Tytuł pakietu: System ochrony własności intelektualnej (w tym: ochrona patentowa oraz jak korzystać z usług rzecznika patentowego)

Grupa tematyczna: Innowacyjność

Autor pakietu: ConsulTriX Krystyna Górak

Data opracowania: 22/11/2007

1. Co to jest własność intelektualna?

Własność intelektualna to ta część wiedzy zgromadzonej przez przedsiębiorstwo i posiadanej przez jego pracowników, która jest jawna (nie utajniona) i chroniona prawem (patrz pakiet „Własność intelektualna (ochrona i rodzaje praw)”). Przyjmując za kryterium podziału wiedzy jawnej chronionej jej przedmiot, można tę wiedzę podzielić na trzy podstawowe grupy [1]:

• rozwiązania

• oznaczenia

• utwory

Do rozwiązań zalicza się: wynalazki, wzory (użytkowe, przemysłowe), topografie układów scalonych i projekty racjonalizatorskie. Oznaczenia to: nazwy handlowe (oznaczenia podmiotów gospodarczych), oznaczenia towarów i usług - znaki towarowe i usługowe oraz oznaczenia geograficzne. Utwory to między innymi: opracowania wyników prac badawczych, dzieła artystyczne, ale i programy komputerowe. W praktyce gospodarczej często występuje wiedza jawna mieszana, to znaczy taka, która zawiera jednocześnie utwory i rozwiązania, rozwiązania i oznaczenia, a nawet utwory, rozwiązania i oznaczenia. Przykładem tej sytuacji jest opakowanie towaru [1]. Może ono być - jako takie - znakiem towarowym, może posiadać znak towarowy, który jest równocześnie utworem i oznaczeniem przedsiębiorstwa - nazwą handlową, może być wytworzone według sposobu chronionego patentem, a może być także chronionym wzorem użytkowym lub przemysłowym.

Rosnąca rola własności intelektualnej w budowaniu wartości firmy powoduje, że szczególnego znaczenia nabiera system jej ochrony. Podstawowymi aktami polskiego prawa, regulującymi kwestie ochrony prawnej własności intelektualnej, są:

• w zakresie prawa własności artystycznej, naukowej i literackiej (prawa autorskiego) - Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U.1994.24.83) oraz Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych (Dz.U.2001.128.1402);

• w zakresie prawa własności przemysłowej - Ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r Prawo własności przemysłowej (tekst jednolity - Dz.U.2003.119.117) oraz Ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (tekst jednolity - Dz.U.2003.153.1503).

W działalności gospodarczej przedsiębiorstw istotną rolę pełnią również tajemnice handlowe i przemysłowe. Tajemnica to sekret, coś nieznanego powszechnie. Na podstawie traktatów TRIPS (ang: Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights) tajemnica prawnie chroniona stała się elementem wchodzącym w skład własności intelektualnej. W świetle art. 39 Traktatu TRIPS informacja może być zakwalifikowana jako tajemnica handlowa, jeżeli jest poufna, ma wartość handlową (skoro jest tajna) i jej właściciel podjął stosowne kroki, by nie została ujawniona. Większość małych i średnich przedsiębiorstw korzysta z rozwiązań objętych tajemnicą handlową, nie zdając sobie sprawy, że podlegają one ochronie przy zastosowaniu odpowiednich procedur [2]. Zwykle jednak pojęcie własności intelektualnej ograniczane jest do prawa autorskiego i praw pokrewnych, prawa do baz danych oraz prawa własności przemysłowej.

2. Jak chronić własność intelektualną?

2.1 Prawo autorskie i prawa pokrewne, prawa do baz danych

Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych wyróżnia autorskie prawa osobiste i autorskie prawa majątkowe. Ochrona osobistych praw autorskich następuje w dwóch sytuacjach [3]. Po pierwsze, w momencie kiedy autorskie prawa osobiste zostały zagrożone cudzym działaniem, autor ma prawo żądać zaniechania takiego działania. Po drugie, w chwili, kiedy autorskie prawa osobiste zostały już naruszone, autor może żądać od osoby, która dopuściła się tego naruszenia, czynności niezbędnych do usunięcia jego skutków, między innymi złożenia publicznego oświadczenia. Autor może również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub rozwiązania alternatywnego (np. przekazania pieniędzy na cel społeczny). Przewidziane prawem jest także wniesienie przez autora powództwa o ochronę praw osobistych. Podstawą ochrony majątkowych praw autorskich jest art. 79 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Zgodnie z jego zapisem twórca może żądać od osoby naruszającej jego prawa: zaniechania naruszenia, wydania uzyskanych korzyści albo zapłacenia w podwójnej (a w przypadku naruszenia zawinionego - potrójnej) wysokości stosownego wynagrodzenia z chwili jego dochodzenia. Autor ma prawo domagać się od sprawcy naprawienia wyrządzonej szkody. Jeżeli sprawca dokonał naruszenia w ramach prowadzonej działalności gospodarczej, uprawniony autor może domagać się wpłaty odpowiedniej sumy na Fundusz Promocji Twórczości.

Bazy danych podlegają ochronie określonej w Ustawie o ochronie baz danych, niezależnie od ochrony przyznanej na podstawie Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Producent, którego prawa do bazy danych zostały naruszone, może żądać od osoby, która naruszyła te prawa: zaniechania naruszenia, usunięcia skutków naruszenia, naprawienia wyrządzonej szkody oraz wydania uzyskanych korzyści. Niezależnie od powyższych roszczeń, producent bazy danych może domagać się jednokrotnego albo wielokrotnego ogłoszenia w prasie oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie lub podania do publicznej wiadomości części albo całości orzeczenia sądu wydanego w rozpatrywanej sprawie (w sposób i w zakresie określonym przez sąd).

2.2 Prawo własności przemysłowej

Ochrona przedmiotów własności przemysłowej w celu uzyskania pełnej ochrony prawnej wymaga w większości przypadków:

• dokonania ich zgłoszenia do Urzędu Patentowego RP oraz

• wydania przez ten organ decyzji w sprawie udzielenia patentu, praw ochronnych lub praw z rejestracji.

Na warunkach określonych w Ustawie Prawo własności przemysłowej, udzielane są patenty na wynalazki, prawa ochronne na wzory użytkowe i znaki towarowe, a także prawa z rejestracji na wzory przemysłowe oraz topografie układów scalonych (patrz pakiet „Jak zarejestrować wynalazek/wzór przemysłowy/znak towarowy w celu uzyskania ochrony?”).

Spory dotyczące naruszeń praw własności przemysłowej rozpatrywane są przez sądy. Naruszanie cudzych praw związanych z własnością przemysłową podlega generalnie sankcjom cywilnym, ale w pewnych przypadkach - także sankcjom karnym. Dla różnych rodzajów własności i praw, szczegółowe regulacje w tych sprawach zawierają odpowiednie ustawy. Przykładowymi sankcjami cywilnymi są:

• zaniechanie naruszenia i usunięcie jego skutków,

• wydanie korzyści, wynagrodzenie szkody, naprawienie szkody,

• ogłoszenie stosownego oświadczenia o naruszeniu.

Sankcjami karnymi w postaci grzywny, ograniczenia lub pozbawienia wolności, zagrożone jest przykładowo:

• przypisywanie sobie autorstwa cudzego projektu wynalazczego,

• przywłaszczanie cudzego prawa do ochrony rozwiązania i zgłaszanie cudzego rozwiązania w celu uzyskania takiej ochrony,

• oznaczanie przedmiotów nie chronionych w sposób sugerujący, że korzystają one z ochrony, a także wprowadzanie ich do obrotu,

• wprowadzanie do obrotu towarów/usług oznaczonych zarejestrowanym znakiem towarowym, którego nie ma się prawa używać,

• ujawnianie informacji stanowiącej tajemnicę przedsiębiorstwa wyrządzające poważną szkodę przedsiębiorcy,

• kopiowanie postaci produktu i wprowadzanie do obrotu stwarzające możliwość wprowadzenia w błąd, co do jego pochodzenia, które wyrządza poważną szkodę przedsiębiorcy,

• umyślnie fałszywe i wprowadzające w błąd oznaczanie towarów i usług wyrządzające istotną szkodę klientowi,

• rozpowszechnianie nieprawdziwych lub wprowadzających w błąd wiadomości o własnym lub cudzym przedsiębiorstwie w celu przysporzenia korzyści lub wyrządzenia szkody.

2.3 System ochrony prawnej własności intelektualnej

Zgodnie z polskimi uregulowaniami prawa ochronne z tytułu własności intelektualnej przysługują twórcy, z następującym zastrzeżeniem:

• w przypadku powstania utworów i baz danych, dokonania wynalazku, opracowania wzoru użytkowego, wzoru przemysłowego i innych przedmiotów objętych Prawem własności przemysłowej podczas wykonywania przez twórcę obowiązków wynikających ze stosunku pracy właścicielem praw jest pracodawca, chyba że umowa stanowi inaczej; podobnie jest w przypadku dobra powstałego w oparciu o umowę o dzieło lub zlecenie - właścicielem praw do jego ochrony jest zleceniodawca, chyba że strony ustaliły inaczej.

Ochrona własności intelektualnej udzielana jest z zastosowaniem odpowiednich procedur rejestracyjnych, prowadzących do wydania stosownego świadectwa potwierdzającego jej uzyskanie, bądź bez potrzeby prowadzenia postępowania i spełnienia jakichkolwiek formalności. Oficjalne potwierdzenie uzyskania ochrony możliwe jest w przypadku wynalazków, wzorów (użytkowych i przemysłowych), topografii układów scalonych, nazw handlowych, znaków towarowych i usługowych oraz oznaczeń geograficznych. Bez potrzeby rejestracji podlegają ochronie utwory. Oznacza to, że ochrona przysługuje twórcy automatycznie i nie musi on zgłaszać gdziekolwiek swojego dzieła, ani go rejestrować (Rysunek 2.1). Na podstawie umów międzynarodowych ochrona prawna dóbr niematerialnych obejmuje prawie wszystkie kraje świata. Jednakże pewne kategorie utworów Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych wyłącza spod ochrony. Należą do nich: akty normatywne i ich urzędowe projekty, urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole, opublikowane opisy patentowe i ochronne, proste informacje prasowe [3].

Cechy wiedzy podlegającej ochronie w systemie rejestracji z badaniem sprawdzane są w trakcie badania merytorycznego przedmiotu zgłoszonego do ochrony. Celem badania merytorycznego jest sprawdzenie, czy zgłoszony przedmiot własności przemysłowej spełnia warunki ochrony (np. nowości lub użyteczności) oraz czy nie koliduje z prawami osób trzecich. W systemie pełnego badania udzielane są następujące prawa własności przemysłowej:

• patent na wynalazek,

• prawo ochronne na wzór użytkowy,

• prawo ochronne na znak towarowy,

W przypadku rejestracji bez badań merytorycznych ochrona udzielana jest po sprawdzeniu wyłącznie strony formalnej zgłoszenia do ochrony. W wyniku rejestracji bez badań udzielane są:

• prawo z rejestracji wzoru przemysłowego,

• prawo z rejestracji topografii układów scalonych.

Gdy rejestracja wiedzy nie jest potrzebna do uzyskania ochrony, ochrona powstaje w sposób automatyczny z chwilą powstania danego rodzaju wiedzy.

Rysunek 2.1 Podstawowe systemy ochrony własności intelektualnej

Źródło: Kotarba W. „Ochrona wiedzy a kapitał intelektualny organizacji”, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2005,

Zastosowany rodzaj systemu udzielania ochrony ma wpływ na zakres i jakość uzyskanej ochrony (patrz pakiet „Jak zarejestrować wynalazek/wzór przemysłowy/znak towarowy w celu uzyskania ochrony?”). Przedmioty własności przemysłowej, chronione w systemie rejestracji z badaniem merytorycznym przedmiotu uzyskują bardzo mocną ochronę. Naruszenie tej ochrony jest szybko odnotowywane i dzięki temu również szybko eliminowane. Ten system ochrony ma jednak istotną wadę. Jest nią potrzeba przeprowadzenia długotrwałych procedur badawczych.

System prostej rejestracji bez badań umożliwia szybkie uzyskanie ochrony, ale też ma swoją słabą stronę - ochrona udzielana jest niejako w ciemno, przy założeniu, że podmiot żądający ochrony sam uznaje możliwość jej otrzymania. Jest to więc jakby uzyskanie ochrony na życzenie i odpowiedzialność zgłaszającego [1]. Może się zdarzyć, że ocena dokonana przez zgłaszającego będzie błędna, co grozi konfliktem z wcześniejszym właścicielem chronionej wiedzy i prowadzić może nawet do unieważnienia ochrony.

3. Jak nawiązać kontakt z rzecznikiem patentowym?

Specjalistyczną pomoc w zakresie prawa własności przemysłowej świadczą rzecznicy patentowi. Rzecznik patentowy występuje w charakterze pełnomocnika przez Urzędem Patentowym RP, sądami administracyjnymi oraz przed innymi sądami i organami orzekającymi w sprawach własności przemysłowej. Zakres działania rzeczników patentowych reguluje Ustawa z dnia 11 kwietnia 2001 roku o rzecznikach patentowych (Dz.U.2001.49.509).   Zgodnie art. 16 ust 1. Ustawy rzecznik patentowy wykonujący zawód w kancelarii patentowej lub na podstawie umowy cywilnoprawnej podlega obowiązkowemu ubezpieczeniu od odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone przy świadczeniu pomocy w sprawach własności przemysłowej. Osoby wykonujące zawód rzecznika patentowego legitymują się wiedzą fachową, będącą połączeniem wiedzy prawniczej i technicznej, dającą gwarancję merytorycznej ochrony prawnej w dziedzinie własności przemysłowej.

Rzecznicy patentowi i aplikanci tworzą samorząd zawodowy. Jest nim Polska Izba Rzeczników Patentowych, z siedzibą w Warszawie (02-513), przy ul. Madalińskiego 20, tel./fax: [phone], e-mail: [e-mail], http://www.rzecznikpatentowy.org.pl. PIRP prowadzi ewidencję rzeczników patentowych, która udostępniona jest na stronie internetowej PIRP. W zakładce “kancelarie” podane są nazwy i dane teleadresowe kancelarii rzeczników patentowych na terenie całej Polski, z podziałem na województwa.

4. Podsumowanie i wnioski końcowe

Rosnąca rola własności intelektualnej w budowaniu wartości firmy powoduje, że szczególnego znaczenia nabiera system jej ochrony. W polskim systemie prawnym ochrona własności intelektualnej udzielana jest z zastosowaniem odpowiednich procedur rejestracyjnych, prowadzących do wydania stosownego świadectwa potwierdzającego jej uzyskanie, bądź bez potrzeby prowadzenia postępowania i spełnienia jakichkolwiek formalności. W przypadku wynalazków, wzorów użytkowych i znaków towarowych ochrona udzielana jest w systemie rejestracji z badaniem merytorycznym zgłoszonego przedmiotu. W wyniku rejestracji udzielany jest patent na wynalazek oraz prawa ochronne na wzory użytkowe i znaki towarowe. Rejestracja bez badań stosowana jest dla wzoru przemysłowego i topografii układu scalonego. W jej wyniku udzielane są prawa z rejestracji. Bez potrzeby rejestracji podlegają ochronie utwory, w tym programy komputerowe.

Specjalistyczną pomoc w zakresie ochrony własności intelektualnej świadczą rzecznicy patentowi. Źródłem informacji o działających w Polsce kancelariach rzeczników patentowych jest samorząd zawodowy rzeczników - Polska Izba Rzeczników Patentowych.

5. Literatura, źródła informacji

1. Kotarba W. „Ochrona wiedzy a kapitał intelektualny organizacji”, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2005,

2. Szymanek T., Woszczyk M. „Ochrona własności przemysłowej i intelektualnej”, Gazeta Sądowa, maj 2004, artykuł dostępny pod adresem internetowym: http://www.prawo.lex.pl/czasopisma/gs/malych.html,

3. Rutkowska-Brdulak A. „Własność intelektualna” w: „Jak wdrażać innowacje technologiczne w firmie - Poradnik dla przedsiębiorców”, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2005.

Z prawnego punktu widzenia TRIPS jest aneksem do Porozumienia ustanawiającego Światową Organizację Handlu

4

	UNIA EUROPEJSKA Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego
	www.parp.gov.pl

---