, a nie z czym się rodzisz)

I - immune - uklad odpornościowy, immunologiczny D - deficiency - niedobór, brak, upośledzenie S - syndrom - zespół objawów chorobowych

W języku polskim przyjęto nazw Zespói Nabytego Niedoboru Odporności

Skrót H-I-V oznacza

H - haman - ludzki

I - immunodeficiency - niedobór odporności V - virus - wirus

Ludzki wirus niedoboru odporności przypuszczalnie odpowiedzialny za AIDS

Załącznik 3

Model wirusa na podstawie fotografii z mikroskopu elektronowego

117

Załącznik 3a

Uproszczony model wirusa HIV (foliogram dla nauczyciela)

Szkoła podstawowa

l, 2, 3 - składniki otoczki wirusa 4 - osłonka wewnętrzna

5 - rdzeń

6 - enzym niezbędny do tworzenia nowych wirusów

7 - materiał genetyczny wirusa

Szkoła średnia

I, 2 - glikoproteidy otoczki GP 120- GP 40, 3 - fosfolipidy

4 - białka otoczki wewnętrznej P17/18 5 - białka rdzenia P24/25

6 - odwortna transkryptaza 7 - RNA

118

As~~~~~FE . , . ,i ~,.~ , "

Załącznik 3b

Uproszczony model wirusa HIV (foliogram dla ucznia). Uwaga: Może być wykonany ręcznie przez ucznia bądź opisany na rysunku przygotowanym przez nauczyciela.

119

Załącznik 4

L. w,,.~oc~ ~'

Zachowanie wirusa HIV w limfocycie T4

1. Wykrywanie receptorów na powierzchni limfocytów T' - zgodność białek

2. Wnikanie do komórek gospodarza, rozpuszczenie otoczki, uwalnianie RNA i enzymu 3. Synteza DNA wirusowego na matrycy RNA przy udziale odwrotnej transkryptazy

4. Wnikanie DNA wirusowego do jądra limfocytu i wbudowywanie się w jego DNA S. Transkrypcja

6. Translacja

7. Uwalnianie nowych wirusów, rozpad limfocytu

120

Załącznik 5

Infekcje oportunistyczne

- nowotwory, np. mięsak Kaposiego, rak szyjki macicy, AIDS chłoniaki mózgu

- choroby układu oddechowego - zaburzenia neurologiczne

Objawy charakterystyczne dla fazy przejściowej

- powiększenie węzłów chłonnych - podwyższona temperatura ciała

ARC - nocne poty - biegunki (Faza przejściowa) - chudnięcie

- osłabienie

Faza bezobjawowa

(we krwi moźna wykryć Ludzie przeciwciała anty-HIV)

zy~ący z wirusem HIV

121

Załącznik 6

Infekcje oporunistyczne wywolane są przez pospolite mikroorganizmy: wirusy, bakterie, grzyby znajdujące się w naszym otoczeniu. Zazwyczaj nie wywołują choroby u osoby mającej sprawny uklad immunologiczny bądź dają się stosunkowo łatwo zwalczyć przy wspomożeniu ustroju środkami farmakologicznymi. Stają się jednakże chorobami nieuleczalnymi lub bardzo opornymi u osób, których system immunologiczny jest upośledzony.

Charakterystyczne dla AIDS:

* pierwotniakowe zapalenie pluc wywoływane

przez pneumocystis carmn * mięsak Kaposiego

* wirus cytomegalii

* zakażenie pałeczkami salmonelli

* zakażenie drożdżakowe, kandydoza * toksoplazmoza

' * histoplazmoza

* zakażenie prątkami (np. gruźlica) * luszczyca

i I) * rak szyjki macicy

122

Załącznik 7

wspólne zabawy udzielanie pomocy dzieci na podwórku osobie krwawiącej

mzyta wizyta u ginekologa u stomatologa

oddanie krwi badanie pacjenta do analizy przez lekarza internistę

korzystanie ze wspólnych używanie wspólne przyborów do brzytwy i maszynki

manicure do golenia

kąpiel w łaźni korzystanie z basenu publicznej publicznego

kontakty zawodowe korzystanie z toalet z osobą zakażoną publicznych

ugryzienie przez pogryzienie przez pluskwę, wesz szczura w kanałach,

czy innego owada gdzie żyją ludzie bezdomni

użądlenie przez komara skorzystanie ze szklanek w rejonie, gdzie przebywają osoby przy saturatorach

chore na AIDS z wodą sodową

używanie wspólnych pocałunek w czoło naczyń kuchennych przez osobę zakażoną

uścisk dłoni przytulenie się do osoby zakażonej wirusem HIV

wspólne uprawianie sportu bezpośrednie picie wody z osobą seropozytywną z fontanny z wodą pitną

123

Załącznik 7

wspólne zabawy udzielanie pomocy dzieci na podwórku osobie krwawiącej

mzyta W zyta

u ginekologa u stomatologa

oddanie krwi badanie pacjenta do analizy przez lekarza internistę

korzystanie ze wspólnych używanie wspólne przyborów do brzytwy i maszynki

manicure do golenia

kąpiel w łaźni korzystanie z basenu publicznej publicznego

kontakty zawodowe korzystanie z toalet z osobą zakażoną publicznych

ugryzienie przez pogryzienie przez pluskwę, wesz szczura w kanałach,

czy innego owada gdzie żyją ludzie bezdomni

użądlenie przez komara skorzystanie ze szklanek w rejonie, gdzie przebywają osoby przy saturatorach

chore na AIDS z wodą sodową

używanie wspólnych pocałunek w czoło naczyń kuchennych przez osobę zakażoną

uścisk dłoni przytulenie się do osoby zakażonej wirusem HIV

wspólne uprawianie sportu bezpośrednie picie wody z osobą seropozytywną z fontanny z wodą pitną

123

praca ginekologa

w przychodni rejonowej

praca pielęgniarki na oddziale położniczym w szpitalu

zakaźnym, gdzie są chore na AIDS

praca stomatologa, zakładając, że nie wie

nic o pacjencie

przebieg porodu u kobiety HIV +

dla jej dziecka

ciąża kobiety karmienie piersią seropozytywnej dla jej dziecka przez kobietę zakażoną wirusem

HIV wstrzykiwanie "kompotu" stosowanie igieł jednorazowych wspólnie przy zmianie igieł przy wstrzykiwaniu narkotyków

stosowanie tej samej igły stosowanie tej samej igły przez narkomanów po jej uprzednim do iniekcji narkotyków opaleniu nad świecą

transplantacja tkanek transfuzja krwi

i narządów pochodzącej z banku krwi

bezpośrednia transfuzja pieszczoty górnej krwi, np. przy wypadku połowy ciała,

ssanie piersi

pieszczoty całego ciała stosunek waginalny z prezerwatywą

stosunek waginalny stosunek analny bez prezerwatywy z prezerwatywą

stosunek analny głęboki pocałunek bez prezerwatywy petting

liczne przygodne stosunek z partnerem kontakty heteroseksualne stałym i wiernym

korzystanie z tego samego częste kontakty płciowe telefonu co osoba zakażona ze stałym partnerem

124

Załącznik 7a

Dr J. Kelly /Wielka Brytania/ stwierdzil, że 40% osób chorujących na AIDS w Wielkiej Brytanii zaraziło się podczas stosunku z użyciem prezerwatywy.

Dr R. Kirkman /Wielka Brytania/ - na podstawie badań ankietowych w klinice Planowania Rodziny w Manchesterze stwierdził, że 52% osób stosujących systematycznie prezerwatywy doświadczylo w tym czasie jej pęknięcia lub innego typu uszkodzenia bądź też zsunięcia się prezerwatywy.

Analiza 9 międzynarodowych badań przeprowadzonych przez WHO (CMAC Biuletyn, X,1992 r.) wykazała, że przy stosowaniu prezerwatyw zagrożenie: rzeżączką, rzęsistkiem i bakteriami Chlamydia redukuje się o 2/3, a zagrożenie infekcj ą HIV - 0 40 % .

Dr R. Prinz - ginekolog (Monachium) stwierdził, że 100 nosicieli wirusa HIV, używając prezerwatyw, może zainfekować 35 kobiet w ciągu roku.

125

Załącznik 8

Wirus HIV został wykryty w:

* krwi

* płynie nasiennym

* wydzielinie pochwy * mleku matki

* ślinie * pocie * lzach

wedlug malejącego stężenia wirusa.

Tylko cztery pierwsze płyny ustrojowe stanowią źródlo zakażenia wirusem HIV.

Drogi zakażenia uznane przez Yi~HO

Przez krew

· użycie niesterylnych igieł NARKOMANIA!

· transfuzja i transplantacja tkanek i narządów (prawdopodobieństwo znikome po 1985 r.)

Przez kontakty seksualne

· stosunek waginalny

· stosunek analny HOMOSEKSUALIZM!

Z seropozytywnej matki na dziecko

· podczas ciąży

· podczas porodu

· w czasie karmienia piersią

126

Załącznik 9

Sytuacja 1

Iwona, lat 16 zostala zaproszona wraz ze swoimi rodzicami na wesele swojej ciotecznej siostry. Rodzice w ostatniej chwili musieli zrezygnować z przyjęcia, ale pozwolili Iwonie na reprezentowanie rodziny, mieli do niej calkowite zaufanie. Wesele było huczne, alkohol plynąl strumieniami. Iwona nigdy dotc~d nie pita. Noc byla strasznie upalna, roznoszono chlodne drinki, miody chlopak, z którym wlaśnie tańczyla, podal jej szklaneczkę zimnego zlocistego napoju. Wypiła, poczuła się świetnie, później si~gnęła jeszcze raz i jeszcze, nie liczyła wypitych drinków, tylko humor mula cudowny. Czuta sil taka dorosla... Tańczyla wtulona w ramiona kolegi swojego starszego kuzyna. Nie pamięta, kiedy ockn~ła się rozebrana u boku śpiącego nieznajomego. Cala sytuacja przerazila ją. Teraz ciągle od nowa przeżywa tci scen, czuje sig podle, jest zawstydzona faktem, że dala sil wykorzystać. Nie tak wyobrażala sobie swój pierwszy raz.

Sytuacja 2

Od ponad pól roku Malgosia spotyka sig z Jarkiem. Oboje studiują na tym samym wydziale. Przystojny Jarek jest ulubieńcem wszystkich dziewczctt. Malgosia jest szczęśliwa, źe to wlaśnie ją wybral. Glgboko przekonana jest o jego milości, sama oddala mu smoje serce, skrycie marzy o ich przyszlym wspólnym życiu, ich domu. Do tej pory nie wspólżyli ze sobct. Ostatnio jednak Jarek robi coraz czyściej uwagi na temat jej wstrzemięźliwości, oschlości... braku miłości. Przykro jej tego sluchać, ale jak mu wytluynaczyć, że pragnie oddać mu się cała, ale dopiero po ślubie z akceptacjcl rodziców i tak już na zawsze, na cale życie. Jest im razem coraz trudniej. Czyżby to byla pomylka? Dziewczyna zastanawia się, jak postcipić z ogromnym lękiem.

Czy chcielibyście jej coś powiedzieć?

Sytuacja 3

Marek ma 19 lat, jest bezdomny. Dwa lata temu uciekł z domu, nie mógł już dluźej patrzeć na wiecznie zapijaczonego ojca. Matka zmarla wiele lat temu. Cugle bity i poniewierany, bez wlasnego kąta, bez przyjaciół, samotny... uciekl do dużego obcego miasta. Znalazł nawet pracę w jakimś warsztacie mechanicznym, ale o wlasnym mieszkaniu, bodaj najmniejszym, nie mial co marzyć. Zacząl wstrzykiwać sobie heroinę, którą po raz pierwszy

127

podsunąl mu kumpel z warsztatu. Wtedy po raz pierwszy poczul sig inaczej, poczul, że jest kimś innym, zasnąl w świecie kolorów, znaków, dziwów. Od tamtej pory ma znajomych, takich jak on, samotnych, ćpających, szukających zapomnienia. Zwykle kiedy wstrzykuje sobie swoją dzialk~, robi to starannie, używając swojego sprzętu. Dziś jednak nie ma nowej igly, stara gdzieś sig zapodziali, długo już nic nie brał, jego organizm domaga się swojej porcji narkotyku. Gotów jest na wszystko, byle tylko zaspokoić tę "trawiącą trzewia potrzebę "...

Czy istnieje dla niego jakaś szansa?

Sytuacja 4

Janek spotkal po szkole grupę swoich kolegów. Bardzo chcialby należeć do tej paczki, poszedl więc z nimi. W parku wyciągnęli flaszkę. Pili kolejno, Janek czuł się początkowo nieswojo, ale nie mógl im pokazać, że jest "mi~czakiem ", pil równo z nimi. Dobrze szumialo mu w glowie, kiedy jeden z kumpli wyciągnąl jakieś prochy. Chłopcy śmiali sig i sięgali po nie chciwie. Janek nie chcial spróbować, wtedy ktoś, kogo chlopiec nie znal, zaproponowal lepszą zabawę na melinie oddalonej od parku o jakieś 2 km. Ta lepsza zabawa to byl zdobyty przez nieznajomego "kompot". Bród i zaduch, jakie panowaly w tym rozwalającym sig mieszkaniu, nie wiadomo do kogo należącym, mógł powalić z nóg, ale nie odurzonego alkoholem i proszkami Janka.

Co stało się później? Co mogło się stać?

Sytuacja 5

W pokoju akademickim zebrało się grono przyjaciólek. Omawiają ostatnią wspólną imprez. Jest swojsko i wesolo, znają sig przecież tak dobrze. Studiują razem na wydziale pedagogiki od dwóch lat, mieszkają w tym samym akademiku obok siebie, wszystko jest wspólne, jest im razem naprawdę dobrze. W pewnej chwili Ala wyciąga przybory do manicure i zaczyna wycinać skórki. Basia automatycznie spogląda na swoje ręce, przydaloby sig im też trochę uwagi i troski. Wyciąga rękę w kierunku Ali po cążki. Rozmawiają nadal, a przybory do piel~gnacji rąk krążą między nimi, teraz to już wszystkie coś diubią przy swoich dłoniach, bo tu zadarli się skórka, a tam paznokieć jest nie dość ksztaltny. Kasia zacina sig w palec. Podnosi skaleczoną dloń do ust, aby wyssać kropelkę krwi, a nożyczki krążą dalej wśród nieprzerwanej paplaniny...

128

Załącznik 10

Województwa o największej liczbie zakażeń wirusem HIV zgłoszonych do Rejestru Centralnego PZH

w latach 1985-1994

(stan z dnia 31 XII 1994 r. według adresu stałego miejsca zamieszkania zakażonych)

Województwo Liczba zakażeń Odsetek ogółu

st. warszawskie 585 17,8

katowickie 412 12,6

gdańskie 246 7, 5

jeleniogórskie 171 5,2

zielonogórskie 168 5,1

wrocławskie 162 4,9

bydgowskie 142 4,3

legnickie 133 4,1

białostockie 82 2,5

wałbrzyskie 81 2, 5

bielskie 79 2,4

szczecińskie 63 1,9

lubelskie 62 1,9

siedleckie 60 1,8

toruńskie 60 1,8

Razem 2506 76,3

Pozostałe

województwa 562 17,1

Brak adresu 216 6,6

Ogółem 3284 100,0

129

Załącznik 11

Zakażenia wirusem HIV oraz zachorowania na AIDS - dane Światowej Organizacji Zdrowia (WHO)

(według stanu z dnia 30 czerwca 1994 r.)

Do dnia 30 czerwca 1994 stwierdzono zakażenie wirusem HIV u około:

16 milionów ludzi na całym świecie, z czego w:

Afryce - 10 milionów,

Azji Południowej - 1,5 miliona, Ameryce Północnej - 1,5 miliona, Ameryce Południowej - 2 miliony, Europie Zachodniej - 0,6 miliona,

Europie Wschodniej i Centralnej - 100 tysięcy.

Do dnia 30 czerwca 1994 r. na całym świecie zgłoszono 985 119 zachorowań na AIDS, z czego w:

Afryce - 331 379,

Ameryce Płn. i Płd. - 523 777, Europie - 115 668,

Azji - 8 968, Oceanii - 5 330.

W Europie najwięcej zachorowań zarejestrowano w: Francji - 30 003,

Hiszpanii - 24 202, Włoszech - 21 770, Niemczech - 11 179, Wielkiej Brytanii - 9 025.

130

................, .,.,~,,~.~,,,~,.~,,o~ramee~~mm . I'

Z~ł~czaik 12

E ó E w a°

miesi$ce

,. ;.

if_._._._._., a ~\ ; '\

I ` I

'` I ', I I I

~\\`\ II

~'yDS~.\ .

w y ' .\

i \_

lata -.- Czas `

______ ann,gen

- - - poziom limfocytów T4 przeciwcziała w trakcie zakażenia

Zmiany poziomów limfocytów T4, antygenu i przeciwciał w trakcie zakażenia wirusem HIV

131

endy pniędzynarodowe

Artykot~ 17

1. Nikt nie może być narażony na arbitralną lub bezprawną ingerencję w jego życie prywatne, rodzinne, domowe lub korespondencję, ani teź na bezprawne zamachy na jego cześć i dobre imię.

2. Każdy ma prawo do ochrony prawnej przed tego rodzaju ingerencjami i zamachami.

~irtyk~t 23

1. Rodzina jest naturalną i podstawową komórką społeczeństwa i ma prawo do ochrony ze strony społeczeństwa i państwa.

2. Uznaje się prawo mężczyzn i kobiet w wieku małżeńskim do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny.

3. Żaden związek małżeński nie może być zawarty bez swobodnie wyrażonej i pełnej zgody przyszłych małżonków.

4. Państwa-strony niniejszego Paktu podejmą odpowiednie kroki w celu zapewnienia równych praw i odpowiedzialności małżonków w odniesieniu do zawarcia małżeństwa, podczas jego trwania i przy jego rozwiązaniu. W przypadku rozwiązania małżeństwa należy podjąć środki w celu zapewnienia dzieciom niezbędnej ochrony.

Artykul 24

1. Każde dziecko, bez żadnej dyskryminacji ze względu na rasę, kolor skóry, płeć, język, religię, pochodzenie narodowe lub społeczne, sytuację majątkową lub urodzenie, ma prawo do takich środków ochrony ze strony rodziny, społeczeństwa i Państwa, jakich wymaga jego status małoletniego.

2. Każde dziecko powinno być zarejestrowane niezwłocznie po urodzeniu i posiadać nazwisko.

3. Każde dziecko ma prawo do nabycia obywatelstwa.

' A. Michalaka, Komitet Praw Człowieka. Kompetencje, funkcjonowanie, orzecznictwo. Helsińska Fundacja Praw Czlowieka. Warszawa 1994.

133

1) IMIĘ ZYNAROIaOWY PAKT PRAW OBYWATELSKICH I POLITYCZNYCH

przyjęty i otwarty do podpisu, ratyfikacji i przystąpienia rezolucją Zgromadzenia Ogólnego ONZ 2200 A (XXI) w dniu 16 grudnia 1966 rokuj.

2) KONWENCJA O PRAWACH DZIECKA

przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w dniu 20 listopada 1989 roku2.

Preambula

[...] wyrażając przekonanie, że rodzina jako podstawowa komórka społeczeństwa oraz naturalne środowisko rozwoju i dobra wszystkich jej członków, a w szczególności dzieci, powinna być otoczona niezbędną ochroną oraz wsparćiem, aby mogła w pełnym zakresie wypełniać swoje obowiązki w społeczeństwie,

uznając, że dziecko dla pełnego i harmonijnego rozwoju swojej osobowości powinno wychowywać się w środowisku rodzinnym, w atmosferze szczęścia, miłości i zrozumienia [...]

Artyku~ 3

2. Państwa-Strony działają na rzecz zapewnienia dziecku ochrony i opieki w takim stopniu, w jakim jest to niezbędne dla jego dobra, biorąc pod uwagę prawa i obowiązki jego rodziców, opiekunów prawnych lub innych osób prawnie za nie odpowiedzialnych, i w tym celu będą podejmowały wszelkie właściwe kroki ustawodawcze oraz administracyjne.

Artykul 5

Państwa-Strony będą szanowały odpowiedzialność, prawo i obowiązek rodziców lub, w odpowiednich przypadkach, członków dalszej rodziny lub środowiska, zgodnie z miejscowymi obyczajami, opiekunów prawnych lub innych osób prawnie odpowiedzialnych za dziecko, do zapewnienia mu, w sposób odpowiadający rozwojowi jego zdolności, możliwości ukierunkowania go i udzielenia mu rad przy korzystaniu przez nie z praw przyznanych mu w niniejszej konwencji.

Artykul 8

Państwa-Strony podejmują działania mające na celu poszanowanie prawa dziecka do zachowania jego tożsamości, w tym obywatelstwa, nazwiska, stosunków rodzinnych, zgodnych z prawem, z wyłączeniem bezprawnych ingerencji.

Artyku~ 9

Państwa-Strony zapewnią, aby dziecko nie zostało oddzielone od swoich rodziców wbrew ich woli, z wyłączeniem przypadków, gdy kompetentne władze, podlegające nadzorowi sądowemu, zdecydują zgodnie z obowiązującym prawem oraz stosownym postępowaniem, że takie oddzielenie jest konieczne ze względu na najlepiej pojęte interesy dziecka. Taka decyzja może być konieczna szczególnie w przypadkach nadużyć lub zaniedbań ze strony rodziców, gdy każde z rodziców mieszka oddzielnie, a należy podjąć decyzję odnośnie do miejsca pobytu lub zamieszkania dziecka.

Z Wokół praw dziecka. Część I. Helsińska Fundacja Praw Człowieka. Warszawa 1993.

134

Państwa-Strony będą szanowały prawo dziecka odseparowanego od jednego lub obojga rodziców do utrzymywania regularnych stosunków osobistych i bezpośrednich kontaktów z obojgiem rodziców, z wyjątkiem przypadków gdy jest to sprzeczne z najlepiej pojętym interesem dziecka.

W przypadku gdy tego rodzaju separacja jest wynikiem działania podjętego przez Państwo-Stronę, takiego jak zatrzymanie, uwięzienie, wygnanie, deportacja lub śmierć (w tym śmierć spowodowana jakąkolwiek przyczyną podczas zatrzymania przez Państwo) jednego lub obojga rodziców dziecka lub dziecka, Państwo zapewni, na żądanie, rodzicom dziecka, dziecku lub - jeżeli będzie to właściwe - innemu członkowi rodziny podanie istotnych informacji dotyczących miejsca pobytu nieobecnego(ych) członka(ów) rodziny, jeśli treść tej informacji nie przyniesie szkody dobru dziecka. Ponadto Państwa-Strony zapewnią, aby wniesienie takiej prośby samo przez się nie pociągało żadnych ujemnych następstw dla osoby (osób), której(ych) dotyczy.

Artyku~ 16

1. Żadne dziecko nie będzie podlegało arbitralnej lub bezprawnej ingerencji w sferę jego życia prywatnego, rodzinnego lub domowego czy w korespondencję ani bezprawnym zamachom na jego honor i reputację.

3) KONWENCJA O OCHRONIE PRAW CZŁOWIEKA I PODSTAWOWYCH WOLNOŚCI

tzw. Europejska Konwencja Praw Człowieka3 (Rada Europy, Rzym, 4 listopada 1950 roku).

Artykul 8

Każdy ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego i rodzinnego, swojego mieszkania i swojej korespondencji.

Niedopuszczalna jest ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego prawa, z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez ustawę i koniecznych w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę wolności innych osób.

Artykul 12

Mężczyźni i kobiety w wieku małżeńskim mają prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny zgodnie z ustawami krajowymi regulującymi korzystanie z tego prawa.

M.A. Nowicki, Wokół konwencji europejskiej. Warszawa 1992, s. 169-189.

135

4) KARTA PRAW RODZINY

przedłożona przez Stolicę Apostolską wszystkim ludziom, instytucjom i władzom zainteresowanym misją rodziny w świecie współczesnym4.

Należy przeto raz jeszcze podkreślić pilną potrzebę duszpasterskiej obecności Kościola dla podtrzymania rodziny. Trzeba podjąć każdy wysilek, ażeby zorganizować i rozwtnąc auszpasterstwo roaztn, troszcząc stę o tę pierwszoplanową dziedzinę w przekonaniu, że przyszlość ewangelizacji zależy w wielkiej mierze od uKościola domowegou.

(Jan Paweł II Familiaris consortio, nr 65)

Wprowadzenie

Karta Praw Rodziny powstała na życzenie wyrażone przez Synod Bis- "~ kupów, który odbywał się w Rzymie w 1980 r. i był poświęcony "Zadaniom chrześcijańskiej rodziny we współczesnym świecie". Jego Świątobliwość Papież

Jan Paweł II, w Adhortacji Apostolskiej Familiaris consorito (nr 46), podjął życzenie Synodu i zobowiązał Stolicę Apostolską do opracowania Karty Praw Rodziny po to, aby mogła być ona przedłożona zainteresowanym środowiskom i władzom.

Ważne jest właściwe zrozumienie natury i stylu przedstawionej tutaj Karty. Dokument ten nie stanowi wykładu teologi dogmatycznej czy moralnej na temat małżeństwa i rodziny, chociaż wyraża myśl Kościoła w tej dziedzinie. Nie jest także kodeksem postępowania, przeznaczonym dla zainteresowanych osób czy instytucji. Również nie jest to zwykła deklaracja teoretycznych zasad, dotyczących rodziny. Celem Karty jest przedstawienie wszystkim współczesnym chrześcijanom i niechrześcijanom ujęcia - na tyle pełnego i uporządkowanego, na ile to było możliwe - podstawowych praw właściwych owej naturalnej i powszechnej społeczności, jaką jest rodzina.

z tego prawa, które zostało wpisane przez Stwórcę w serce każdego czło~.~e~.,~.. II'I ' Społeczeństwo jest powołane do obrony tych praw przed jakimkolwiek ~cn naruszeniem oraz do poszanowania ich i szerzenia tego, co się składa na ich integralną treść. Przedstawione tu prawa winny być rozpatrywane zgodnie ze specyficznym charakterem Karty. W niektórych wypadkach są to normy ściśle wiąż~ce ~rawnie~w innych ~ostulat~ i zasady odnosza~ce sie~do ~cawoda·HStwa. jakie winno być stworzone i do rozwoju polityki rodzinnej. Zawsze .a: profetycznym wezwaniem na rzecz instytucji rodziny, wymagającej szacur;~

oraz ochrony przed wszelkiego rodzaju uzurpacją.

Prawie wszystkie zawarte tu zasady można zresztą znaleźć w inr _dokumentach, zarówno w dokumentach Kościoła, jak i w dokumes:v _ wspólnoty międzynarodowej. Celem niniejszej Karty jest dośtarczenie lepi

4 Przedruk z "L'Osservatore Romano" nr 10 - wersja polska - październik 198

136

4) KARTA PRAW RODZINY

przedłożona przez Stolicę Apostolską wszystkim ludziom, instytucjom i władzom zainteresowanym misją rodziny w świecie współczesnym'.

Należy przeto raz jes2cze podkreślić pilną potrzebę duszpasterskiej obecności Kościola dla podtrzymania rodziny. Trzeba podjąć każdy wysilek, ażeby zorganizować i rozwinąć duszpasterstwo rodzin, troszcząc się o tę pierwszoplanową dziedzinę w przekonaniu, że przyszlość ewangelizacji zależy w wielkiej mierze od uKościola domowegoa.

(Jan Paweł II Familiaris consortio, nr 65)

Wprowadzenie

Karta Praw Rodziny powstała na życzenie wyrażone przez Synod Biskupów, który odbywał się w Rzymie w 1980 r. i był poświęcony "Zadaniom chrześcijańskiej rodziny we współczesnym świecie". Jego Świątobliwość Papież Jan Paweł II, w Adhortacji Apostolskiej Familiaris consorito (nr 46), podjął życzenie Synodu i zobowiązał Stolicę Apostolską do opracowania Karty Praw Rodziny po to, aby mogła być ona przedłożona zainteresowanym środowiskom i władzom.

Przedstawione w Karcie prawa są wyrażone w niej ze świadomością, kim jest człowiek i czym są wspólne wartości całego rodzaju ludzkiego. Wizja chrześcijańska jest w niej obecna jako światło Objawienia Bożego, które oświeca naturalną rzeczywistość rodziny. Prawa w niej zawarte wypływają ostatecznie z tego prawa, które zostało wpisane przez Stwórcę w serce każdego człowieka. Społeczeństwo jest powołane do obrony tych praw przed jakimkolwiek ich naruszeniem oraz do poszanowania ich i szerzenia tego, co się składa na ich integralną treść. Przedstawione tu prawa winny być rozpatrywane zgodnie ze specyficznym charakterem Karty. W niektórych wypadkach są to normy ściśle wiążące prawnie; w innych postulaty i zasady odnoszące się do prawodawstwa, jakie winno być stworzone i do rozwoju polityki rodzinnej. Zawsze są profetycznym wezwaniem na rzecz instytucji rodziny, wymagającej szacunku oraz ochrony przed wszelkiego rodzaju uzurpacją.

Prawie wszystkie zawarte tu zasady można zresztą znaleźć w innych dokumentach, zarówno w dokumentach Kościoła, jak i w dokumentach ~,vspólnoty międzynarodowej. Celem niniejszej Karty jest dostarczenie lepszego

Przedruk z "L'Osservatore Romano" nr 10 - wersja polska - październik 1983.

i bardziej precyzyjnego ich opracowania oraz zebranie ich w organiczną, porządkową i usystematyzowaną całość. [...)

Obecnie Kartę Praw Rodziny przedstawia Stolica Apostolska, centralna i najwyższa instytucja władzy Kościoła katolickiego. Dokument został ubogacony bardzo wieloma uwagami i sugestiami, stanowiącymi owoc szerokiej konsultacji przeprowadzonej wśród członków Konferencji Episkopatów całego Kościoła, jak również spośród znawców tej dziedziny, reprezentujących różne kultury. Karta jest skierowana przede wszystkim do rządów.

Potwierdzając, dla dobra społeczeństwa, powszechną świadomość podstawowych praw rodziny, Karta dostarcza tym wszystkim, którzy dzielą odpowiedzialność za wspólne dobro, model i punkt odniesienia dla opracowania ustawodawstwa i polityki rodzinnej oraz ukierunkowanie dla programów działania.

Równocześnie Stolica Apostolska przedkłada z całym zaufaniem ten dokument międzynarodowym organizacjom rządowym, które z racji swej kompetencji oraz ze względu na działalność podejmowaną dla obrony i popierania praw człowieka, nie mogą nie dostrzegać łamania podstawowych praw rodziny czy godzić się na ich łamanie.

Oczywiście, Karta jest skierowana także do samych rodzin: celem jej jest umocnienie w nich świadomości niezastąpionej roli i miejsca, jakie zajmuje rodzina; pragnie zachęcić rodziny do łączenia się między sobą dla obrony i umacniania swych praw; jest dla rodzin zachętą do wypełniania ich zadań tak, by w dzisiejszym świecie rola rodziny była coraz wyraźniej ceniona i uznawana.

Wreszcie Karta zwraca się do wszystkich, mężczyzn i kobiet, aby mając na uwadze obecne i przyszłe dobro ludzkości, uczynili wszystko dla zapewnienia ochrony praw rodziny i umocnienia instytucji rodziny.

Stolica Apostolska ogłaszając niniejszą Kartę, oczekiwaną przez przedstawicieli Episkopatów całego świata, zwraca się ze szczególnym apelem do wszystkich instytucji kościelnych, aby z całą mocą dały świadectwo chrześcijańskiemu przekonaniu, że nic nie jest w stanie zastąpić rodziny w wypełnianiu jej misji oraz by starały się zapewnić rodzinom i rodzicom niezbędne oparcie oraz pomoc w wypełnianiu zadań, które Bóg im powierzył.

KA Tri P ~W ROIiZINY

Wstęp Stwierdzając, że:

A. prawa ludzkie, chociaż ujęte jako prawa jednostki, posiadają podstawowy wymiar społeczny, wyrażający się w sposób zasadniczy i przyrodzony w rodzinie;

B. rodzina zbudowana jest na małżeństwie, głębokim i uzupełniającym się związku mężczyzny i kobiety, które opiera się na nierozerwalnej więzi małżeństwa zawartego dobrowolnie i publicznie, otwartego na przekazywanie życia;

C. małżeństwo jest instytucją naturalną, wyłącznie jemu powierzona jest misja przekazywania życia;

137

D. rodzina, związek naturalny, pierwotny w stosunku do państwa czy jakiejkolwiek innej wspólnoty, posiada swoje własne, niezbywalne prawa;

E. rodzina, będąca czymś znacznie więcej niż tylko zwyklą jednostką prawną, społeczną czy ekonomiczną, stanowi wspólnotę milości i solidarności, jedyną pod względem możliwości nauczania i przekazywania wartości kulturalnych, etycznych, spolecznych, duchowych i religijnych, istotnych dla rozwoju i powodzenia własnych członków oraz społeczeństwa;

F. rodzina jest miejscem spotkania różnych pokoleń, które pomagają sobie wzajemnie w osiąganiu pełniejszej mądrości życiowej oraz w godzeniu praw poszczególnych osób z wymaganiami życia społecznego;

G. rodzina i społeczeństwo, połączone ze sobą żywotnymi i organicznymi więzami, uzupełniają się w funkcji obrony i rozwoju dobra wszystkich ludzi i każdego człowieka;

H. doświadczenie różnych kultur na przestrzeni wieków unaoczniło konieczność uznawania i obrony instytucji rodziny przez społeczeństwo;

I. społeczeństwo, a w szczególności państwo i organizacje międzynarodowe, winny czynić wszystko, co możliwe, w celu zapewnienia wszelkiej pomocy - politycznej, ekonomicznej, społęcznej i prawnej - niezbędnej do umocnienia jedności i stabilności rodziny, tak aby mogła ona sprostać swym specyficznym zadaniom;

J. prawa, podstawowe potrzeby, powodzenie i wartości rodziny, choć w wielu wypadkach są coraz lepiej chronione, często jednak nie są uznawane, a nawet są zagrożone przez różne ustawy, instytucje i programy spoleczno-ekonomiczne;

K. wiele rodzin jest zmuszonych do życia w warunkach ubóstwa, które uniemożliwiają wypełnianie przez nie z godnością ich roli;

L. Kościół katolicki, świadom tego, że dobro człowieka, społeczeństwa i samego Kościoła związane jest z życiem rodziny, zawsze uważał, że jego posłannictwem jest głoszenie wszystkim wpisanego w naturę ludzką zamysłu Bożego, dotyczącego małżeństwa i rodziny, popieranie ich i obrona przed jakimikolwiek atakami;

M. Synod Biskupów, zebrany w 1980 r., wyraźnie zalecil opracowanie Karty Praw Rodziny i przedłożenie jej wszystkim zainteresowanym.

Stolica Apostolska, po zasięgnięciu opinii Konferencji Episkopatów, przedkłada obecnie Kartę Praw Rodziny i wzywa wszystkie państwa, organizacje międzynarodowe oraz wszystkie instytucje i osoby zainteresowane do szanowania tych praw, do zapewnienia rzeczywistego ich uznawania i przestrzegania.

Artykul 1

Każdy człowiek ma prawo do swobodnego wyboru drogi życiowej, a więc do zawarcia związku małżeńskiego i założenia rodziny albo do pozostawania w stanie bezżennym.

138

a) Każdy mężczyzna i każda kobieta, po osiągnięciu wieku odpowiedniego do zawarcia małżeństwa i posiadający niezbędne do jego zawarcia zdolności, ma prawo do pobrania się i założenia rodziny, bez żadnej dyskryminacji; ustawowe ograniczenia tego prawa, stałe lub czasowe, mogą być wprowadzane jedynie wówczas, gdy wypływają z obiektywnych i poważnych wymagań samej instytucji małżeństwa oraz jego znaczenia publicznego i społecznego; w każdym przypadku muszą one szanować godność i podstawowe prawa człowieka.

b) Ci, którzy zamierzają się pobrać i założyć rodzinę, mają prawo oczekiwać ze strony społeczeństwa zapewnienia im takich warunków moralnych, wychowawczych, społecznych i ekonomicznych, które pozwolą im z całą świadomością i odpowiedzialnością wykonywać prawo do małżeństwa.

c) Władze publiczne winny wspierać instytucjonalną wartość małżeństwa; związki pozamałżeńskie nie mogą być stawiane na równi z małżeństwami zawartymi w sposób właściwy.

Artykul 2

Małżeństwo może zostać zawarte wyłącznie za dobrowolną i obopólną zgodą, odpowiednio wyrażoną.

a) Doceniając tradycyjną w wielu kręgach kulturowych rolę rodziny w kierowaniu decyzjami dzieci, należy wystrzegać się wszelkiego przymusu, który przeszkadzałby w wyborze określonej osoby na współmałżonka.

b) Przyszli małżonkowie posiadają prawo do wolności religijnej; tak więc żądanie odrzucenia wiary lub zmiany wyznania niezgodnie z sumieniem, stawiane jako warunek zawarcia małżeństwa, jest pogwałceniem tego prawa.

c) W naturalnym uzupełnianiu się mężczyzny i kobiety oboje oni posiadają w małżeństwie tę samą godność i równe prawa.

Artykul 3

Małżonkowie mają niezbywalne prawo do założenia rodziny i decydowania o czasie narodzin i liczbie dzieci, uwzględniając w pełni obowiązki wobec siebie samych, wobec dzieci już narodzonych, rodziny i społeczeństwa, we właściwej hierarchii wartości i zgodnie z naturalnym porządkiem moralnym, który wyklucza uciekanie się do antykoncepcji, sterylizacji, spędzania płodu.

a) Poczynania władz publicznych lub organizacji, zmierzające do ograniczenia w jakikolwiek sposób wolności małżonków w podejmowaniu decyzji co do potomstwa, stanowią ciężką obrazę godności ludzkiej i sprawiedliwości.

b) W stosunkach międzynarodowych pomoc gospodarcza udzielana na rzecz rozwoju ludów nie może być uzależniana od akceptacji programów antykoncepcji, sterylizacji czy spędzania płodu.

c) Rodzina ma prawo do pomocy ze strony społeczeństwa w tym, co dotyczy wydania na świat i wychowywania dzieci. Małżeństwa wielodzietne majy prawo do odpowiedniej pomocy i nie mogą być poddawane dyskryminacji.

13 ~r

Artykui 4

Życie ludzkie, od samego poczęcia, bezwzględnie winno być otoczone troską i szacunkiem.

a) Spędzanie płodu jest bezpośrednim pogwałceniem podstawowego prawa każdej istoty ludzkiej - prawa do życia.

b) Poszanowanie dla godności ludzkiej wyklucza jakiekolwiek manipulacje eksperymentalnie dokonywane na ludzkim embrionie lub inne jego wykorzystywanie.

c) Każda interwencja w dziedzictwo genetyczne osoby ludzkiej, której celem nie jest korekta anomalii, stanowi pogwałcenie prawa do nienaruszalności fizycznej i pozostaje w sprzeczności z dobrem rodziny.

d) Zarówno przed, jak i po narodzeniu, dzieci mają prawo do ochrony i specjalnej opieki; to samo dotyczy matek w okresie ciąźy i - w rozsądnych wymiarach - po porodzie.

e) Wszystkie dzieci, bez względu na to, czy narodziły się z małżeństwa, czy też ze związku pozamałżeńskiego, posiadają takie same prawa do opieki społecznej i do troski o pełny rozwój ich osobowości.

f) Sieroty oraz dzieci pozbawione rodziców czy opiekunów winny być otoczone przez społeczeństwo szczególną troską. W sprawach dotyczących adopcji lub przyjęcia dzieci na wychowanie przez inną rodzinę państwo powinno wprowadzić odpowiednie ustawy prawne, które ułatwią rodzinom zdolnym do tego przyjęcia dzieci potrzebujących opieki - na stałe lub czasowo - a jednocześnie uwzględniające naturalne prawa rodziców.

g) Dzieci upośledzone posiadają prawo do tego, by w domu i w szkole mieć warunki sprzyjające ich ludzkiemu rozwojowi.

Artykul S

Rodzice, ponieważ dali życie dzieciom, mają pierwotne, niezbywalne prawo i pierwszeństwo do wychowania potomstwa, i dlatego muszą być uznani za pierwszych i głównych jego wychowawców.

.,, a) Rodzice mają prawo do wychowania dzieci zgodnie ze swoimi przekonaniami moralnymi i religijnymi, z uwzględnieniem tradycji kulturalnych rodziny, które sprzyjają dobru i godności dziecka; winni także otrzymywać od społeczeństwa odpowiednią pomoc i wsparcie konieczne do wypełnienia roli wychowawców.

b) Rodzice mają prawo do swobodnego wyboru szkół lub innych środków niezbędnych do kształcenia dzieci, zgodnie z własnymi przekonaniami. Władze publiczne winny sprawić, że rozdział dotacji publicznych będzie rzeczywiście umożliwiać rodzicom korzystanie z tego prawa, bez nakładania na nich niesprawiedliwych ciężarów. Rodzice nie powinni, w sposób bezpośredni czy pośredni, być zmuszani do dodatkowych wydatków, co stanowiłoby niesprawiedliwą przeszkodę lub ograniczenie możliwości korzystania z tego uprawnienia.

'' c) Rodzice mają prawo do tego, że ich dzieci nie będą musiały uczęszczać do szkół, które nie zgadzają się z ich własnymi przekonaniami moralnymi t4, i religijnymi.

,r~ ..,

i ~i 140

W szczególności wychowanie seksualne, stanowiące podstawowe prawo rodziców, winno dokonywać się zawsze pod ich troskliwym kierunkiem, zarówno w domu, jak i w wybranych i kontrolowanych przez nich ośrodkach wychowawczych.

d) Naruszane są prawa rodziców, gdy państwo narzuca obowiązkowy system wychowania, z którego zostaje usunięta całkowicie formacja religijna.

e) Podstawowe prawo rodziców do wychowywania dzieci powinno być wspierane przez rozmaite formy współpracy rodziców z nauczycielami i kierownictwem szkoły, a w szczególności przez dopuszczenie obywateli do uczestnictwa w działalności szkoły oraz w określaniu i wprowadzaniu w życie polityki wychowawczej .

f) Rodzina ma prawo wymagać, by środki społecznego przekazu stanowiły pozytywne narzędzie budowania społeczeństwa i by wspierały podstawowe wartości rodziny.

Jednocześnie rodzina ma prawo do odpowiedniej ochrony, a w szczególności do ochrony swych najmłodszych członków, przed ujemnymi wpływami i nadużyciami ze strony środków przekazu.

Artyku~ 6

Rodzina ma prawo istnieć i rozwijać się jako rodzina.

a) Władze publiczne winny uznawać i wspierać godność, słuszną niezależność, intymność, integralność i stałość każdej rodziny.

b) Rozwód narusza samą instytucję małżeństwa i rodziny.

c) System rodziny wielkiej, tam, gdzie istnieje, winien być otaczany szacunkiem i opieką, by mógł lepiej wypełniać swoją tradycyjną funkcję w zakresie solidarności i wzajemnej pomocy, przy jednoczesnym uznawaniu praw małej rodziny i godności każdego z jej członków jako osoby.

Artykul 7

Każdej rodzinie przysługuje uprawnienie do swobodnego organizowania życia religijnego w ognisku domowym pod kierunkiem rodziców, jak również prawo do publicznego wykonywania i głoszenia swojej wiary, uczestniczenia w kulcie publicznym oraz swobodnego wyboru programów wychowania religijnego, bez znoszenia z tego powodu jakiejkolwiek dyskryminacji.

Artykul 8

Rodzina ma prawo do wypełniania swej funkcji społecznej i politycznej w budowaniu społeczeństwa.

a) Rodziny mają prawo do zrzeszania się z innymi rodzinami i instytucjami w celu właściwego i gorliwego wypełniania swych zadań, a także dla ochrony praw rodziny, popierania jej dobra i reprezentowania interesów.

b) Rodziny i zrzeszenia rodzin winny mieć zapewnione prawo do wypełnienia właściwej im roli w przygotowywaniu i wprowadzaniu w życie programów gospodarczych, społecznych, prawnych i kulturalnych, mających wpływ na życie rodzinne.

141

Artykut 9

Rodziny mają prawo oczekiwać od władz publicznych właściwej, nikogo nie dyskryminującej polityki rodzinnej w kwestiach prawnych, gospodarczych, społecznych i finansowych.

a) Rodziny mają prawo do takich warunków ekonomicznych, które im zagwarantują odpowiadający ich godności poziom życia i pełny rozwój. Nie wolno pozbawiać ich prawa do nabywania i posiadania dóbr prywatnych, które sprzyjałyby stabilizacji życia rodzinnego; prawa dotyczące dziedziczenia i przekazywania majątku winny respektować potrzeby i uprawnienia członków rodziny.

b) Rodziny mają prawo spodziewać się, że społeczeństwo, przewidując ich potrzeby, zapewni im pomoc w nadzwyczajnych wypadkach, takich jak przedwczesna śmierć jednego lub obojga rodziców, opuszczenie rodziny przez jednego z małżonków, w razie wypadku, choroby czy inwalidztwa, w razie bezrobocia lub wtedy, gdy rodzina musi ponosić dodatkowe ciężary związane ze starością, niedorozwojem fizycznym czy umysłowym któregoś ze swych członków, czy też w związku z wychowywaniem dzieci.

c) Osoby starsze mają prawo do tego, by mieć zapewnione miejsce - we własnej rodzinie lub, gdy jest to niemożliwe, w instytucjach do tego powołanych - gdzie mogłyby dożywać swej starości, wykonując czynności dostosowane do ich wieku i zapewniające im udział w życiu społecznym.

d) Prawa i potrzeby rodziny, a w szczególności wartość jedności rodzinnej, winny być uszanowane również w polityce i ustawodawstwie karnym w taki sposób, by więźniowie mogli pozostawać w kontakcie ze swoimi rodzinami, a rodziny w okresie uwięzienia któregoś ze swych członków otrzymywały niezbędne wsparcie.

Artykul 10

Rodziny mają prawo do takiego systemu społecznego i gospodarczego, w którym organizacja pracy umożliwia członkom rodziny wspólne życie i nie zagraża jedności, powodzeniu i stabilności rodziny, zapewniając jednocześnie możliwość zdrowego wypoczynku.

a) Wynagrodzenie za pracę winno być wystarczające do założenia i godnego utrzymania rodziny, czy to dzięki odpowiedniej płacy, określonej jako "płaca rodzinna", czy też dzięki innym środkom społecznym, jak zasiłki rodzinne bądź wynagrodzenie pracy domowej jednego z rodziców; powinno być ono takie, aby matka nie była zmuszona do pracy poza domem ze szkodą dla życia rodziny, a zwłaszcza wychowywania dzieci.

b) Należy uznać i szanować pracę matki w domu, zgodnie z wartością, jaką przynosi ona rodzinie i społeczeństwu.

Artykul 11

Rodzina ma prawo do mieszkania odpowiedniego dla życia rodzinnego i dostosowanego do liczby jej członków, w miejscu zapewniającym podstawowe usługi konieczne do życia rodziny i wspólnoty.

142

fl rtykul 12

Rodziny migrantów mają prawo do takiej samej ochrony społecznej, jaka przysługuje innym rodzinom.

a) Rodziny imigrantów mają prawo do poszanowania własnej kultury oraz do wsparcia i opieki koniecznej dla ich włączenia się we wspólnotę, do której wnoszą swój wkład.

b) Emigranci zatrudnieni w jakimś kraju mają prawo do jak najszybszego sprowadzenia swoich rodzin.

c) Uchodźcy mają prawo oczekiwać ze strony władz publicznych i organizacji międzynarodowych pomocy w połączeniu się z własnymi rodzinami.

Proponowane pozycje bibliograficzne dotyczące miłości, małżeństwa i rodziny

(1980-1997) (opracowala Maria Talar)

Pogrubioną czcionką zaznaczono pozycje szczególnie polecane

1. Adamski Franciszek (red.), Miłość, małżeństwo, rodzina, Kraków 1988.

2. Adamski Franciszek, Rodzina między sacrum a profanum, Poznań 1987. 3. Adamski Franciszek, Socjologia małżeństwa i rodziny, Warszawa 1982. 4. Adamski Franciszek (red.), Wychowanie w rodzinie, Kraków 1991.

5. Anthony T. Mitchel, Dlaczego? czyli Samobójstwo i inne zagrożenia wieku dorastania, Warszawa 1994.

6. Antonio Gene, AIDS zmowa milczenia, Gdańsk 1993. 7. Arnold John, Człowiek a AIDS, Lublin 1994.

8. Augustyn Józef, Integracja seksualna, Kraków 1993.

9. Augustyn Józef, Miłość w życiu ludzkim, Kraków 1992.

10. Augustyn Józef, Wychowanie do integracji seksualnej, Kraków 1994.

11. Backus William, Chapian Marie, Mówienie prawdy sobie samemu, Lublin 1992.

12. Backus William, Backus Candace, Jak uczyć dziecko mówienia prawdy sobie samemu?, Lublin 1994.

13. Backus William, Backus Candace, Moc dla rodziców, Lublin 1994. 14. Backus William, Backus Candace, Potrzebuję ciebie, Lublin 1993.

15. Bartel Sabina, Realizacja wartości "pracowitość" a samowiedza i doświadczenie wychowawcze młodzieży, Białystok, 1991.

16. Bazielich Antoni, Ku doskonalszej miłości, Warszawa, 1986. 17. Bensaid Catherine, Zrozumieć siebie, Warszawa, 1994.

18. Bielawiec Aleksander, Krężel Mirosław, Narkomania i alkoholizowanie się młodzieży, Szczecin 1992.

19. Bochwic Teresa Maria, Lęk u dziecka, Warszawa 1991.

20. Bogusz Jan, Lewowicki Tadeusz, Misztal Zdzisław (red.), Młodzież i wychowanie, Warszawa 1987.

21. Bonder Danuta, Janiec Stanisław, Pawłowski Jerzy, Aktywność dzieci i młodzieży w zróżnicowanych środowiskach wychowawczych, Warszawa 1988.

22. Bołoz Wojciech, Życie w ludzkich rękach, Warszawa 1997. 23. Bradshaw John, Zrozumieć rodzinę, Warszawa 1994.

24. Braun-Gałkowska Maria, Psychologia domowa, Olsztyn 1990. 25. Braun-Gałkowska Maria, Miłość aktywna, Warszawa 1985.

26. Braun-Gałkowska Maria, Rozmowy o życiu i miłości, Warszawa, 1986. 27. Braun-Gałkowska Maria, W tę samą stronę. Antologia tekstów. tom I i II. Warszawa 1994

28. Braun Gałkowska Maria, W tę samą stronę. Książka dla nauczycieli o wychowaniu i lekcjach wychowawczych. Warszawa 1994.

29. Braun-Gałkowska Maria, Trudne pytania, Wrocław 1992.

145

30. Brągiel Józefa, Wychowanie w rodzinie niepełnej, Opole 1990.

31. Brągiel Józefa, Rodzinne i osobowościowe uwarunkowania sukcesu szkolnego dziecka z rodziny rozwiedzionej, Opole 1994.

32. Breinholst Willy, Mama jest najlepsza na świecie, Warszawa 1991. 33. Breinholst Willy, Patrz mamo! Patrz tato!, Warszawa 1991.

34. Brejnak Wojciech, Kocham i wychowuję, Warszawa 1993. 35. Brown Stephanie, Leczenie alkoholików, Warszawa 1990. 36. Burney Pierre, Miłość, Wrocław 1993.

37. Cameron-Bandler Leslie, Ku harmonii w miłości, Gdańsk 1993. 38. Campbell Ross, Twój nastolatek potrzebuje ciebie, Kraków 1991. 39. Campbell Ross, Twoje dziecko potrzebuje ciebie, Kraków 1990.

40. Cekiem Czesław, Psychoproflaktyka uzależnień oraz terapia i resocjalizacja osób uzależnionych, Lublin 1992.

41. Celmer Zuzanna, Człowiek na całe życie, Kraków 1992.

42. Celmer Zuzanna, Czy wiesz kogo kochasz?, Warszawa 1994. 43. Celmer Zuzanna, Po prostu życie, Warszawa 1992.

44. Chapian Marie, Kochaj i pozwól się kochać, Lublin 1994.

45. Chłopkiewicz Maria, Osobowość dzieci i młodzieży, Warszawa 1987.

46. Christenson Larry, Christenson Nordis, Przyjaźń, miłość, małżeństwo, Warszawa 1990.

47. Chrześcijanie wobec AIDS, przeł. (z ang.) Radosław Lewandowski, Poznań 1994. 48. Cichowicz Jan, Niedostosowanie społeczne dzieci i młodzieży, Olsztyn 1992. 49. Coan Ann F., Nie przestawaj mnie kochać, Warszawa 1994.

50. Courtois Gaston, Rady dla rodziców, Olsztyn 1989. 51. Crabb Larry, Mężczyźni i kobiety, Warszawa 1994. 52. Cramer Bertrand, Zawód dziecko, Warszawa 1994.

53. Cudak Henryk, Środowisko rodzinne a rezultaty pracy szkoły, Kielce 1991. 54. Czapów Czesław (aut.), Spojrzenia na współczesną rodzinę w Polsce w kontekście wskazań soborowych, Warszawa 1986.

55. Dąbka Adam (red.), Służyć dziecku, Zielona Góra 1993.

56. De Barbaro Bogdan (red.), Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny, Kraków 1994.

57. De Lassus A., New Age - Nowa religia?, Warszawa 1993. 58. Dixon Patrick, Młodzież a AIDS, Warszawa 1990.

59. Dobson James, Co każda żona chciałaby, aby jej mąż wiedział o kobiecie, Warszawa 1994.

60. Dobson James C., Co każdy mąż chciałby aby jego żona wiedziała o mężczyźnie, Warszawa 1994.

61. Dobson James C., Miłość na całe życie, Warszawa 1993.

62. Dobson James C., Miłość potrzebuje stanowczości, Warszawa 1993. 63. Dobson James C., Przygotowanie do dojrzałości, Warszawa 1993. 64. Dobson James, Rozmowy z rodzicami, Kraków 1991.

65. Dobson James, Uparte dziecko, Warszawa 1992.

66. Dobson James C., Zasady nie są dla tchórzy, Warszawa 1993. 67. Dodds Bi l l, Tato w katolickim stylu, Kraków 1994.

68. Dodziuk Anna, Trzeźwieć razem, Warszawa 1993.

69. Drescher John, Drescher Betty, Gdybyśmy zaczynali od nowa, Warszawa 1994.

146

;~~~~~u

70. Drewnowski Jan Franciszek, Małżeństwo doskonałe, Warszawa 1994. 71. Dyer Wayne W., Pokochaj siebie, Poznań 1994.

72. Dyoniziak Ryszard, Postacie miłości, Kraków 1995.

73. Dziubińska Anna, Uwarunkowania przygotowania dziecka do szkoły i jego powodzenie w nauce w klasach I - III szkoły podstawowej, Białystok 1990. 74. Faber Adele, Mazlish Elaine, Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały - jak

słuchać, żeby dzieci do nas mówiły, Poznań 1993.

75. Faber Adele, Mazlish Elaine, Jak mówić, żeby dzieci się uczyly w domu i w szkole, Poznań 1996.

76. Faber Adele, Mazlish Elaine, Wyzwoleni rodzice wyzwolone dzieci. Twoja droga do szczęśliwej rodziny, Poznań 1994.

77. Feldman L., Łączenie terapii indywidualnej i rodzinnej, Gdańsk 1996. 78. Fijałkowski Włodzimierz, Dar rodzenia, Warszawa 1983,

79. Fijałkowski Włodzimierz (red.), Miłość, prokreakcja, odpowiedzialność, Łódź 1985.

80. Fijałkowski Włodzimierz, Naturałny rytm plodności, Warszawa 1985. 81. Fijałkowski Włodzimierz, Rodzi się człowiek, Warszawa 1984.

82. Filipczuk Halina, Babcia w rodzinie, Warszawa 1988.

83. Filipczuk Halina, Potrzeby psychiczne dzieci i młodzieży, Warszawa 1980. 84. Filipczuk Halina, Rodzice i dzieci dorastające, Warszawa 1987.

85. Filipczuk Halina, Rodzice i dzieci najmłodsze, Warszawa 1988.

86. Fischaleck Fritz, Uczciwa kłótnia małżeńska. Jak rozwiązywać konflikty, Warszawa 1990.

87. Forward Susan, Dlaczego on nie kocha, a ona za nim szaleje, Warszawa 1994.

88. Forward Susan, Toksyczni rodzice, Warszawa, 1993.

89. Freed Alvyn, Freed Margaret, Być przyjacielem i mieć przyjaciół, Warszawa 1993.

90. Freeman Dorothy R., Kryzys małżeński i psychoterapia, Warszawa 1991. 91. Fromm Erich, O sztuce miłości, Warszawa 1994.

92. Fryling Alice, Fryling Robert, Poradnik dla rodziców, Katowice 1992. 93. Gajda Janusz, Dziecko a konflikty małżeńskie, Warszawa 1986.

94. Gajda Janusz, Oblicza miłości, Warszawa 1993.

95. Gajda Janusz, Telewizja, młodzież, kultura, Warszawa 1987.

96. Gała Aleksandra Ewa, Uwarunkowania wychowawcze dojrzałej moralności, Lublin Wrocław 1992.

97. Gaś Zbigniew Bronisław, Uzależnienia, Warszawa 1994.

98. Gaś Zbigniew Bronisław (red), Z doświadczeń "Poradni Młodzieżowej", Lublin 1988.

99. Gawlinowa Zofia, Proces wychowania w rodzinie, Kraków 1988.

100. Giermakowska R., Środowisko rodzinne nieletniego przestępcy, Opole 1987.

101. Gogacz Mieczysław, Podstawy wychowania, Niepokalanów 1993. 102. Gołaszewska Maria, Imiona miłości, Kraków 1992.

103. Gołdyka Leszek, Rodzinny i rówieśniczy układ odniesienia młodzieży, Zielona Góra 1994.

104. Gordon Thomas, Wychowanie bez porażek, Warszawa 1993.

105. Gordon Thomas, Wychowanie bez porażek w praktyce, Warszawa 1994.

147

106. Gordon Thomas, Wychowanie bez porażek w szkole, Warszawa 1995. 107. Górski Stanisław, Uwaga rodzice - narkomania!, Warszawa 1985.

108. Górski Stanisław, Tajemnica wzajemnego zrozumienia, Warszawa 1988. 109. Graniewska Danuta, Krupa Krystyna, Balcerzak-Paradowska Bożena, Samotne matki, samotni ojcowie, Warszawa 1986.

110. Grabowscy Magdalena i Wiesław, Niemyscy Anna i Marek, Wołochowiczowie, Zanim wybierzesz... Przygotowanie do życie w rodzinie. Warszawa 1993.

111. Greene Carol, Dlaczego chłopcy i dziewczynki różnią się od siebie, Warszawa 1993.

112. Grochocińska Rita, Psychospołeczna sytuacja dzieci w rodzinach rozbitych, Gdańsk 1992.

113. Grochocińska Rita, Życie dziecka w warunkach tymczasowej i stałej separacji matki i ojca, Gdańsk 1992.

114. Grochulska Joanna, Agresja u dzieci, Warszawa 1993.

115. Grudziak-Sobczyk Ewa, Alkohol a polska młodzież, Warszawa 1993. 116. Grzesiuk Lidia, Tryjarska Barbara, Jak pomagać sobie, rodzinie i innym, Warszawa 1995.

117. Grzesiuk Lidia (red.), Psychoterapia. Szkoły, zjawiska, techniki i specyficzne problemy, Warszawa 1994.

118. Grzesiuk Lidia, Spotkania, które leczą, Warszawa 1987. 119. Grześkowiak Jerzy, Misterium Małżeństwa, Poznań 1993. 120. Guitton Jean, Kobieta, miłość, rodzina, Warszawa 1994.

121. Gulda Mieczysław, Postawy młodzieży wobec niektórych wartości życiowych, Gdańsk 1988. .

122. Gutowska Helena, Zanim dziecko pójdzie do szkoły, Warszawa 1988. 123. Haley Jay, Niezwykła terapia. Techniki terapeutyczne M. H. Ericksona, Gdańsk 1995.

124. Hałaczek Bernard, Ostrowska Krystyna, Franęois Hópflinger, Dlaczego aborcja. Polsko-szwajcarsko-niemieckie badania nad uwarunkowaniami postaw pro- i antyaborcyjnych, Warszawa 1994.

125. Hauck Paul, Jak kochać i być kochanym, Warszawa 1993. 126. Hauck Paul, Uspokój się, Warszawa 1994.

127. Hay Louise L., Możesz uzdrowić swoje życie, Warszawa 1992. 128. Hay Louise L., Pokochaj siebie, ulecz swoje życie, Warszawa 1994.

129. Hejnicka-Bezwińska Teresa, Orientacje życiowe młodzieży, Bydgoszcz 1991.

130. Hennelowa Józefa, U nas w rodzinie, Kraków 1989.

131. Holroyd Stuart, Holroyd Susan, Miłość i seks, Wrocław 1991.

132. Hołyst Brunon, Nieprzystosowanie społeczne dzieci i młodzieży, Warszawa - Kraków 1989.

133. Hołyst Brunon (red.), Samobójstwa nieletnich i młodocianych, Warszawa Kraków 1989.

134. Huggett Joyce, Dorastanie do miłości, Katowice 1992. 135. Hummel Ruth S., Skąd się biorą dzieci?, Warszawa 1993. 136. Hurlock Elizabeth Bergner, Rozwój dziecka, Warszawa 1985.

137. Ilg Liliam Hbates-Ames Louise, Baker Sidney M., Rozwój psychiczny dziecka, Gdańsk 1992.

148

138. Illingworth Ronald Stanley, Illingworth Cynthia, Niemowlęta i małe dzieci, Warszawa 1988.

139. Unicki Stanisław, Młodzieżowa narkomania, Warszawa 1987. 140. Imberdis Pierre, Młodzi a miłość, Warszawa 1994.

141. Imieliński Kazimierz, Seksuologia, Warszawa 1989. 142. Izdebska Helena, Szczęście dziecka, Warszawa 1988.

143. Jan Paweł, lI, papież, Mężczyzną i niewiastą stworzył ich, Lublin 1981. 144. Jan Paweł, II, papież, List do Rodzin Ojca Świętego Jana Pawla II, Poznań 1994.

146. Jan Paweł, II, papież, "Familiaris consortio", Lublin 1987.

147. Janicka Iwona, Niebrzydowski Leon, Psychologia małżeństwa, Łódź 1994. 148. Jarosz Maria, Dezorganiazacja w rodzinie i społeczeństwie, Warszawa 1987.

149. Jarosz Maria, Bariery życiowe młodzieży, Warszawa 1986.

150. Jasiński Władysław, Aby wychowanie mogło służyć rozwojowi, Katowice 1994.

151. Jęśko Jolanta, Wychowanie w rodzinie, Warszawa 1989. 152. Johnson David W., Podaj dłoń, Warszawa 1992.

153. Johnson Vernon E., Od jutra nie piję, Warszawa 1992.

154. Jundziłł Irena, Nagrody i kary w wychowaniu, Warszawa 1986.

155. Jundziłł Irena, Trudności wychowawcze w rodzinie, Warszawa 1989. 156. Karol Wojtyła, Osoba a miłość, Lublin 1991.

157. Kielar-Turska Maria, Jak pomagać dziecku w poznawaniu świata, Warszawa 1992.

158. Klimowa Maria, Zahawy z moim dzieckiem, Warszawa 1986.

159. Klimowicz Grażyna, Przeciwko bezradnej samotności, Warszawa 1988. 160. Kłodecka - Różalska Jadwiga, Radzimy sobie ze stresem, Warszawa 1993. 161. Kolewa Mieczysław, Rodzinne uwarunkowania zachowań przestępczych, Warszawa 1988.

162. Kołodziejczyk Andrzej, Czemierowska Ewa, Spójrz inaczej, Kraków 1993. 163. Komorowska Jadwiga (red), Dziecko we współczesnej Polsce, Warszawa 1991.

164. Komorowska-Pudło Marta, Wychowanie seksualne. Poradnik metodyczny. Szczecin 1997.

165. Konarzewski Krzysztof, Szymańczak Michał, Kiedy dziecko mówi nie, Warszawa 1988.

166. Kornas-Biela Dorota, Rozwój psychofizyczny dziecka przed narodzeniem, Warszawa 1991.

167. Kornas Stefan, Współczesne eksperymenty medyczne w ocenie etyki katolickiej, Częstochowa 1986.

168. Kosmata Klaudia, Krzysteczko Henryk, Odpowiedzialne rodzicielstwo, Katowice 1996.

169. Kozaczuk Franciszek, Świat wartości młodzieży z symptomami niedostosowania społecznego, Rzeszów 1994.

170. Kozłowska Anna, O trudnościach w wychowywaniu dziecka, Warszawa 1991.

171. Kozłowska Anna, Jak pomóc własnemu dziecku?, Warszawa 1990.

149

172. Kramarek Teresa, Metoda objawowo-termiczna regulacji poczęć, Sandomierz 1990.

173. Krochmal Zbigniew, Małżeństwo - rozwój i zbawienie, Warszawa Łomianki 1994.

174. Król Teresa, Maśnik Krystyna, Grażyna Węglarczyk, Propozycje programów wychowania prorodzinnego dla klas IV-VIII, Kraków 1996.

175. Król Teresa (red.), Wędrując ku dorosłości. Przygotowanie do życia w rodzinie dla uczniów starszych klas szkoły podstawowej, Kraków 1997. 176. Król-Fijewska Maria, Tam i stamtąd, Warszawa 1993.

177. Król-Fijewska Maria, Trening asertywności, Warszawa 1993. 178. Krysztofowicz Irena, Wychowanie dla zdrowia, Warszawa 1986.

179. Krzyszowski Tadeusz Jan, Alkohol jadem (przede wszystkim) systemu nerwowego i grabarzem szans życiowych człowieka, Zakroczym 1983. 180. Krzyszowski Tadeusz Jan, Składniki dymu tytoniowego jadami układów

oddychania i krążenia, Zakroczym 1983.

181. Kukołowicz Teresa, Z badań nad rodziną, Lublin 1984.

182. Kustra Krystyna, Alkoholizawanie się dzieci i młodzieży, Warszawa 1986.

183. Kwieciński Zbigniew, Młodzież wobec wartości i norm życia społecznego, Toruń 1987.

184. Kwiek Maria, Wychowanie do miłości, Wrocław 1991.

185. Kwiek Maria, Nowak Iwona, Dorastanie do miłości, Wrocław 1993.

186. Kwiek Maria, Nieparko Romuald, Urbaniak Andrzej, Chrześcijańskie wychowanie do miłości, Poznań 1988.

187. Lacourt Jacques, Umiejętność kochania, Warszawa 1996.

188. LaHaye Tim F., Wychowanie seksualne w rodzinie, Lublin 1994. 189. Lakowski Jerzy, Trwałość wspólnoty małżeńskiej, Warszawa 1987. 190. Lanota Anna, Merżan Irena, Skąd się biorą dzieci?, Warszawa 1986. 191. Laskowski Andrzej, Rejzner Andrzej, Tokarczyk Ewa, Demoralizacja

i przestępczość dzieci i młodzieży. Atlas, Warszawa 1996. 192. Laskowski Jerzy, Małżeństwo i rodzina, Warszawa 1982.

193. Laskowski Jerzy, Małżeństwo wspólnotą miłości, Warszawa 1993. 194. Lawson Michael, W obliczu depresji, Kraków 1994.

195. Lichtarowicz Alina, Kiedy jestem plodna a kiedy nie, Katowice 1994. 196. Lievegoed Bernardus Cornelis Johanne, Fazy rozwoju dziecka, Toruń 1993.

197. Linn Matthiew, Linn Dennis, Uzdrawianie ludzkich zranień poprzez pięć etapów przebaczenia, Kraków 1993.

198. Lipkowski Otton, Pedagogika specjalna. Zarys. Wyd. IV, Warszawa 1981. 190. Lis-Turlejska Maria (wybór i oprac.), Nowe zjawiska w psychoterapii, Warszawa 1991.

200. Ludwig K., Terapia systemowa. Podstawy teoretyczne i praktyka, Gdańsk 1995.

201. Ludzka płciowość: prawda i znaczenie. Wskazania dla wychowania w rodzinie. Papieska Rada ds. Rodziny, Warszawa 1996.

202. Lisiewicz Jerzy, Alkohol a zdrowie i kultura człowieka, Wrocław Kraków 1986.

203. Łapiński Eugeniusz (red.), Rodzina a rozwój dziecka, Warszawa 1987.

150

~n~r

204. Łopatkowa Maria, Elementarz wychowania małego dziecka, Warszawa 1988.

205. Łuczak Henryk, Dorastanie do miłości, Warszawa 1990. 206. Madej Andrzej, Bogaci młodością, Wrocław 1990.

207. Madrova Eva, Spróbujcie być dzieckiem, Warszawa 1989.

208. Majdański Kazimierz (red.), Wychowanie do miłości, Warszawa 1987. 209. Majkowski Władysław, Czynniki dezitegracji współczesnej rodziny polskiej, Kraków 1997.

210. Makarska Teresa, Rodzina a stymulacja zdolności intelektualnych dziecka, Siedlce 1991.

211. Makowska Jolanta, Dzieci trudne do kochania, Warszawa 1986. 212. Maliński Mieczysław, Zanim powiesz kocham, Kraków 1988. 213. Mandel Robert Steven, Terapia otwartego serca, Opole 1993,

214. Marcinkowski Włodzimierz, Lekarskie abc o alkoholu, Kraków 1988. 215. Marcol Alojzy, Etyka życia seksualnego, Opole 1995.

216. Martin Ralph, Mężowie, żony, rodzice, dzieci, Kraków 1995.

217. Marynowicz - Hetka Ewa, Dziecko w rodzinie problemowej, Warszawa 1987.

218. Maultsby Maxie C., Hendricks Allie, ABC twoich emocji, Poznań Żnin 1992.

219. McDowell Josh, Tajemnica miłości, Kraków 1992.

220. McDowell Josh, Levis Paul, Dawać, brać, kochać, Kraków 1992.

221. McDowell Josh, Day Dick, Jak być bohaterem dla swoich dzieci, Warszawa 1993.

222. McDowell Josh, Nie, Lublin 1993.

223. McDowell Josh, Tajemnica miłości, Lublin 1994.

224. McDowell Josh, Wakefield Norm, Zadziwiający wpływ tatusia, Warszawa 1994.

225. McGinnis Alan Loy, Sztuka miłości (czyli o sekretach trwałego szczęścia w rodzinie), Warszawa 1994.

226. Meissner Karol, Suszka Bolesław, Twoja przyszłość, Poznań 1992. 227. Meissner Karol, Skąd się biorą dzieci?, Oleśnica 1994.

228. Mellibruda Jerzy, Nieprzebaczona krzywda, Warszawa 1992. 229. Mierzwiński Bronisław, Mężczyzna - Mąż - Ojciec, Otwock 1996 230. Miksza Małgorzata, Żyć, ale jak?, Kraków 1994.

231. Misiewicz Halina, Rola rodziny w kształtowaniu postaw, Warszawa 1986.

232. Misiewicz Halina, Dlaczego dziecko ucieka z domu, Warszawa 1986. 233. Misztal Bronisław, Grupy rówieśnicze młodzieży, Wrocław 1974. 234. Mitek Eugeniusz, Wychowanie chrześcijańskie, Oleśnica 1993.

235. Modrzejewska Ewa, Miłość i kontestacja, Warszawa 1987. 236. Moir Anne, Jessel Dlavid, Płeć mózgu, Warszawa 1993. 237. Mller Tadeusz, Młodzieżowe podkultury, Warszawa 1987. 238. Mycielski Jacek, Elementarz dla rodziców, Poznań 1994.

239. Nartowska Hanna, Małe dziecko chce się bawić, Warszawa 1986.

240. Niebrzydowski Leon, Płaszczyński Eugeniusz, Przyjaźń i otwartość w stosunkach międzyludzkich, Warszawa 1989.

151

241. Niebrzydowski Leon (red.), Rodzinne uwarunkowania kontaktów interpersonalnych dzieci i młodzieży, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk - Łódź 1988.

242. Nitecka Ewa, Pietkiewicz-Rok Ewa, Staszewska Dorota, Miłość od poczęcia, Warszawa 1987.

243. Nowak Teresa, Trudności wieku dojrzewania, Leszno 1986.

244. Nowicki Grzegorz, Rozwój, sprawność fizyczna i wyniki w nauce dzieci i młodzieży w zróżnicowanym środowisku rodzinnym, Bydgoszcz 1990. 245. Obuchowska Irena (red., Dziecko niepełnosprawne w rodzinie Warszawa, 1991.

246. Ochmański Marian, Losy młodzieży z rodzin alkoholicznych i jej charakterystyka psychospołeczna, Ciechanów 1987.

247. Ochmański Marian, Sytuacja psychospołeczna młodzieży z rodzin alkoholicznych, Lublin 1985.

248. Olszak - Krzyżanowska Bożena, Młodzież wobec nowych wyzwań, Zielona Góra 1992.

249. Olechnowicz Hanna (red.), U źródeł rozwoju dziecka, Warszawa 1988. 250. Olubiński Andrzej, Konflikty małżeńskie a warunki i efekty wychowania w rodzinie, Toruń 1987.

251. Olubiński Andrzej, Konflikty rodzice - dzieci - dramat czy szansa?, Toruń 1992.

252. Ombach Maria, W poszukiwaniu prawdziwej miłości, Warszawa 1994. 253. Orwid Maria, Czabała Czesław (red), Terapia rodzin i małżeństw, Warszawa 1990.

254. Ostrowska Krystyna, W poszukiwaniu wartości, Gdańsk 1994.

255. Ostrowska Krystyna, Tatarowicz Jan (red.), Zanim w szkole będzie źle, Warszawa 1996.

256. Padioleau Marie - Franqoise, Nastolatki czyli co się dzieje z ciałem i duszą gdy ma się trzynaście - osiemnaście lat, Katowice 1993.

257. Pałyga Jan, Młodzież pyta, Warszawa 1991.

258. Papis Elżbieta Wanda, Wzrastam w mądrości. Książka dla ucznia z ćwiczeniami. Warszawa 1996.

259. Papis Elżbieta Wanda, Życie i miłość. Poradnik dla nauczycieli, Warszawa 1996.

260. Pellegrino Giuseppe, Jak wychowywać?, Warszawa 1994.

261. Pellegrino Giuseppe, Udane małżeństwa - lepsze wychowanie, Warszawa 1994.

262. Pęczak Andrzej, Naturalne planowanie rodziny dla opornych, Warszawa 1995.

263. Pęczak Mirosław, Mały słownik subkultur młodzieżowych, Warszawa 1992.

264. Pielok Cecylia, Sołtysińska Grażyna, Vademecum absolwenta szkoły ponadpodstawowej, Warszawa 1996.

265. Pielkowa Józefa Anna, Rodzicielskie troski, Warszawa 1988.

266. Pielkowa Józefa Anna, Rodzinne uwarunkowania rozwoju i wychowania dziecka w młodszym wieku szkolnym, Szczecin 1992.

267. Pielkowa Józefa, Moje dziecko jest niegrzeczne, Warszawa 1988. 268. Pieper Josef, O miłości, Warszawa 1993.

152

269. Płytycz Barbara, Co maturzysta powinien wiedzieć o AIDS, Warszawa 1991.

270. Podsiad Antoni, Szafrańska Amelia, Spojrzenia na współczesną rodzinę w Polsce, Warszawa 1981.

271. Pohorecka Anna (red.), Rodzina w terapii, Warszawa 1992. 272. Pohorecka Anna (red.), Rozwód?, Warszawa 1994.

273. Popielski Kazimierz, Noetyczny wymiar osobowości, Lublin 1993.

274. Poręba Piotr, Psychologiczne uwarunkowania życia rodzinnego, Warszawa 1981.

275. Porębska Maria (red.), Kształtowanie się postaw rozwoju psychicznego człowieka w rodzinie, Wrocław 1993.

276. Porębska Maria (red.), Środowisko społeczne a rozwój psychiczny człowieka, Wrocław 1985.

277. Pospiszyl Kazimierz, O miłości ojcowskiej, Warszawa 1986.

278. Pospiszyl Kazimierz (red.), Z badań nad postawami rodzicielskimi, Lublin 1988.

279. Pospiszyl Kazimierz, Żabczyńska E, Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie, Warszawa 1980.

280. Powell John, Dlaczego boję się kochać?, Warszawa 1993. 281. Powell John, Jak kochać i być kochanym, Pelplin 1990. 282. Powell John, Miłość bez warunków, Wrocław 1993.

283. Powell John, Pełnia człowieczeństwa, pełnia życia, Warszawa 1993. 284. Półtawska Wanda, Przygotowanie do małżeństwa. Kraków 1993.

285. Praszkier Ryszard, Broniszewski Michał (red.), Mity i rzeczywistość terapii rodzin, Warszawa 1988.

286. Pulikowki Jacek, Urbaniakowie Grażyna i Andrzej. Młodzi i miłość. Poznań 1996.

287. Puźyński Stanisław, Habrat Bogusław (red.), Zagadnienia alkoholizmu i innych uzależnień, Warszawa 1989.

288. Quoist Michel, Rozmowy o miłości, Warszawa 1989.

289. Raczkowska Jadwiga. Na tropach rodzicielskich niepowodzeń, Warszawa 1988.

290. Radwańska Anna, Problemy rodziny, Warszawa 1994. 291. Radziewicz Julian, Być kimś - i z kimś, Warszawa 1987. 292. Rainery Denis i Barbara, Wybrałem ciebie!, Lublin 1992.

293. Rembowski Józef. Rodzina w świetle psychologii, Warszawa 1986. 294. Rembowski Józef, Metoda projekcyjna w psychologii dzieci i młudxicw Warszawa 1986.

295. Rembowski Józef, Samotność, Gdańsk 1992.

296. Reykowski Janusz. Młodzież z perspektywy psychologicznej, Wars~aw,i 1988.

297. Rodzina u podstaw ładu moralnego w społeczeństwie, Rada ds.(cio a}gir. Rodziny ZG (Zarządu Głównego) Stowarzyszenia PAX. Warsiawa I ~ ~~ 298. Rostowski Józef, Zarys psychologii małżeństwa. Wars7awa ly~i7.

299. Rótzer Josef, Naturalna regulacja poczęć, Poznań 1994.

300. Rudowska łrena, Higiena i kosmetyka dzieci i mł~dzieżv. Warszawa I ~n> ~ 301. Rybczyńska Irena, Vorbrodt Maria, Jak sobie radzić o małvm d~iech,, Warszawa, 1988.

302. Ryłko Tadeusz, W stronę miłości bogatej i szczęśliwej, Częstochowa 1993. 303. Ryś Maria. Ku dojrzałości osobowej w małżeństwie. Rozwijanie dojrzałej osobowości. Warszawa 1997.

304. Ryś Maria, Konflikty w rodzinie niszczą czy budują?, Warszawa 1994. 305. Ryś Maria, Psychologia małżeństwa, Warszawa 1993.

306. Ryś Maria, Wpływ dzieciństwa na późniejsze życie w małżeństwie i rodzinie, Warszawa 1992.

307. Ryś Maria, Zespoły zaburzeń po przerywaniu ciąży. Doniesienia z badań, Warszawa 1994.

308. Sagan Marek, Prawo wobec ingerencji w naturę ludzkiej prokreacji, Warszawa 1990.

309. Salamon Jadwiga, W kręgu natury, zdrowia i wartości. Kalendarz dla Ciebie, Warszawa 1996.

310. Samoć Aniela (red.), Naturalne planowanie rodziny, Gdański 1991. 311. Sawicka Katarzyna, Rozwój autokontroli emocjonalnej, Warszawa 1993. 312. Schaffer H., Początki uspołecznienia dziecka, Warszawa 1981.

313. Schooyans Michel, Aborcja a polityka, Lublin 1991.

314. Seamands David A., Uzdrowienie zranionych uczuć, Kraków 1992.

315. Sekuła Bogdan, Pielok Cecylia, Zajęcia warsztatowe dla uczniów szkół ponadpodstawowych, Warszawa 1996.

316. Siemek Danuta, Problemy wychowawcze wieku dorastania, Warszawa 1986.

317. Siemek Danuta, Problemy wychowawcze wieku przedszkolnego, Warszawa 1987.

318. Singer Peter, Wells Deane, Dzieci z probówki, Warszawa 1988. 319. Skórzyńska Zofia, Psychologia dla rodziców, Warszawa 1990.

320. Skrzydlewski Władysław Bernard, Chrześcijańska wizja miłości, małżeństwa i rodziny, Kraków 1989.

321. Skynner Robin, Cleese John, Żyć w rodzinie i przetrwać, Warszawa 1992. 322. Sławiński Stanisław, Dojrzewać do miłości. Rozmowy o samowychowaniu. Warszawa 1990.

323. Sławiński Stanisław, Ślubuję Ci miłość..., Warszawa 1994. 324. Sławiński Stanisław, Wychowywać do miiości. Warszawa 1993.

325. Sławiński Stanisław, Wychowywać do posłuszeństwą, Warszawa 1994. 326. Słomińska Janina, Mechanizmy i funkcje grup młodzieżowych, Warszawa 1986.

327. Sobolewska Zofia, Odebrane dzieciństwo, Warszawa 1992.

328. Sochaczewska Grażyna, Kozłowska Anna, Domowe przedszkole, Warszawa 1988.

329. Sołowiej Józefa, Rodzinne uwarunkowania twórczości dzieci i młodzieży, Gdańsk 1987.

330. Sołtysińska Grażyna, Trzeciak Włodzimierz, Jak wybierać zawód?, Warszawa 1993.

331. Spaniu Wanda, Skąd się biorą trudne dzieci?, Warszawa 1993. 332. St. Clair Barry, Jones Bill, Seks, Lublin 1992.

333. St. Clair Barry, Jones Bill, Miłość, Lublin 1994.

334. Stach Ryszard, Uzależnienie od alkoholu a depresja, Kraków 1991.

154

335

336.

337. 338. 339. 340. 341. 342. 343.

yi 344.

· 345. 346.

347 348 349

350. 351. 352. 353. 354. 355. 356. 357.

358 359

360. 361. ,62. 363. 1989. s 64. 365. 366.

Stadtmller-Wyborska Elżbieta, O wychowaniu dla pokoju, Warszawa Gdańsk 1991.

Stech Krystyna, Ratuś Bronisława (red.), Pakty Praw Człowieka w procesie edukacji, Zielona Góra 1994.

Strelau Jan, Rola temperamentu w rozwoju psychicznym, Warszawa 1990. Stróżewski Władysław, W kręgu wartości, Kraków,1992.

Sujak Elżbieta, Poradnictwo małżeńskie i rodzinne, Katowice 1995. Sujak Elżbieta, Malżeństwo pielęgnowane, Katowice 1991.

Sujak Elżbieta, Życie jako zadanie, Warszawa 1989. Sygit Marian, Wychowanie zdrowotne, Szczecin 1991.

Szaniawski Klemens, O nauce, rozumowaniu i wartościach, Warszawa 1994.

Szczepanowicz Marian (oprac.), Miłość możliwa jest, Kraków 1992. Szczepańska Hanna, Żony alkoholików, Warszawa 1992.

Szczodrak Mieczysław, Myślenie i działanie pedagogiczne rodziców, Kielce 1985.

Szewczykowska Janina, Kochania trzeba się uczyć, Warszawa 1988. Szewczyk Władysław (red.), Jak sobie z tym poradzić, Tarnów 1994. Sztander Wanda, Dzieci w rodzinie z problemem alkoholowym, Warszawa 1993.

Sztander Wanda, Przed klasówką z miłości, Warszawa 1990. Sztander Wanda, Pułapka współuzależnienia, Warszawa 1995. Sztukowska-Królczak Alicja, Moje dziecko i ja, Warszawa 1987. Szymanowski Teodor, Młodzież wobec alkoholu, Warszawa 1990. Śliwińska Anna, Subkultury młodzieżowe, Opole 1994.

Święcicka Hanna, Jest ktoś, Marki - Struga 1992. Święcicka Hanna, Świat moich wartości, Warszawa 1993.

Talar Maria (oprac.), W kręgu zagadnień miłości, małżeństwa, rodziny, Warszawa 1994.

Tarnowski 3anusz, Jak wychowywać, Warszawa 1993.

Tchórzewski Andrzej Michał, Funkcje edukacyjne rodziny, Bydgoszcz 1990.

Trobisch Walter, Miłości trzeba się uczyć, Warszawa 1986. Trobiscl~ Walter, Pokochać siebie, Kraków 1987.

Trzeciak Bohdan, Miłość, młodość, seks, Koszalin 1988.

Turewicz Wanda (red.), Zaburzenia emocjonalne dzieci, Zielona Gera

Tyszka Z., Rodziny współczesne w Polsce, Warszawa 1982. Uszyński Tadeusz, Katolicka etyka małżeńska, Warszawa 1993.

Vanier Jean, Mężczyzną i niewiastą stworzył ich do życia w prawd~ivv miłości, Kraków 1989.

Warren Neil Clark, Jak poślubić właściwą osobę, Warszawa 19~: Wilczkowa Maria, Zabawy słowem, Warszawa 1986.

Wills-Brandaon Carla, Jak mówić nie i budować udane związki, CJ~In,:

1994. 370. Winnicott Donald Woods, Rozmawiając z rodzicami, Warsz;mn ! ~~' 371. Wiśniewska-Roszkowska Kinga, Seks i Moralność. Krakuv~ I ~t;~ 372. Woititz .łanet C~., Małżeństwo na lodzie, Warszawa. I~)~)

367 368 369

373. Woititz Janet G., Dorosłe dzieci alkoholików, Warszawa 1994.

374. Wojciechowski Mieczysław, Psychologia narkomańli czyli jak do tego dochodzi, że ktoś się uzależnia, Warszawa 1993.

375. Wojciszke Bogdan, Psychologia miłości, Gdańsk 1994. 376. Wojtyła Karol, Miłość i odpowiedzialność, Lublin 1982.

377. Woronowicz Bohdan T., Alkoholowe Vademecum dla każdego, Warszawa Zakroczym 1993.

378. Woydyłło Ewa, Początek drogi, Warszawa 1990.

379. Woydyłło Ewa, Wybieram wolność czyli Rzecz o wyzwalaniu sig z uzależnień, Warszawa 1991.

380. Woydyłło Ewa, Zgoda na siebie, Warszawa 1993.

381. Wójcik Elżbieta, Metody aktywizujące stosowane w spotkaniach grupowych, Łódź 1994.

82. Wójcik Elżbieta, Naturalne planowanie rodziny, Tarnów 1994.

83. Wójcik Elżbieta, O wychowaniu dzieci i mlodzieży, Pelplin 1993. 84, Wójcik Ełżbieta, Rozwój miłości w małżeństwie, Poznań 1988. 385. Wójcik Elżbieta, Z myślą o małżeństwie, Sandomierz 1990.

386. Wójcik Jerzy Wojciech, Od hipisów do satanistów, Kraków 1992.

387. Wright H. Norman, Tatusiowa córeczka (czyli o niezwykłym wpływie ojca na osobowość córki), Warszawa 1993.

388. Wright H. Norman, Sztuka porozumiewania się (czyli jak zrozumieć siebie. aby zrozumieć współmałżonka), Warszawa 1994.

389. Wright H. Norman, Konflikty?, Warszawa 1994.

390. Wright H. Norman, Romantyczne małżeństwo, Warszawa 1994. 391. Wróblewska Wiktoria, Nastoletnie matki w Polsce, Warszawa 1991. 392. Zalewśka Danuta, Kontekst kulturowy funkcjonowania zdrowia jak<~ wartości, Wrocław 1994.

393. Zdąbłarz Irena (red.), Czas wolny młodzieźy, Warszawa 1988. 394. Zienkiewicz Aleksander, Miłości trzeba się uczyć, Kraków 1990. 395. Ziemska Maria (red.), Rodzina i dziecko, Warszawa 1986.

396. Zubrzycka Elżbieta, Narzeczeństwo, małżeństwo, rodzina, rozwód'`. Gdańsk 1993.

397. Zych Adam A., Być sobą przeciw sobie, Warszawa 1988. 398. Życiński Jóżef (red.), Osoba i miłość, Tarnów 1993.

e~W

~uo/'; ~.-~,:\ w~ "f>.~,~, ~j l ~

°°~.,,.H i~s~: