KOMENTARZ

DO MAPY HYDROGRAFICZNEJ

W SKALI 1:50 000

ARKUSZ M-34-89-A
NIEDŹWIEDŹ

Opracował zespół w składzie:
Maria Baścik, Wojciech Chełmicki

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA OBSZARU

Zgodnie z regionalizacją fizycznogeograficzną Polski (Kondracki, 2000) obszar objęty arkuszem Niedźwiedź należy do podprowincji Zewnętrzne Karpaty Zachodnie (513) i makroregionu Beskidy Zachodnie (513.4-5). Jednostkami niższego rzędu są Gorce (513.52), zajmujące około 90% obszaru objętego arkuszem oraz Beskid Wyspowy (513.49) w częściach pn.-zach. i pn.-wsch. Niewielki fragment na pd.-zach. należy do Beskidu Orawsko-Podhalańskiego stanowiącego część Beskidu Żywieckiego (513.51).

Rys. 1

Gorce stanowią zwartą grupę górską kulminującą węzłem Turbacza (1310 m n.p.m.), ze szczytu, którego rozchodzą się ramiona górskie we wszystkich kierunkach. Kulminacje w obrębie tych ramion znacznie przekraczają 1000 m n.p.m.; do najwyższych z nich należą: Mostownica (1244), Kudłoń (1274), Jaworzyna (1288), Gorc (1228) i Kiczora (1282). Poszczególne ramiona rozdzielają - radialnie rozchodzące się - wąskie, głęboko wcięte doliny dopływów Dunajca: Lepietnicy, Kamienicy oraz Raby: Mszanki z Porębianką. Szerokość dolin rośnie z biegiem od 5 do 10 m w górnych odcinkach do 100-500 m na obrzeżu gór, gdzie ich dna mają wykształcone terasy. Wyjątek stanowią doliny Raby i Kamienicy, które zaczynają się krótkimi nieckowatymi dolinkami (Krzemień, 1984).

Beskid Wyspowy, zajmujący niewielką, pn. część obszaru objętego arkuszem, charakteryzuje się występowaniem odosobnionych gór, wznoszących się do 500 m ponad poziom zrównania śródgórskiego. Do takich gór należy Luboń Wielki (1022), którego stoki znajdują się w pn.-zach. fragmencie tego obszaru. Charakterystyczny element rzeźby całego obszaru stanowią osuwiska.

Według regionalizacji klimatycznej T. Niedźwiedzia i B. Obrębskiej-Starklowej (1992), sporządzonej dla dorzecza górnej Wisły, obszar objęty arkuszem mapy należy w większości do regionu klimatu górskiego, który charakteryzuje się średnią roczną temperaturą powietrza 4-7^oC i średnią roczną sumą opadów do 900-1100 mm, a w partiach szczytowych Gorców do 1200 mm. Do osobliwości klimatu Karpat, oddziałujących na stosunki wodne, B. Obrębska-Starklowa i in. (1995) zaliczają m.in.: wyższe temperatury powietrza w jesieni niż na wiosnę, okresy nagłych odwilży w sezonie jesienno-zimowym, okresy słonecznej i mroźnej pogody w sezonie jesienno-zimowym, obfite opady późną wiosną i wczesnym latem, wyrównane stosunki opadów letnich do zimowych, obfite opady sadzi w okresach mglistej i wietrznej pogody oraz silne gołoledzi.

Na obszarze występowania fliszu występują gleby słabo przepuszczalne: brunatne, wytworzone ze zwietrzeliny fliszowej, najczęściej o charakterze glin średnich i iłów. Przeważają gleby brunatne kwaśne. Miejscami, w górnych partiach wzniesień, gleby wytworzone na zwietrzelinie fliszowej mają charakter szkieletowy. Na nachylonych stokach wziętych pod uprawę powstały wtórne gleby brunatne, a u podnóży stoków - brunatne gleby deluwialne i gruntowo-glejowe. W dolinach rzecznych występują mady właściwe - na obszarach współcześnie zalewanych i mady brunatne - na obszarach nie zalewanych. Lokalnie, w miejscach wysięków wód gruntowych, na stokowych spłaszczeniach, w obrębie młak, występują gleby glejowe (Skiba, 1995).

W podziale florystycznym regionu wydzielono okręg Beskidy, a w jego obrębie podokręg śląsko-babiogórski (Towpasz, Zemanek, 1995). Występuje tu buczyna karpacka z bukiem, jodłą i rzadziej jaworem; osiąga tu ona optimum występowania. Lokalnie spotykane są także bory jodłowo-świerkowe i - w wyższym położeniu - świerkowe (regla górnego). W dnach dolin występują łęgi olszowo-jesionowe, w znacznej części zniszczone przez człowieka. Najsilniej zalesione są Gorce; występuje tu regiel dolny z jodłą i bukiem oraz regiel górny - ze świerkiem. Roślinność polan charakteryzują silne wpływy antropogeniczne; występują tu górskie łąki mietlicowe i kośne traworośla. W sąsiedztwie wypływów, wycieków, wysięków i młak występują turzyce. Środkowa część Gorców objęta jest ochroną prawną; w 1981 r. utworzono tu Gorczański Park Narodowy.

BUDOWA GEOLOGICZNA I LITOLOGIA

Rozpatrywany obszar zbudowany jest z utworów fliszu karpackiego, przy czym obszar objęty pn. częścią arkusza charakteryzuje się większym urozmaiceniem budowy geologicznej niż obszar objęty częścią pd. Postępując od południa, na charakteryzowanym obszarze występują utwory płaszczowiny mazurskiej, która zalega na utworach płaszczowiny magurskiej południowej, nasuniętej z kolei na utwory okna tektonicznego Mszany Dolnej (Burtan i in., 1978). Południowe stoki Gorców zbudowane są z piaskowców zlepieńcowatych i zlepieńców oraz piaskowców z wkładkami łupków i zlepieńców serii magurskiej (eocen). Dalej na pn. - partie wierzchowinowe pasma głównego Turbacza zbudowane są z eoceńskich piaskowców, zlepieńców i łupków tworzących tzw. warstwy z Turbacza. Na pn. od nich przeważają piaskowce, zlepieńce i łupki wieku kredowego. Te z kolei nasunięte są na magurskie piaskowce i zlepieńce oraz warstwy hieroglifowe, łąckie i beloweskie wieku eoceńskiego, budujące strefę o przebiegu równoleżnikowym. Na pn. od tej strefy występują utwory płaszczowiny magurskiej północnej (piaskowce cienkoławicowe i łupki warstw krośnienskich wieku oligoceńskiego), pod którymi w niewielkim fragmencie okna tektonicznego Mszany Dolnej ukazują się senońskie-paleoceńskie piaskowce i łupki warstw biotytowych. Pn.-wsch. część arkuszu budują kredowe piaskowce średnio- i gruboławicowe ze zlepieńcami oraz eoceńskie łupki pstre (Burtan i in., 1978). Niewielkie fragmenty Beskidu Wyspowego budują głównie gruboławicowe piaskowce magurskie z przewarstwieniami łupków. Dna dolin rzecznych wypełniają żwirowo-piaszczyste aluwia rzeczne o niewielkiej miąższości. Koryta wysoko położonych potoków górskich mają często skaliste dno, z lokalnymi nagromadzeniami żwirów. Pokrywy stokowe o zróżnicowanej miąższości podlegają procesom osuwiskowym.

TOPOGRAFICZNE DZIAŁY WODNE

Omawiany obszar należy w ponad 60% do zlewni Raby, która zajmuje jego północną i środkową część. Południowa i wschodnia część obszaru należy do zlewni Dunajca. Granicę między tymi nimi wyznacza dział wodny II rzędu, przy czym między zlewniami Mszanki a Lepietnicy i Kamienicy przebiega południkowo przez kulminacje Beskidu Wyspowego oraz Gorców, m.in.: G. Kiczorę, Jasień, Myszycę, a w części południowej obszaru - równoleżnikowy dział wodny wyznaczają wzniesienia Gorców: G. Jaworzyna, Kudłoń, Przysłopek, Mostownica, Obidowiec, Jaworzyna, Skałka. Działy wodne III rzędu oddzielają od siebie zlewnie dopływów Raby: Mszanki i kilku mniejszych cieków oraz zlewnie dopływów Dunajca: Łososiny, Kamienicy, Ochotnicy, Łopuszanki i Lepietnicy. Wydzielono również zlewnie IV rzędu większych dopływów Mszanki, Ochotnicy i Lepietnicy oraz zlewnie V rzędu większych dopływów Porębianki. Przebieg działów wodnych zarówno w obrębie Beskidu Wyspowego, jak również Gorców jest pewny, wyraźnie nawiązujący do rzeźby terenu.

OPADY

Warunki opadowe przedstawiono na podstawie wyników pomiarów z dwóch posterunków obserwacyjnych IMGW: stacji w Półrzeczkach (660 m n.p.m.) położonej w Beskidzie Wyspowym w zlewni Łososiny (pn.-wsch. część obszaru objętego arkuszem) oraz w Obidowej (805 m n.p.m.) - reprezentującej Gorce, a położonej w zlewni Lepietnicy, w pobliżu zach. granicy obszaru objętego arkuszem. W tabeli i na wykresach przedstawiono średnie miesięczne sumy opadów z wielolecia 1961-2000 oraz miesięczne sumy opadów w roku suchym (tj. roku z najmniejszą sumą opadów w analizowanym wieloleciu) i w roku wilgotnym (tj. roku z największą sumą opadów). Przedstawiono również maksymalne i minimalne wartości miesięcznych sum opadów w wieloleciu (Cebulak, Limanówka, 2004).

Średni roczny opad z wielolecia 1961-2000 w Półrzeczkach wynosił 1055mm, natomiast Obidowej był niższy i wynosił 836mm. Wartości te są znacznie wyższe od średniego opadu w Polsce i są charakterystyczne dla terenów górskich. Różnica rocznych sum opadów w wieloleciu w Półrzeczkach wynosiła aż 749mm, przy czym w roku mokrym (1970) suma opadu wynosiła 1472mm, a w roku suchym (1982) - 723mm. W Obidowej różnica ta była mniejsza i wynosiła 453mm (analogicznie: 1974 - 1051mm, 1986 - 598mm). Najwyższe opady na omawianym obszarze występują w miesiącach letnich (VI-VIII); suma opadów wynosi średnio: w Półrzeczkach - 40%, a w Obidowej - 44% opadów rocznych, przy czym w roku wilgotnym - od 58% (Półrzeczki) do 73% (Obidowa). Maksymalne miesięczne sumy opadu w wieloleciu wynosiły: w Półrzeczkach 328mm (lipiec 1970), a w Obidowej - 300mm (lipiec 1997). Opady te były przyczyną katastrofalnych powodzi na tym terenie. Najniższe średnie miesięczne sumy opadów na obu posterunkach przypadają na luty i styczeń. Średni czas zalegania pokrywy śnieżnej w Beskidzie Wyspowym wynosi 90-100, a w Gorcach - 100-120 dni.

Tabela 1. Charakterystyczne miesięczne i roczne sumy opadów za lata 1961-2000

Posterunek opadowy	Miesiące												Rok
		I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X	XI		XII
Półrzeczki
Śr. 1970 W 1982 S	56 53 58	53 56 36	57 41 31	76 101 89	112 95 50	148 218 83	144 328 99	131 263 58	87 64 57	65 102 13	63 80 45	63 71 104	1055 1472 723
Maks. Rok Min. Rok	181 1976 13 1971	142 1977 5 1976	137 2000 2 1974	141 1962 17 1961	213 1987 45 1993	262 1969 44 1963	328 1970 42 1994	263 1970 47 1992	266 1996 17 1969	144 1974 10 2000	131 1964 22 1986	141 1961 9 1972	1472 1970 723 1982
Obidowa*
Śr. 1974 W 1986 S	37 95 50	35 24 8	37 1 17	56 38 21	92 110 108	126 210 104	130 188 77	114 114 87	75 79 27	52 102 30	42 35 12	40 55 57	836 1051 598
Maks. Rok Min. Rok	95 1974 7 1971	85 1998 5 1976	103 2000 1 1974	119 1998 13 1961	174 1978 44 1982	218 1965 45 1990	300 1997 47 1992	249 1972 32 1992	256 1996 16 1961	128 1999 7 1995	81 1981 12 1986	92 1987 10 1972	1051 1974 598 1986

Śr.- średni z wielolecia, S - rok suchy, W - rok wilgotny

* posterunek poza obszarem arkusza

Rys. 2. Charakterystyczne miesięczne sumy opadów w Półrzeczkach (1961-2000)

Rys. 3. Średnie miesięczne sumy opadów w Półrzeczkach na tle opadów w roku wilgotnym i suchym

WODY POWIERZCHNIOWE

Cieki charakteryzowanego obszaru należą do systemu sieci rzecznej Raby i Dunajca. Północna i środkowa część obszaru jest odwadniana przez górny bieg Raby oraz jej dopływy. Raba płynie w pn.-zach. części obszaru na odcinku ok. 10 km. Przyjmuje kilka niewielkich dopływów, m.in. Olszówkę (pow. zlewni 10,3 km²). Największym dopływem Raby na omawianym terenie jest Mszanka (dł. 18,6 km, pow. zlewni 173,7 km²), której zlewnia prawie w całości (z wyjątkiem odcinka ujściowego cieku) znajduje się w zasięgu obszaru. Źródłowy potok Mszanki, nazywany Lubomierskim, wypływa w Gorcach, u podnóża Pasieki. Głównym dopływem Mszanki jest prawobrzeżna Porębianka (dł. 13,8 km, pow. zlewni 71,6 km²), która jako Porąbka wypływa spod Obidowca i przyjmuje kilka dopływów, m.in. Koninki (dł. 8,0 km, pow. zlewni 16,7 km²), które biorą początek pod Turbaczem i Koninę (dł. 10,3 km, pow. zlewni 28,2 km²), wypływającą spod Kudłonia. W zach. części obszaru znajdują się źródłowe odcinki Poniczanki i Słonki, które również należą do zlewni Raby. Pozostały obszar jest odwadniany przez dopływy Dunajca. Pn.-wsch. część obszaru, obejmująca fragment Beskidu Wyspowego jest odwadniana przez górny bieg Łososiny, nazywanej w odcinku źródłowym Jurkówką. Środkowo-wschodnią część obszaru należącą do Gorców odwadnia Kamienica, której źródła znajdują się na pn. stoku Turbacza. Całkowita jej długość wynosi 32,8 km, a pow. zlewni - 133,6 km². Południowa część odwadniana jest przez źródłowe odcinki lewobrzeżnych dopływów Dunajca: Lepietnicy, Kowańca, Łopuszanki oraz Ochotnicy z dopływami Jamne (pow. zlewni 9,0 km²), którego źródła są położone na Gorcu, i Jaszcze (dł. 6,2 km, pow. zlewni 11,3 km²), który bierze początek z kilku młak położonych na stoku Jaworzyny. Ochotnica odprowadza wody z głównego pasma Lubania dwoma źródłowymi potokami: Furcówką i Forędówką.

Gęstość sieci rzecznej zarówno stałej, jak okresowej i epizodycznej jest duża ze względu na warunki niesprzyjające infiltracji i sprzyjające spływowi powierzchniowemu. Przykładowo w zlewni Jaszcze i Jamne długość cieków stałych wynosi ponad 3,2 km (Niemirowska, Niemirowski, 1968).

CHARAKTERYSTYKA HYDROLOGICZNA

Charakterystykę hydrologiczną wód powierzchniowych przedstawiono na podstawie stanów wód i przepływów na posterunkach wodowskazowych IMGW Tabele zawierają wartości charakterystycznych stanów wody (tab. 2, 3) i przepływów z wielolecia (tab. 4) (Kuroś, Maczuga, Niedbała, 2004). W tabeli 5 przedstawiono wyniki pomiarów przepływów, wykonanych na wybranych ciekach w czasie kartowania terenowego w lipcu 2004 r. W zasięgu omawianego obszaru nie ma posterunku wodowskazowego. Do charakterystyki reżimu Raby i Mszanki wykorzystano dane z posterunków położonych w niedalekiej odległości, na terenach objętych sąsiednimi arkuszami. Uwzględniono dwa posterunki wodowskazowe na Rabie: w Rabce 2 (PZ=469,04 m n.p.m.), zlokalizowany na 113,1 km biegu rzeki i zamykający zlewnię o pow. 92,8 km² oraz w Mszanie Dolnej (PZ=395,62 m n.p.m.) na 102,1 km biegu rzeki i obejmujący zlewnię o pow. 158,1 km² (przed przyjęciem Mszanki). Dla Mszanki wykorzystano dane z posterunku położonego w pobliżu pn. granicy obszaru objętego arkuszem - w Mszanie Dolnej (PZ=391,79 m n.p.m.); założony w 1902 r. zlokalizowany jest na 3,1 km biegu rzeki i zamyka zlewnię o pow. 166,3 km². Dla Porębianki wykorzystano dane z wodowskazu w Niedźwiedziu (PZ=473,99 m n.p.m), który założony w 1957 r. ok. 50 m. poniżej ujścia potoku Koninka, funkcjonował z przerwami do 1991 r. Na wszystkich posterunkach prowadzone były obserwacje stanów wody i przepływów.

Tabela 2. Charakterystyczne stany wody

Rzeka	Posterunek wodowskazowy	Okres badań	Stany wody [cm]			Bezwzgl. wys. zw. wody [m n.p.m.]
						WWW	NNW	Amplituda	Przy stanie maks.	Przy stanie min.
Raba	Rabka 2	1984-2000	236	68	168	471,4	469,7
Raba	Mszana Dolna	1961-2000	430	52	378	399,9	396,1
Porębianka	Niedźwiedź*	1982-1991	350	199	151	477,5	476,0
Mszanka	Mszana Dolna	1985-2000	398	72	326	395,8	392,5

*wodowskaz zlikwidowany

Tabela 3. Średnie miesięczne charakterystyczne stany wody [cm]

H	Miesiące
		XI	XII	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X
Raba - Rabka 2 (1984-2000)
SNW	76	78	80	80	81	79	77	75	73	72	73	74
SSW	81	86	87	90	91	90	84	82	80	78	79	78
SWW	88	100	100	104	110	106	108	101	104	97	97	86
Raba - Mszana Dolna (1961-2000)
SNW	153	154	154	154	156	159	153	150	149	149	149	149
SSW	161	164	164	165	172	173	164	163	164	160	157	156
SWW	179	188	190	196	211	203	205	218	219	211	189	175
Porębianka - Niedźwiedź* (1982-1991)
SNW	201	202	201	201	201	204	203	202	201	201	201	201
SSW	204	206	205	203	208	211	210	210	207	206	206	203
SWW	211	219	217	208	223	231	248	238	242	231	227	209
Mszanka - Mszana Dolna (1985-2000)
SNW	101	102	101	101	104	106	103	101	99	96	98	97
SSW	107	110	108	109	114	118	113	111	109	106	106	104
SWW	123	134	134	132	145	148	158	157	159	149	140	125

*wodowskaz zlikwidowany

Tabela 4. Średnie miesięczne przepływy charakterystyczne [m³*s^-1]

Q	Miesiące
		XI	XII	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X
Raba - Rabka 2 (1985-2000)
SNQ	0,44	0,39	0,38	0,44	0,60	0,72	0,56	0,49	0,39	0,34	0,41	0,40
SSQ	0,86	1,19	0,98	1,16	1,89	2,33	1,60	1,35	1,15	1,00	1,16	44,2
SWQ	117	144	129	166	253	235	332	420	520	288	135	153
Raba - Mszana Dolna (1961-2000)
SNQ	0,74	0,76	0,70	0,74	1,05	1,28	0,89	0,80	0,76	0,72	0,68	0,67
SSQ	1,54	1,98	1,77	2,07	3,71	3,85	2,37	2,89	2,83	2,29	1,72	1,47
SWQ	5,08	7,31	7,22	11,2	16,8	13,7	15,4	25,8	24,8	21,7	9,67	5,49
Porębianka - Niedźwiedź* (1982-1991)
SNQ	0,60	0,62	0,50	0,48	0,53	0,77	0,72	0,67	0,56	0,56	0,55	0,55
SSQ	0,92	1,32	0,96	0,70	1,47	1,99	1,97	1,91	1,38	1,38	1,35	0,79
SWQ	2,02	3,61	3,02	1,38	4,16	6,00	13,5	8,93	11,2	6,42	5,69	1,64
Mszanka - Mszana Dolna (1985-2000)
SNQ	1,01	1,03	0,84	0,86	1,20	1,71	1,24	1,10	0,96	0,84	0,94	0,84
SSQ	2,02	3,11	2,24	2,69	4,33	5,64	4,55	3,83	3,48	3,10	3,09	2,05
SWQ	6,67	14,1	13,2	18,5	20,7	21,8	35,8	33,4	42,6	27,1	20,7	9,87

*wodowskaz zlikwidowany

Tabela 5. Zestawienie pomiarów przepływów chwilowych

L.p.*	Rzeka	Profil	Wartość przepływu (m^3*s^-1)	Data pomiaru
1.	Gęsia Szyja	Raba Niżna	0,44	16.07.2004
2.	Łostóweczka	Łostówka	0,36	11.07.2004
3.	Łętówka	Łętowa	0,18	11.07.2004
4.	Mszanka	Mszana Górna	1,33	11.07.2004
5.	Konina	Konina	1,25	11.07.2004
6.	Porębianka	Poręba Wielka	1,03	16.07.2004
7.	Porębianka	Poręba Wielka	0,56	11.07.2004
8.	Olszówka	Olszówka	0,061	16.07.2004
9.	Potok bez nazwy	Raba Niżna	0,022	16.07.2004
10.	Lepietnica	Obidowa	0,43	21.07.2004
11.	Potok Robów	Nowy Targ	0,17	21.07.2004
12.	Kowaniec	Nowy Targ	0,71	21.07.2004
13.	Furcówka	Ochotnica Górna	0,17	20.07.2004
14.	Forędówka	Ochotnica Górna	0,16	20.07.2004
15.	Ochotnica	Ochotnica Górna	0,25	20.07.2004
16.	Jaszcze	Ochotnica Górna	0,17	20.07.2004
17.	Jamne	Ochotnica Górna	0,14	20.07.2004

* numeracja zgodna z numeracją na mapie

Główna rzeka omawianego obszaru - Raba w górnym biegu jest typową rzeką górską, z charakterystyczną dużą zmiennością stanów wody. Średnie stany wody wykazują najniższe wartości w październiku, a najwyższe - w marcu i kwietniu, i są one wynikiem wiosennych roztopów. Amplituda stanów wody Raby w Mszanie Dolnej (1961-2000) wynosiła 378 cm. Podobnie duże amplitudy stanów wody notowane są w Mszanie Dolnej na Mszance. Duża zmienność stanów wody spowodowana jest szybką reakcją zlewni na opad. Słabo przepuszczalne podłoże fliszowe, a także częściowe wylesienie obszaru ułatwiają szybki spływ wody. Średni roczny przepływ Raby za badany okres wynosił w 2,37 m³*s^-1, przy czym maksymalny przepływ (WWQ) osiągnął wartość 220 m³*s^-1 i wystąpił 11 czerwca 1965 r., a minimalny (NNQ) − 0,10 m³*s^-1 zanotowano 18 lutego 1962 r. Średni roczny odpływ jednostkowy w górnej części zlewni górnej Raby wynosi około 15 dm³*s^-1*km^-2, a współczynnik odpływu ponad 45%. Reżim odpływu Raby wykazuje dużą zmienność w rocznym cyklu, z wezbraniem wiosennym (roztopowym) i letnim (opadowym) oraz z zasilaniem gruntowo-deszczowo-śnieżnym (Dynowska, 1971). Wezbrania mają charakter roztopowy lub roztopowo-opadowy, występują regularnie, co roku na wiosnę i charakteryzują się długim czasem trwania. Średni roczny przepływ Mszanki za okres 1985-2000 był większy niż przepływ Raby w Mszanie Dolnej, i wynosił w 3,34 m³*s^-1, przy czym maksymalny przepływ (WWQ) osiągnął wartość 371 m³*s^-1 i wystąpił 8 lipca 1997 r., w czasie jednej z największych powodzi obserwowanych na tym terenie, a minimalny (NNQ) - 0,07 m³*s^-1 zanotowano w dniach 16-21 sierpnia 1992 r. Na Porębiance, głównym dopływie Mszanki, średni roczny przepływ za okres 1982-1991 wynosił w 1,34 m³*s^-1, przy czym maksymalny przepływ (WWQ) osiągnął wartość 63,5 m³*s^-1 i wystąpił 22 maja 1987 r., a minimalny (NNQ) − 0,23 m³*s^-1 zanotowano w dniach 2-4 i 27 lutego 1984 r.

W zlewniach zalesionych cieki posiadają erozyjny reżim morfodynamiczny, natomiast w zlewniach, gdzie następowało wylesienie i przeważają użytki rolne - reżim zmienił się na erozyjno-akumulacyjny. Tempo współczesnego wyprzątania pokryw akumulacji rzecznej w poszczególnych zlewniach beskidzkich jest zróżnicowane i tym większe, im bardziej wylesiona jest zlewnia (Niemirowski, 1974).

WODY PODZIEMNE

Pod względem hydrogeologicznym obszar objęty arkuszem mapy Niedźwiedź zalicza B. Paczyński (1993) do regionu XIV - karpackiego. Utwory fliszu karpackiego są stosunkowo mało wodonośne. Optymalne warunki hydrogeologiczne występują na obszarze występowania fliszu piaskowcowego w strefach dużego zaangażowania tektonicznego, zwłaszcza w zasięgu występowania szczelin odprężeniowych (Kleczkowski, 1992).

W obrębie Gorców, na południu, użytkowe poziomy wodonośne tworzą trzeciorzędowe utwory fliszowe płaszczowiny magurskiej: łupki, piaskowce i zlepieńce tzw. warstw z Turbacza. Na obszarze objętym pn.-wsch. częścią arkusza mapy poziomy użytkowe występują w utworach fliszowych wieku kredowego. Poziomy użytkowe w utworach fliszowych są słabo izolowane, stąd też dobra jakość wody jest nietrwała. Potencjalna wydajność studni wierconych wynosi 2-5 m³*h^-1. Zasoby dyspozycyjne jednostkowe wynoszą poniżej 100 m³*24h^-1*km^-2. W utworach aluwialnych użytkowe poziomy wodonośne występują jedynie w dolinach Raby, Poręby i Mszanki. Tam też, ze względu na brak izolacji, jakość wody jest silnie zagrożona, lecz wobec braku ognisk zanieczyszczeń - ciągle dobra. Łącznie poziomy użytkowe zajmują ok. 70% obszaru w zasięgu arkusza (Chowaniec, Witek, 1997).

Na charakteryzowanym obszarze wydzielono (Kleczkowski, red., 1990) Główny Zbiornik Wód Podziemnych (GZWP 439 - zbiornik warstw Magura-Gorce) o charakterze porowo szczelinowym, ze średnią głębokością ujęć ok. 80 m. Jedynie wody w utworach aluwialnych doliny Raby zaliczono do obszarów wysokiej ochrony (OWO).

Naturalne wypływy wód podziemnych w obszarze fliszowym są dość liczne, lecz mało wydajne. Zasilane są z warstw fliszowych oraz z pokryw stokowych. Mają charakter źródeł, młak, wycieków i wysięków. Przeważają wypływy o zmiennej wydajności nie większej niż 0,5 dm³*s^-1; najczęściej 0,1-0,2 dm³*s^-1. Przykładowo gęstość wypływów w zlewni Jaszcze i Jamne wynosi ponad 22 wypływy na km²; są to głównie wypływy stokowe i zboczowe (Niemirowska, Niemirowski, 1968). Stopień zinwentaryzowania wypływów na charakteryzowanym obszarze jest niedostateczny, a to z kolei uniemożliwia wiarygodną reprezentację kartograficzną tego zjawiska na mapie w skali 1: 50 000.

Tabela 6. Zestawienie pomiarów wydajności źródeł

L.p.	Miejscowość	Wydajność (dm^3*s^-1)	Rodzaj źródła	Data pomiaru
1.	Łętowe	0,5	stałe	16.07.2004

Hydroizobaty przedstawiają głębokość do pierwszego zwierciadła wód podziemnych. Szczegółowe wyznaczenie przebiegu hydroizobat możliwe jest w obrębie dolin rzecznych, natomiast w obrębie grzbietów fliszowych przebieg hydroizobat ma charakter orientacyjny. W dnach dolin rzecznych głębokość do zwierciadła wody podziemnej nie przekracza na ogół 2m. W obrębie wierzchowinowych partii wzniesień fliszowych głębokość do zwierciadła może lokalnie przekraczać 10 m. Ze względu na specyfikę fliszu (występowanie warstw wodonośnych w poszczególnych warstwach piaskowców i łupków) głębokość do zwierciadła wody może lokalnie odbiegać od wartości przedstawionych za pomocą hydroizobat.

Wahania zwierciadła wód podziemnych są zróżnicowane. W dnach dolin i w obrębie stożków napływowych nie przekraczają zwykle 0,5-3,0 m, natomiast na zboczach i w partiach wierzchowinowych są większe i mogą wynosić od 1 do 6-10m (Kleczkowski, 1992). W rocznym rytmie wahań zwierciadła wód podziemnych zaznaczają się dwa okresy wysokich stanów: na wiosnę - po roztopach, i latem - w wyniku opadów (Dynowska, 1995). Znajdujący się nieco poza zachodnią granicą obszaru objętego arkuszem mapy posterunek wód podziemnych IMGW - Rabka (rys. 4), wykazuje - podobnie jak w przypadku większości posterunków reprezentujących płytkie wody podziemne w utworach fliszowych - najwyższe średnie miesięczne stany wód podziemnych na wiosnę (kwiecień), po roztopach, a najniższe - jesienią (listopad). Amplituda średnich stanów miesięcznych (za lata 1961-1985) wynosiła 105 cm. Rozpiętość zanotowanych stanów ekstremalnych wyniosła 388 cm (min. głęb. do wody: 0 cm - w sierpniu 1978 r. i maks. głęb.: 388 cm - w sierpniu 1967 r.).

Rys. 4. Średnie miesięczne stany wód gruntowych w Rabce (1961-1985)

CHARAKTERYSTYKA OKRESU BADAŃ

Kartowanie terenowe prowadzono w dniach od 11 do 21 lipca 2004 r. W pierwszym tygodniu kartowania temperatura powietrza wynosiła 15-18^oC, występowały przelotne opady atmosferyczne, natomiast drugi tydzień charakteryzował się wyższą temperaturą - o w granicach 25-30^oC oraz występowaniem częstych, krótkotrwałych, ulewnych opadów deszczu. Okres poprzedzający kartowanie charakteryzował się temperaturą powietrza 20-25^oC oraz występowaniem przelotnych opadów. W czasie kartowania stany wody w rzekach kształtowały się w strefie stanów niskich.

STAN CZYSTOŚCI WÓD POWIERZCHNIOWYCH

Zanieczyszczenia wód powierzchniowych pochodzą zarówno ze źródeł punktowych (częściowo kontrolowanych), jak i obszarowych. Na omawianym terenie zlokalizowano pięć ważniejszych kontrolowanych zrzutów ścieków (tab. 7). Do rzek odprowadzane są ścieki komunalne (bytowo-gospodarcze) ze skanalizowanych terenów wiejskich w ilości do ok. 35 m³ w ciągu doby. Ścieki kontrolowane są oczyszczane w oczyszczalniach mechaniczno-biologicznych i odprowadzane do cieków należących głównie do zlewni Mszanki.

Tabela 7. Ważniejsze zrzuty ścieków

L.p.*	Miejscowość	Zakład	Rodzaj ścieków	Ilość ścieków (m^3*d^-1) maks./ aktual.	Metody oczyszczania	Kierunek zrzutu
1.	Glisne	Szkoła Podstawowa	komun.	10,4/6	mech.-biol.	Gęsia Szyja
2.	Podobin	Pensjonat „Harnaś”	komun.	10/-	mech.-biol.	rowem do Porębianki
3.	Poręba Wielka	Szkoła Podstawowa	komun.	10/-	mech.-biol.	Porębianka
4.	Lubomierz	Szkoła Podstawowa	komun.	3,6/2,1	mech.-biol.	Mszanka
5.	Poręba Wielka	Ośrodek Wypoczoczynkowy „Hut-Rus”	komun.	10/-	mech.-biol.	Konina

*numeracja zgodna z numeracją na mapie

Głównym źródłem zanieczyszczeń mniejszych cieków (nie objętych monitoringiem) są spływy z pól oraz niekontrolowane zrzuty ścieków komunalnych z gospodarstw. Najbardziej zanieczyszczone są wody potoków, które płyną w pobliżu obszarów zabudowanych, np. wody Koninki, Porębianki, Mszanki, Olszówki i Łętówki.

Monitoringiem jakości wód powierzchniowych objęta jest jedynie Raba. Punkt kontrolny znajduje się w Rabie Niżnej, poniżej ujścia potoku Olszówka (tab. 8). Raba - z uwagi m.in. na to, że stanowi główne źródło zaopatrzenia w wodę pitną dla Krakowa i innych miejscowości - w całym swoim biegu wraz z dopływami powinna prowadzić wody I klasy czystości. W związku z tym wymaga ona szczególnej ochrony.

Raba już w górnym biegu prowadzi wody pozaklasowe, ze względu na zanieczyszczenia bakteriologiczne, które w porównaniu do 2000 roku, znacznie się zwiększyły. Stan sanitarny jest pozaklasowy (non); wskaźnik przekroczenia zanieczyszczeń bakteriologicznych wynosił 250. Stężenia substancji biogennych odpowiadały III klasie czystości, a decydował o tym azot azotynowy. Związki fosforu występowały w zakresie stężeń II klasy czystości. Wody należą do I klasy czystości pod względem zawartości substancji organicznych i nieorganicznych oraz ze względu na ilość zawiesin. Wartość odczynu pH klasyfikuje wody Raby na tym odcinku w II klasie czystości, natomiast w przypadku hydrobiologicznej oceny jakości, wody plasują się w III klasie czystości (Raport... 2003). Pozostałe rzeki nie są objęte monitoringiem jakości wód powierzchniowych.

Tabela 8. Stan czystości badanych cieków w 2002 r. (Raport... 2003)

Lp.	Rzeka	Przekrój pomiarowo-kontrolny	Kilometr biegu rzeki	Klasa czystości	Główne zanieczyszczenia
1.	Raba	Raba Niżna	102,1	non	zanieczyszczenie bakteriologiczne

non - nie odpowiada normom

PRZEOBRAŻENIA STOSUNKÓW WODNYCH

Stopień przeobrażenia stosunków wodnych omawianego obszaru można ocenić jako nieduży. Dotyczy to zarówno przekształcenia sieci rzecznej, jak również stopnia zanieczyszczenia i zagrożenia wód powierzchniowych i podziemnych. W obrębie omawianego obszaru znajduje się Gorczański Park Narodowy, utworzony w 1981 r. Większość terenów jest zalesiona (ponad 60%). Proces wylesień, głównie w pn. części omawianego obszaru, oraz rozprzestrzenienie gruntów rolnych są przyczyną zwiększonej erozji wodnej na stokach. Czynnikiem istotnie sprzyjającym spływowi powierzchniowemu jest również gęsta sieć dróg polnych o przebiegu zgodnym ze spadkiem.

Z uwagi na duże nachylenia terenu, na całym obszarze, a głównie w części pn., gdzie jest zdecydowanie mniej lasów, zachodzi zjawisko zmywów, szczególnie nasilone w okresie wiosennych roztopów oraz w czasie nawalnych opadów.

Na omawianym obszarze nastąpiło antropogeniczne przekształcenie koryt rzecznych, zaburzenie ich naturalnego charakteru poprzez prace hydrotechniczne prowadzone w obrębie dolin. Zabudowa koryt gorczańskich pochodzi już z lat 30. XX w., kiedy to zapoczątkowano budowę wysokich zapór przeciwrumowiskowych. Największe przeobrażenia nastąpiły w zlewni Mszanki; przebieg koryt w wielu odcinkach - szczególnie aluwialnych, roztokowych - został zmieniony. Do objętych zabudową hydrotechniczną należy także koryto potoku Jaszcze. Oprócz regulacji koryt, od lat 60. XX w. ma miejsce na tym terenie eksploatacja rumowiska, prowadzona głównie w korytach roztokowych Koniny, Porębianki, Mszanki i Raby na potrzeby lokalnego budownictwa. Wskutek tych działań następuje proces intensywnej erozji wgłębnej prowadzący do pogłębienia koryt (Krzemień, 1984).

Zmiana jakości wód podziemnych jest wynikiem punktowych zanieczyszczeń w postaci bezpośredniego odprowadzania ścieków do gruntu lub poprzez składowanie różnego rodzaju odpadów. Przyczyną zanieczyszczeń wód powierzchniowych i podziemnych są zrzuty ścieków komunalnych oraz składowiska odpadów komunalnych w Niedźwiedziu i rejonie Mszany Dolnej (zlewnia Gęsiej Szyi) oraz paliw płynnych w Mszanie Dolnej. W górnej części zlewni Porębianki oraz rejonie Mszany Górnej znajdują się składowiska odpadów leśnych (Absalon i in., 1996). Zmiana warunków infiltracji i krążenia wody spowodowana jest również istnieniem obszarów zabudowanych. Zauważa się również zmniejszenie zasobów wód podziemnych na skutek ujęć wód dla potrzeb komunalnych.

LITERATURA

Absalon D., Jankowski A.T., Leśniok M., Wika S., 1996, Komentarz do Mapy Sozologicznej w skali 1:50000, Ark. M-34-89-A, Niedźwiedź, Główny Geodeta Kraju, Warszawa.

Atlas hydrologiczny Polski 1:200000, 1987, J. Stachy (red.), IMGW, Wyd. Geol., Warszawa.

Burtan J., Paul Z., Watycha L., 1978, Objaśnienia do szczegółowej Mapy Geologicznej Polski, Arkusz Mszana Górna (1033), 1:50000, Inst. Geol., Wyd. Geol., Warszawa.

Cebulak E., Limanówka D., 2004, Opracowanie charakterystyk opadów atmosferycznych za lata 1961-2000, IMGW, Kraków (m-pis - zestaw. tabel.).

Chełmicki W., Skąpski R., Soja R., 1998-1999, Reżim hydrologiczny rzek karpackich w Polsce, Folia Geogr. ser. Geogr.-Phys., 29-30.

Chowaniec J., Witek K., 1997, Mapa hydrogeologiczna Polski 1:50000, ark. 1033 - Mszana Górna, Państw. Inst. Geol., Warszawa.

Dynowska I., 1995, Wody, [w:] J. Warszyńska (red.), Karpaty Polskie. Przyroda, człowiek i jego działalność, UJ, Kraków.

Dynowska I., Maciejewski M. (red.), 1991, Dorzecze górnej Wisły, PWN, Warszawa.

Kleczkowski A.S. (red.), 1990, Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, 1:500000, Inst. Hydrogeol. i Geol. Inż. AGH, Kraków.

Kleczkowski A.S., 1992, Źródła i wahania zwierciadła wód podziemnych, [w:] Dynowska I., Maciejewski M. (red.), Dorzecze górnej Wisły, część I, PWN, Warszawa-Kraków.

Klimaszewski M. (red.), 1972, Geomorfologia Polski, t. 1. Polska Południowa. Góry i Wyżyny, PWN, Warszawa.

Kondracki J., 2000,Geografia Regionalna Polski, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.

Krzemień K., 1976, Współczesna dynamika koryta potoku Konina w Gorcach, Folia Geogr., ser. Geogr.-Phys., 10.

Krzemień K., 1984, Współczesne zmiany modelowania koryt potoków w Gorcach, Zesz. Nauk. UJ, Prace Geogr., 59.

Kuroś M., Maczuga M., Niedbała J., 2004, Opracowanie charakterystyk hydrologicznych za lata 1961-2000, IMGW, Kraków (m-pis - zestaw. tabel.).

Niedźwiedź T., Obrębska-Starklowa B., 1992, Klimat [w:] Dynowska I., Maciejewski M. (red.), Dorzecze górnej Wisły, część I, PWN, Warszawa-Kraków.

Niemirowska J., Niemirowski M., 1968, Stosunki hydrograficzne zlewni potoków Jaszcze i Jamne, Zakł. Ochr. Przyr. PAN, Studia Naturae, ser. A, 2.

Niemirowski M., 1974, Dynamika współczesnych koryt potoków górskich (na przykładzie potoków Jaszcze i Jamne w Gorcach), Zesz. Nauk. UJ, Prace Geogr. 43.

Obrębska-Starklowa B., Hess M., Olecki Z., Trepińska J., Kowanetz L., 1995, Klimat, [w:] J. Warszyńska (red.), Karpaty Polskie. Przyroda, człowiek i jego działalność, UJ, Kraków.

Paczyński B. (red.), 1993, Atlas Hydrogeologiczny Polski 1: 500 000, cz. I: Systemy zwykłych wód podziemnych, PIG, Warszawa.

Podział hydrograficzny Polski, 1983, IMGW, Warszawa.

Raport o stanie środowiska w województwie małopolskim w roku 2002, 2003, IOŚ, WIOŚ w Krakowie, Bibl. Monitoringu Środow., Kraków.

Skiba S., 1995, Pokrywa glebowa, [w:] J. Warszyńska (red.), Karpaty Polskie. Przyroda, człowiek i jego działalność, UJ, Kraków.

Starkel L., 1960, Rozwój rzeźby Karpat fliszowych w holocenie, Prace Geogr. IG PAN, 22.

Towpasz K., Zemanek B., Szata roślinna, [w:] J. Warszyńska (red.), Karpaty Polskie. Przyroda, człowiek i jego działalność, UJ, Kraków.

Węcławik S., 1992, Budowa geologiczna, [w:] I. Dynowska, M. Maciejewski (red.), Dorzecze górnej Wisły, część I, PWN, Warszawa-Kraków.

Ziemońska Z., 1973, Stosunki wodne w polskich Karpatach Zachodnich, Inst. Geogr. PAN, Prace Geogr., 103.

© Copyright by Maria Baścik & Wojciech Chełmicki

Uniwersytet Jagielloński

---