Emigracja Polska w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych.
Instytucje kulturalne, oświatowe i naukowe.
Migrację najszerzej określamy jako wędrówkę, przesiedlanie się ludności w celu zmiany miejsca pobytu, zamieszkania. Występowała od zarania dziejów w różnych formach. W starożytności przybrała formę kolonizacji, a później wędrówek ludów. Średniowiecznymi wielkimi migracjami były wyprawy krzyżowe. Również podbój kolonialny i odkrycia geograficzne stały się początkiem ruchów migracyjnych w nowożytnym świecie. Od połowy XVIII w., rozwinięta w XIX w. masowa emigracja zmierzała ku Nowemu Światu. Migracje współczesne natomiast są bardzo zróżnicowane i zależą od wielu aspektów.
Ze względu na przyczyny dzielimy migracje na ekonomiczne (dobrowolne wędrówki, mające na celu poprawę bytu) i polityczne (spowodowane sytuacją wewnętrzną danego kraju - wojna, zabór, represje). Pod względem geograficznym istnieją migracje wewnętrzne i zewnętrzne. Czas - stałe, okresowe lub sezonowe. Według kwestii organizacyjno-prawnych wyróżniamy migracje zorganizowane lub żywiołowe, celowe lub przypadkowe, legalne lub nielegalne.
Kraje świata za to dzielimy na imigracyjne i emigracyjne, łączące obydwie te funkcje oraz nie uczestniczące w migracjach w żadnym stopniu. Kraje imigracyjne często są zainteresowane zaludnianiem terenu swojego kraju dając imigrantom atrakcyjne warunki bytowe. Natomiast kraje emigracyjne (te z których ludność wyjeżdża) cechuje niższy poziom życia oraz nadmiar siły roboczej. Największym krajem imigracyjnym współczesnego świata były i są Stany Zjednoczone. Przykładem państwa zarazem emigracyjnego i imigracyjnego jest Wielka Brytania. Przepływ ludności odbywa się tu między metropolią a jej byłymi koloniami i dominiami. Dziś są niepodległymi państwami, wchodzącymi w skład Wspólnoty Brytyjskiej.
Polska na początku swych dziejów była państwem imigracyjnym. Wraz z upadkiem Rzeczpospolitej ta funkcja kraju zamierała. W czasach zaborów Polska stała się obszarem emigracyjnym. Wielkie wędrówki utrzymały się także w następnym stuleciu.
Z ziem polskich pod zaborami przed wybuchem I wojny światowej wyemigrowało 5 mln osób. Podczas I wojny światowej ok. 3,5 mln osób. W okresie II Rzeczpospolitej poza granice kraju znajdowało się około 2,1 mln Polaków. W czasie II wojny światowej i okupacji - 5 mln osób (w tym deportacje i przesiedlenia). Byli to głównie żołnierze, którzy odznaczali się wysokim wykształceniem. Lata 1956-1980 (Polska Ludowa) przyniosła emigrację 600 tys. ludzi czysto ekonomiczną. Natomiast w latach 80-tych było to około 1 mln z przyczyn polityczno-ekonomicznych. Największe skupisko Polaków poza polską znajdowało się w Stanach Zjednoczonych (8 200 tys. osób - spis z 1980r.), natomiast do Wielkiej Brytanii wyemigrowało około 150-170 tys. osób. Ogólnie poza granicami Polski do dziś mieszka około 21 mln Polaków i osób polskiego pochodzenia. Po 1 maja 2004r. zaobserwować można kolejną falę Polonii głównie jednak skierowaną w stronę państw Unii Europejskiej. Zdecydowanie na pierwszym miejscu uplasowała się Wielka Brytania. Według danych z 2007r. w Stanach Zjednoczonych znajduje się 10 600 tys. osób, natomiast w Wielkiej Brytanii - 500 tys..
Społeczeństwo polskie znajdujące się na wychodźstwie określa się mianem diaspory polskiej, potocznie Polonii. Jednak ani Polacy na Litwie ani polska emigracja po II wojnie światowej (skupiona głównie w Wielkiej Brytanii) ani kręgi kombatanckie w innych krajach nie uważają się za członków zbiorowości określanej mianem Polonii. Wychodźcy akcentowali czasowy i konieczny charakter wędrówki, której celem było odzyskanie niepodległości i wolności państwa.
Stany Zjednoczone
Początkowo emigracja do Stanów Zjednoczonych była niezbyt liczna. Jednak od drugiej połowy XIX w. gwałtownie wzrosła. W 1854r. Polacy założyli pierwszą osadę - Pannę Marię. Szacuje się, że do 1914r. granice USA przekroczyło około 3-3,5 mln ludzi (rocznie - około 100 osób). Pierwsze skupisko polskie utworzyło się w obrębie Pensylwanii, Nowego Jorku i Massachusetts. Drugim skupiskiem było Illinois, Wisconsin, Michigan, Ohio i Minnesota. Do dziś Chicago (w Illinois) jest stolicą polskiego wychodźstwa (w 1914 - 0,5 mln, obecnie - 1,5-1,8 mln).
Społeczność polonijna wykształciła więzy narodowościowe, które polegały na uświadomieniu sobie polskiego pochodzenia i przynależności do narodu polskiego. Organizowano głównie parafie i szkoły oraz różne stowarzyszenia przykościelne. Ponadto tworzono instytucje samopomocowo-ubezpieczeniowe, związki oświatowe i kulturalne oraz organizacje społeczne i polityczne.
Pierwsza parafia polska powstała w osadzie Panna Maria w Teksasie w 1854r. Do 1910r. w Stanach Zjednoczonych istniało 500 parafii. Często z inicjatyw kościołów parafialnych powstawały przy nich szkoły polskie. Wychowywano w nich młodzież w duchu moralności katolickiej, znajomości historii i kultury polskiej. W osiedlach i dzielnicach polskich powstawały sklepy, restauracje, kantory, biura sprzedaży kart okrętowych, zakłady ziemieślniczo-usługowe oraz towarzystwa wzajemnej pomocy. Ponadto rodziły się kółka śpiewacze i chóry, teatry amatorskie. Otwierano czytelnie i biblioteki, budowano domy polskie.
Pierwszą organizacją zrzeszającą społeczeństwo emigracyjne było Zjednoczenie Polskie Rzymskokatolickie powstałe w 1873r. w Detroit. Jej siedzibą jednak szybko stało się Chicago. Miała ono kultywować obyczaje, pomagać szkolnictwu, podtrzymywać społeczność w duchu narodowym. W 1880r. w Filadelfii powstał Związek Narodowy Polski z siedzibą w Chicago. Zakładano podtrzymywanie kultury, tradycji i języka polskiego. Zachęcano do włączenia się do społeczności amerykańskiej oraz do przyjmowania obywatelstwa. Z biegiem lat zakładano inne organizacje i towarzystwa w Stanach Zjednoczonych. M.in. Sokolstwo Polskie zrzeszające młodzież, Związek Polek w Ameryce oraz liczne organizacje polityczne (Zjednoczenie Młodzieży Polskiej, Związek Socjalistów Polskich).
W okresie międzywojennym w skutek zaostrzenia przepisów imigracyjnych, emigracja polska do Stanów Zjednoczonych została zahamowana. W latach 1920-1926 za ocean przybyło prawie 200 tys. osób, do Polski natomiast powróciło około 109 tys. Na skutek przyrostu naturalnego pod koniec lat 30-tych liczebność Polonii wzrosła do około 4 mln. Awans społeczny Polaków w USA powoli rósł, a dzięki podejmowaniu dodatkowych prac rosła ich zamożność.
Główną organizacją naukowo-kulturalną była Fundacja Kościuszkowska założona przez Stefana Mierzwę w 1925r. W ciągu 10 lat przyznała 100 stypendiów studentom oraz uczonym polskim i amerykańskim. Ponadto promowała i upowszechniała polską książkę. Wśród jej wpływu znajdowało się około 2 mln ludności Polonii. Fundacja nie szczędziła wsparcia finansowego, politycznego i moralnego Polakom w kraju. Do rozwoju oświaty, kultury i moralności Polonii przyczyniły się również polskie zakony kobiece, kształtujące dziewczęta na nauczycielki. Pierwszym z nich był zakon felicjanek (1874r.). Do 1924r. w klasztorze zdobyło wiedzę około 900 dziewcząt.
Na początku lat 20-tych do szkół parafialnych uczęszczało około ¾ dzieci. Początkowo w wielu z nich nie istniał podział uczniów na klasy. Szczególną trudność sprawiały kadry. Pierwsi nauczyciele cywilni zdobywali wiedzę na gruncie amerykańskim lub byli zastępowani przez duchownych. Po polsku uczono tylko religii, historii i języka polskiego. Absolwenci takich klas mogli wstępować do amerykańskich szkół średnich. Istniało kilkadziesiąt polskich szkół średnich, 7 seminariów duchownych i 3 seminaria nauczycielskie. Po II wojnie światowej szkoły parafialne prowadzili jedynie zakonnicy. Szkoły stopniowo stawały się wieloetniczne. Prym w ich prowadzeniu wiodły felicjanki (206 szkół w 1946r.) i nazaretanki (67 szkół w 1945/1946r.).
Pierwszą średnią szkołą polską w USA było Seminarium Polskie im. Cyryla i Metodego w Detroit (1885-1887). W 1909r. przeniesiono je do Orchard Lake, gdzie istnieje do dziś. Stworzono w nim dwa oddziały świeckie -szkołę średnią i kolegium humanistyczne. Od 1927r. oddzielono od szkoły seminarium duchowne i podporządkowano program studiów Liberal Arts College. Po II wojnie było to najważniejszy ośrodek oświaty polskiej w Stanach Zjednoczonych. W 1969r. zaczęto wydawać broszury informacyjne w języku polskim. Kampus stał się centrum kultury i studiów Polonii. Do 1958r. szkołę ukończyło około 5 tys. osób (w tym 1 tys. lekarzy, prawników i nauczycieli).
Całkowicie polską szkołą o prawach wyższej uczelni w Stanach Zjednoczonych było Studium Polskiej Historii, Kultury i Ekonomii w Chicago. Był to oddział Polskiego Uniwersytety na Obczyźnie, który powstał w 1978r. w Chicago. Wszystkie wykłady i ćwiczenia PUNO odbywały się w soboty, co dwa tygodnie i trwały 5 godzin, a zajęcia prowadzone były w języku polskim. Studentami często były osoby starsze, emigrujące w czasie wojny do USA.
Kapitulacja Francji spowodowała masową ewakuacje Polaków do Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych. Dzięki pomocy Fundacji Kościuszkowskiej oraz wykładowcom pracującym na amerykańskich uczelniach m.in. prof. Bronisławowi Malinowskiemu, uczeni chcący emigrować do USA otrzymywali posady w amerykańskich instytucjach i na uczelniach. Ta współpraca między polskimi profesorami zaowocowała stworzeniu w 1940r. Stowarzyszenia Polskich Pracowników Naukowych w Ameryce im. Tadeusza Kościuszki. Celem instytucji było kontynuowanie pracy nad rozwojem nauki i szerzenie wiedzy o kulturze i historii Polski. SPPNA wkrótce zrzeszało 80 polskich profesorów.
1941r. był szczególnym rokiem dla polskiej emigracji w Stanach Zjednoczonych, ponieważ z inicjatywy prof. Rafała Taubenschalga, płk. Adama Koca i dr Edwarda Korwin-Lewińskiego powstał Polski Instytut Naukowy w Ameryce. Na czele instytucji stanął Komitet Organizacyjny, który powołał do życia (1 luty 1942r.) oddzielne sekcje PIN (historia i nauka polityczna, prawo, nauki społeczne i ekonomia, historia literatury i sztuki, zagadnienia wychowawcze, nauki ścisłe i stosowane). Prezesem Rady Naukowej Instytutu został prof. Bronisław Malinowski, a dyrektorem samego Instytutu - prof. Oskar Halecki. Inauguracja placówki nastąpiła 14-15 maja 1942r. Praca instytucji polegała na prowadzeniu badań naukowych, organizowaniu konferencji, dysput i wykładów. Od 1942r. zaczęły powstawać w większych amerykańskich miastach filie PIN. Z czasem powstawały one również poza granicami USA. Od 1956r. PIN prowadził współpracę z instytucjami naukowymi w Polsce ułatwiając im dostęp do amerykańskich archiwów.
Od 1964r. Instytut fundował co roku nagrodę im. Alfreda Jurzykowskiego za osiągnięcia w popularyzacji nauki i kultury polskiej zarówno w kraju jak i na obczyźnie. Nagrodę taką otrzymali m.in. Paweł Jasienica, Władysław Bartoszewski, Zbigniew Herbert, Czesław Miłosz i wielu innych.
Drugą placówką oświatową po II wojnie w USA był Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce Poświęcony Badaniom Najnowszej Historii Polski (4 lipiec 1943r.) w Nowym Jorku. Głównymi założycielami organizacji byli dziennikarze i dawni ministrowie polscy. Jego celem było przechowywanie i badanie dokumentów polskiej historii najnowszej (od 1863r.), tworzenie archiwum, wydawanie książek, udzielanie stypendiów dla badań naukowych nad historią Polski, organizowanie odczytów i wykładów. Prezesem zarządu był Stefan Łodzieski, a dyrektorem Instytutu - prof. Wacław Jędrzejewicz. Instytut wydał szereg broszur i prac naukowych m.in. „Wybór pism” Józefa Piłsudskiego. W 1947r. w Londynie powstał oddział Instytutu, w którym zaczęto wydawać rocznik „Niepodległość”.
W 1942r. po raz pierwszy nadano polska audycję w radiu „Głos Ameryki” (Voice of America). Początkowo były to programy krótkie, jednak po wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce nadawano dwugodzinny blok poranny (6-8 rano) i pięciogodzinny wieczorem (20-1 po północy). Pod koniec lat 90-tych „Głos” dostępny był w Internecie, a od 2001r. nadawał tylko 15 minut dziennie.
W maju w 1949r. powołano Komitet Wolnej Europy. Wkrótce potem powstał projekt programu radiowego. W 1950r. rozpoczęło się nadawanie z Nowego Jorku. Audycje miały różnić się od tych z „Głosu Ameryki” czy BBC. Radio „Wolna Europa” zaczęło nadawanie z hasłem „polskie radio dla Polaków”. RWE informowało o najważniejszych wydarzeniach w świecie, PRL i komunizmie. Na antenie wypowiadali się polscy emigranci i uciekinierzy. W latach 1951-1952 większość programów przeniesiono do Monachium. Od 1963r. radio rozpoczęło wydawanie „Na Antenie”, miesięcznika z najciekawszymi audycjami. Długoletnim redaktorem Rozgłośni Polskiej RWE był Jan Nowak-Jeziorański (1952-1976). 30 czerwca 1994r. RWE zakończyło działalność.
Wielka Brytania
W czasie II wojny światowej centrum polskiej emigracji politycznej i wojskowej znajdowało się na terenie Wielkiej Brytanii. W Anglii organizowało się polskie lotnictwo i flota. Po kapitulacji Francji do Londynu przybył rząd Rzeczpospolitej, przedstawiciele partii politycznych oraz około 3 tys. cywilów i 35 tys. żołnierzy. Latem 1940r. w Wielkiej Brytanii było około 45 tys. Polaków.
Początkowo zamieszkiwali Kesington i Earls Court. Jednak wzrost zamożności spowodował migrację do Chiswick (Czyżyk), Acton i Ealing. Na tym ostatnim po dziś mieszkają liczne grupy Polonii. Przedstawiciele świata kultury polskiej przeprowadzali się do Chelsea (artystycznej i piłkarskiej dzielnicy). Ogólną nazwą dla polskiej części Londynu była Quartier Polonaise.
Polacy nie chcąc pracować w przemyśle lub usługach brytyjskich zakładali własne przedsiębiorstwa. Zatrudniali małą liczbę osób i często były to restauracje, kawiarnie, sklepy spożywcze, piekarnie, apteki, pralnie oraz inne, które zaspokajały potrzeby polskich mieszkańców Londynu. Najpopularniejszą polską restauracją była „Restaurant Daquise” (Dakowski). Stała się ona miejscem spotkań polskiego towarzystwa oraz kawiarnia literacką. Regularnie odwiedzali ją Ferdynand Goetel i Jerzy Pietkiewicz.
7 września 1939r. odbyła się pierwsza audycja BBC w języku polskim. Audycję otworzył Edward Raczyński (ambasador RP w Londynie). Polska sekcja BBC była jedną z pierwszych w ramach Serwisu Zagranicznego BBC. Wiadomości przedstawiane były bezstronnie i zgodnie z prawdą. Transmitowano sześć audycji dziennie. Dzienniki uzupełniano reportażami z frontów walki lub wystąpień przywódców. Radio było „pomostem” między Londynem a krajem. To z niego świat dowiedział się o Powstaniu Warszawskim (1 sierpnia-3 października 1944r.). Oprócz bieżących informacji od lat 50-tych Sekcja Polska nadawała audycje kulturalne, muzyczne, religijne i naukowe. Prezentowała światowe trendy w literaturze i sztuce. W latach 50-tych władze PRL zagłuszały audycję, tak samo władze ZSRR w latach 80-tych. Od narodzin „Solidarności” (1980r.) polskie BBC stało się sceną wymiany idei politycznych i społecznych. Podczas stanu wojennego było jedynym rzetelnym źródłem informacji. W latach 1989/1990 radio weszło w układ z Polskim Radiem i stacjami komercyjnymi. Od 1996r. w Warszawie działa stała polska redakcja Sekcji Polskiej BBC.
Rząd brytyjski sprawował opiekę nad polskimi uchodźcami cywilnymi i formacjami wojskowymi oraz nad instytucjami czysto polskimi. Do zarządzania i administrowania polskimi instytucjami władze Wielkiej Brytanii powołały Interim Treasury Committee for Polish Questions - ITC (czyli Tymczasowy Komitet Skarbowy dla Spraw Polskich), gdzie głównym przedstawicielem polskim był - Edwardem Raczyńskim. W ramach komitetu utworzono Dział Oświatowy z kierownikiem w osobie prof. Tadeusza Sulimirskiego. Do zadań tego działu było finansowanie i administrowanie polskimi szkołami wyższymi oraz stypendiami dla Polaków podejmujących studia brytyjskie.
W latach 40-tych dowódca edynburskiego Szpitalna Wojskowego (Francis Albert Crew) zaproponował otwarcie kursów dokształcających przy Wydziale Lekarskim Uniwersytetu w Edynburgu. Wkrótce przy szkockim uniwersytecie powstała polska szkoła akademicka (Polski Wydział Lekarski). Do nowopowstałej szkoły odkomenderowano 22 lekarzy-wykładowców i 46 studentów oraz absolwentów medycyny, którzy pragnęli dokończyć studia i uzyskać dyplom. 22 marca 1941r. nastąpiło uroczyste otwarcie Polskiego Wydziału Lekarskiego. Kilka egzaminów uczniowie musieli zdawać przed szkocką komisją (bakteriologia, choroby wewnętrzne, położnictwo, ginekologia i anatomia patologiczna, od 1947r. - chirurgia). Na uniwersytecie uczyło się 336 studentów, z których 227 ukończyło studia i otrzymało dyplomy lekarskie, a 19 doktorskie. Wydziałowi pomagał Szpital im. Ignacego Paderewskiego w Edynburgu. Koniec wojny przyniósł również koniec istnienia Uniwersytetu Edynburskiego. Studenci III roku próbowali dostać się do szkół brytyjskich z miernym skutkiem. Pozostali, będący jeszcze na IV i V roku zakończyli studia zimą 1948/1949, a w marcu odbyły się ostatnie egzaminy, które ostatecznie zakończyły istnienie PWL.
Drugą wyższą polską szkołą w Wielkiej Brytanii było Studium Prawno-Administracyjne, utworzone w 1941r. Właściwie był to wyższy kurs naukowy, prowadzony korespondencyjnie. Inauguracja pracy Studium odbyła się 23 marca 1942r. W 1942/1943 w kursach wzięło udział około 600 osób, później liczba studentów zmalała. Studium Prawno-Administracyjne wydało ponad 80 skryptów, niezbędnych do nauki prawa. Działalność Studium zakończyła się, gdy przy Uniwersytecie Oksfordzkim w 1944r. utworzono Polski Wydział Prawa.
W 1942r. architekci Bolesław Szmidt i Stanisław Połujan w porozumieniu z Harveyem Wordem zaproponowali utworzenie Polskiej Szkoły Architektury dla byłych studentów z Polski służących wówczas w wojsku. 13 sierpnia 1942r. Uniwersytet w Liverpoolu przyjął Polską Szkołę Architektury jako odrębny wydział przy swojej Liverpool School of Architecture. W listopadzie 1942r. szkołę oficjalnie otwarto. Zamiast Rady Wydziału (jak w Edynburgu) powstała Rada Studiów na czele z ppłk inż. Leopoldem Toruniem. W 1942/1943 było 37 studentów, rok później 47, a w czerwcu 1946r. - 66. Wśród uczniów znajdowały się 4 kobiety (w tym 1 Brytyjka). Ze względu na nieobecność polskich wykładowców nie można było otrzymać dyplomu inżyniera architekta. W 1944r. utworzono Radę Akademickich Szkół Technicznych, która umożliwiła uzyskanie tytułu dla studentów pod warunkiem podporządkowania pod jej dyktando programu szkoły. Polska Szkoła Architektury przyjęła stawiane wymagania i od tego momentu RAST objęła nad nią pieczę. W latach 1944-1946 dyplom inżyniera architekta uzyskało 49 absolwentów. 20 listopada 1946r. Szkoła przeszła pod kuratelę Rady Akademickiej Szkół Technicznych i została przeniesiona do Londynu. Ostatecznie zakończyła działalność na przełomie 1953/1954.
Kolejną szkołą wyższą na emigracji w Wielkiej Brytanii było Studium Pedagogiczne, zorganizowane w Edynburgu w 1943r. Polscy studenci korzystali z wykładów i ćwiczeń zarówno angielskich jak i polskich. Kierownikiem Studium był dr Jan Konopnicki. Jesienią 1946r. Studium Pedagogiczne uległo likwidacji.
Największa polską wyższą placówką edukacyjną na Wyspach Brytyjskich była politechnika polska w Londynie. Powołaną ją do życia 7 marca 1944r. jako Rada Akademickich Szkół Technicznych (RAST). Największy rozwój szkoły przypada na lata powojenne. Projekt jej stworzenia zgłosił prof. inż. Stanisław Płużański w 1940r. 5 stycznia 1942r. powołano Komisję Akademicką Studiów Technicznych. Komisja zamierzała ułatwić polskim studentom przyjęcie na jedną z uczelni brytyjskich. Polacy lokowani byli głównie na Uniwersytecie Londyńskim. W początkowej fazie Komisja opiekowała się 10 studentami wojskowymi oraz 3 cywilami. Na początku 1942r. zajmowano się już 27, a w 1942/1943 - 91. W kolejnym roku akademickim było już 164 studentów. Powrót żołnierzy brytyjskich do kraju utrudnił przyjmowanie na angielskie uniwersytety Polakom. Rada postanowiła stworzyć własne wykłady i zajęcia dydaktyczne. Pod swoją protekcją miała: Polską Szkołę Architektury, częściowo Wojskową Szkołę Główną Inżynierską, Szkołę Handlu Zagranicznego i Administracji Portowej w Londynie.
Studium, które organizowało wykłady i ćwiczenia dla studentów było częścią składową RAST. W 1945r. zatrudniało 19 osób oraz posiadało 33 stałych współpracowników. Uczelnię podzielono na kilka odrębnych wydziałów. W roku 1944/1945 działało ich 6 (mechaniczny, elektryczny, inżynierii, chemiczny, górniczy i hutniczy). Najwięcej studentów przypadało na wydział mechaniczny (138, gdzie wszystkich studentów było 291). Po 1945r. nastąpiła rozbudowa Studium RAST. Powiększyła się liczba studentów, a pod koniec roku akademickiego powstał nowy wydział ekonomiczno-handlowy. W 1946r. szkoła liczyła 653 studentów i 100 pracowników. W 1947r. podporządkowano ją Polish University College i zlikwidowano Radę Akademickich Szkół Technicznych. Ostatecznie zamknięcie polskiej politechniki nastąpiło 31 lipca 1953r..
Ostatnią polską szkołą utworzoną w Wielkiej Brytanii przed końcem wojny był Polski Wydział Prawa (1944r.) przy Uniwersytecie Oksfordzkim. Pracowało tam około 12 Polaków i 4 profesorów z Oksfordu. Rok szkolny trwał 6 miesięcy, mimo to dwa razy w roku odbywała się sesja egzaminacyjna. Studia kończyły się egzaminem magisterskim, a nadawanie dyplomów wiązało się z ceremonią organizowaną przez Uniwersytet Oksfordzki. Większość studentów stanowili mężczyźni (w 1945r. wśród 152 osób, 9 z nich były kobiety, a 13 - cywilów). Wydział Prawa finansowany był przez rząd a później przez ITC. Posiadał własną bibliotekę, która w 1947r. liczyła 538 pozycji.
We wszystkich ośrodkach wojskowych urządzano wykłady i odczyty prowadzone przez literatów i naukowców przebywających w Wielkiej Brytanii. W latach 1940-1945 zaczęły rozwijać się towarzystwa i organizacje naukowe o charakterze specjalistycznym. Należały do nich: Stowarzyszenie Ekonomistów Polskich, Stowarzyszenie Prawników, Stowarzyszenie Techników Polskich.
Ponadto powstały instytucje interdyscyplinarne. Pierwszą z nich było Polskie Biuro Badań Politycznych z siedzibą w Londynie. Przewodniczącym Biura był Edward Raczyński. Na terenie Wielkiej Brytanii Biuro przedstawiało polski punkt widzenia na zagadnienie polityki międzynarodowej. Do końca 1944r. Biuro wydało kilkanaście książek i broszur w języku angielskim, zapewniało tanie kursy języka angielskiego, dostęp do bibliotek, które same tworzyło. W 1945r. występowała już jako Polski Ośrodek Naukowy. Innym ośrodkiem zrzeszającym naukowców było Zrzeszenie Profesorów i Docentów Polskich Szkół Akademickich w Wielkiej Brytanii. W 1940r. zarejestrowano 11 profesorów i 1 docenta. W październiku, podczas pierwszego zjazdu organizacji wybrano Zarząd Zrzeszenia na czele z prof. Stefanem Glaserem. Zrzeszenie zobowiązało się do rozwijania i odbudowy polskiej nauki i kultury, reprezentowania polskiego środowiska naukowego i pracy naukowej oraz pomocy materialnej emigrantom. Pod koniec 1940r. Zrzeszenie liczyło 45 członków, dwa lata później - 115, a w 1946r. już 200. Najważniejszymi w dorobku instytucji były zeszyty „Polish Science and Learning”. Zawierały one prace naukowe i sprawozdania z działalności polskich uczelnie oraz towarzystw naukowych.
Działacze polityczni znajdujący się na obczyźnie na co dzień brali udział w tworzeniu organizacji o charakterze społecznym czy kulturalno-naukowym. Jesienią 1945r. powstał Związek Pisarz Polskich na Obczyźnie, z którego wywodzą się takie nazwiska jak Stanisław Stroński Tymon Terlecki czy Józef Garliński. Juliusz Sakowski chcąc rozwijać kulturę polską w Wielkiej Brytanii, założył Polską Fundację Kulturalną (1970r.). Prezesem placówki został Edward Raczyński.
Organizacje społeczne tworzyły dla emigrantów namiastkę życia w kraju. Zrzeszały ludzi o podobnych zainteresowaniach i pasjach. Zajmowały się pielęgnowaniem obyczajów i tradycji, obchodzeniu jubileuszów czy rocznic. Uczestnictwo w nich dawało pewnego rodzaju rozrywkę w gronie zaufanych ludzi. Kultywowano życie towarzyskie Polonii. Stowarzyszenie Techników Polskich oraz Stowarzyszenie Rolników tworzyły najsłynniejsze polskie bale w Londynie. W latach 50-tych bale sylwestrowe, które organizowały różne stowarzyszenia gromadziły paręset osób. Politycy, pisarze, aktorzy, czyli tzw. śmietanka towarzyska, spotykali się na dorocznej plenerowej imprezie (garden party) państwa Anders.
W 1946r. Mieczysław Grydzewski na emigracji wznowił wydawanie czasopisma „Wiadomości” w Londynie. Pismo stało się głównym literacko-kulturowym periodykiem wydawanym w Wielkiej Brytanii. Na jego łamach publikowano artykuły i felietony, recenzje teatralne i literackie w stałych rubrykach. Od około 1955r. czytelnicy głosowali na najpopularniejszych pisarzy emigracyjnych, a od 1958r. pismo fundowało nagrody „Wiadomości” za wkład w literaturę polską. Gazeta redagowana była do 1981r.
2 maja 1945r. w Londynie powstał Instytut Historyczny im gen. Sikorskiego. Zadaniem organizacji było zapewnienie opieki nad pamiątkami po generale. Głównym inicjatorem powstania Instytutu był ppłk Zygmunt Borkowski, który stał się pierwszym dyrektorem placówki. Oprócz własności Sikorskich, gromadzono w niej dokumenty historyczne związane z kulturą ludności polskiej. Z czasem umieszczono w nim sztandary polskich jednostek wojskowych znajdujących się na terenie Wielkiej Brytanii. Placówka stała się skarbnicą pamiątek i salonem emigracyjnym. Odbywały się tam koncerty, sympozja, wystawy, wieczorki autorskie itp. W 1965r. Instytut połączono z Polskim Ośrodkiem Naukowym w Londynie i zmieniono nazwę na Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego. W latach 1966-1977 przewodniczącym Rady Instytut był Edward Raczyński.
W 1942r. powstał Związek Artystów Scen Polskich za Granicą, który objął pieczę nad kondycją polskiego teatru na obczyźnie. Dzięki staraniom instytucji teatr spełnił pokładane w nim nadzieje, a więc propagowanie polskiej kultury, języka, książki i nauki. W całej Wielkiej Brytanii przedstawiono około 680 sztuk. Pierwszy polski teatr na emigracji - Teatr 2. Korpusu (1946r.) zmienił nazwę na Teatr Dramatyczny, a później na Teatr Polski. Spektakle były często oprawą ważnych uroczystości emigrantów.
Podsumowanie
Emigracja polska długo była jedynie emigracja polityczną. Doniosłą rolę spełniła w czasie okupacji i utraty przez Polskę państwowości. Jej dzieje obejmują w równiej mierze zakres literatury, sztuki czy nauki rozwiniętej na uchodźstwie. Do dziś społeczeństwo polskie chętnie migruje do Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii w celu zarobku, studiów na prestiżowych uczelniach lub pogłębiania wiedzy na temat języka i kultury anglosaskiej.
BIBLIOGRAFIA
Monogafie:
Brożek Andrzej, Polonia amerykańska, 1854-1939, Warszawa 1977.
Draus Jan, Terlecki Ryszard, Polskie szkoły wyższe i instytucje naukowe na emigracji. 1939-1945, Wrocław 1984.
Habielski Rafał, Polski Londyn, Wrocław 2000.
Hładkiewicz Wiesław, Polska Elita Polityczna w Londynie. 1945-1972, Zielona Góra 1995.
Iglicka Krystyna, Kontrasty migracyjne Polski. Wymiar transatlantycki, Warszawa 2008.
Radio Wolna Europa w polityce polskiej i zachodniej, pod red. Andrzeja Borzyma i Jeremiego Sadowskiego, Warszawa 2009.
Sibiga Zygmunt, Kształcenie polonistyczne dzieci i młodzieży w szkołach polonijnych Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, Rzeszów 1994.
Śladkowski Wiesław, Wychodźstwa polskiego zarys dziejowy, Lublin 1994.
Strony internetowe:
BBCPolish, http://www.bbc.co.uk/polish/aboutus/story/2004/01/040119_polish_history.shtml [dostęp: 17.03.2011].
PISM - Pl Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego, Historia, http://www.pism.co.uk/historia/index_hpl.html [dostęp: 17.03.2011].
Świat Polonii - witryna Stowarzyszenia Wspólnota Polska, http://www.wspolnota-polska.org.pl/index.php?id=pwko00 [dostęp: 17.03.2011].
Śladkowski Wiesław, Wychodźstwa polskiego zarys dziejowy, Lublin 1994, s. 3.
Ibidem, s. 3.
Ibidem, s. 3-4.
Ibidem, s. 5; dominium - forma ustrojowa istniejąca w ramach jakiegoś imperium, stanowiąca formę pośrednią między samorządną kolonią a suwerennym państwem.
Wspólnota Brytyjska - organizacja międzynarodowa, która powstała w 1931r. po przyjęciu Statutu Westminsterskiego. Zrzesza kraje będące wcześniej częścią brytyjskiego imperium kolonialnego oraz dawne dominia. Od 1949r. używa się nazwy - Wspólnota.
Średniowiecze - osadnictwo niemieckie, kolonizacja na prawie niemieckim, XV-XVI w. - napływ ludności niepolskiej w większych miastach, reformacja - innowiercy z zagranicy, XVIII i XIX w. - koloniści niemieccy.
Śladkowski Wiesław, op.cit., s. 7; Iglicka Krystyna, Kontrasty migracyjne Polski. Wymiar transatlantycki, Warszawa 2008, s. 73-74.
Ibidem, s. 76.
http://www.wspolnota-polska.org.pl/index.php?id=pwko00 [dostęp: 17.03.2011].
diaspora - rozproszenie po świecie jakiejś grupy etnicznej lub religijnej lub grupa etniczna bądź religijna żyjąca w rozproszeniu.
Śladkowski Wiesław, op.cit., s. 9.
Ibidem, s. 25-27.
Ibidem, s. 28.
Ibidem, s. 30-31.
Ibidem, s. 31.
Ibidem, s. 52.
Ibidem, s. 53.
Brożek Andrzej, Polonia amerykańska. 1854-1939, Warszawa 1977, s. 148-149.
Ibidem, s. 147.
Śladkowski Wiesław, op.cit, s. 53.
Sibiga Zygmunt, Kształcenie polonistyczne dzieci i młodzieży w szkołach parafialnych Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, Rzeszów 1994, s. 41.
Ibidem, s. 48-49.
Ibidem, s. 58.
Bronisław Malinowski (1884-1942) - polski antropolog i ekonomista, podróżnika, socjolog i etnolog. Większość życia zawodowego spędził w Wielkiej Brytanii i USA. Przed I wojną wykładał na London School of Economics. Od 1939r. był profesorem Uniwersytetu Yale.
Draus Jan, Terlecki Ryszard, Polskie szkoły wyższe i instytucje naukowe na emigracji 1939-1945, Wrocław 1984, s. 48.
Ibidem, s. 49.
Alfred Jurzykowski (1899-1966) - handlowiec, przemysłowiec i działacz. Były oficer Wojska Polskiego w kampanii wrześniowej 1939r. Od 1940r. przebywał w USA. W Brazylii prowadził działalność społeczną i charytatywną. W 1960 utworzył fundację swego imienia.
Draus Jan, Terlecki Ryszard, op.cit., s. 50.
Ibidem, s. 51-52.
Radio Wolna Europa w polityce polskiej i zachodniej, pod red. Andrzeja Borzyma i Jeremiego Sadowskiego, Warszawa 2009, s. 24-25.
Habielski Rafał, Polski Londyn, Wrocław 2000, s. 74-75.
Ibidem, s. 57.
http://www.bbc.co.uk/polish/aboutus/story/2004/01/040119_polish_history.shtml [dostęp: 17.03.2011].
Draus Jan, Terlecki Ryszard, op.cit., s. 7.
Ibidem, 26-27.
Ibidem, s. 28.
Ibidem., s. 29.
Ibidem, s. 29-30.
Ibidem, 31-32.
Ibidem, s. 32.
Ibidem, s. 33.
Ibidem, s. 34-35.
Ibidem, s. 35-37.
Ibidem, s. 38.
Ibidem, s. 39.
Ibidem, s. 39-40.
Ibidem, s. 42-43.
interdyscyplinarny - dotyczący dwu lub więcej dyscyplin naukowych lub korzystający z dorobku kilku nauk lub złożony z naukowców reprezentujących różne gałęzie wiedzy.
Draus Jan, Terlecki Ryszard,op.cit., s. 45-46.
Ibidem, s. 46-47.
Hładkiewicz Wiesław, Polska elita polityczna w Londynie. 1945-1972, Zielona Góra 1995, s. 194.ymon ław stał Związek Pisarz Polskich na Obczyźnie, z którego wywodzą się takie nazwiska jak Stroński czy Terlecki.
Ibidem, s. 193.
Habielski Rafał, op.cit., s. 59-60.
Ibidem, s. 52.
Hładkiewicz Wiesław, op.cit., s. 193; http://www.pism.co.uk/historia/index_hpl.html [dostęp: 17.03.2011].
Habielski Rafał, op.cit., s. 220-221.
Anglosasi - plemiona wywodzące się z terenów obecnych Niemiec i Skandynawii. Obecnie określenie używane w określeniu wspólnoty naród pochodzących od plemion angielskich (m.in. Amerykanie i Anglicy).
1