Układ człowiek— praca

Pracę ludzką analizuje się zwykle w powiązaniu ze środkami pracy i organizacyjno-technicznymi warunkami panującymi na stanowisku pracy. Podstawą badań ergonomicznych jest więc układ człowiek-praca, który jest podstawowym pojęciem każdej tego rodzaju analizy. Pojęcie to przyjęła ergonomia z psychologii pracy.

Analizując układ człowiek—praca, należy właściwie ocenie możliwości pracownika w zakresie świadczenia pracy, a więc określić jego wysiłek psychofizyczny związany z pokonywaniem uciążliwości, jakie stwarza mu sama praca i czynniki jej towarzyszące. W literaturze przedmiotu najczęściej dokonuje się podziału na trzy grupy czynników działających obciążające na organizm człowieka w czasie pracy. Do pierwszej grupy czynników zalicza się samą pracę, do drugiej — warunki jej wykonywania, do trzeciej natomiast — czas jej świadczenia.

Praca będzie zorganizowana w sposób racjonalny wtedy, kiedy wszystkie te czynniki będą zoptymalizowane, więc kiedy maszyna i stanowisko pracy będą możliwie wygodne i bezpieczne w obsłudze, metody pracy i warunki pracy zostaną dostosowane do potrzeb psychofizycznych człowieka, przedmiot pracy charakteryzował się będzie dobrymi parametrami, a stosunki międzyludzkie wewnątrz grupy roboczej będą harmonijne. W praktyce jednak rzadko występują takie idealne układy. Powstaje w związku z tym konieczność optymalizacji układu człowiek—praca. Osiągnięcie tego celu jest możliwe, jeżeli analizowany układ potraktujemy w projektowaniu jako koncepcją globalną. W praktyce bywa jednak najczęściej tak, że oddzielnie rozwiązywane są problemy techniczne, a oddzielnie ergonomiczne, w zależności od wymagań, jakie stawia to urządzenie pracownikowi. Metoda ta powoduje, że człowiek występuje tutaj w roli czynnika podporządkowanego maszynie. W ujęciu ergonomicznym schemat projektowania układu człowiek—praca ulega zasadniczej zmianie. W projektowaniu biorą udział nie tylko konstruktorzy i specjaliści nauk technicznych, ale również specjaliści zajmujący się pracą człowieka. Ich czynności polegają na ustaleniu funkcji, jakie będzie miał do spełnienia dany układ, następnie przydzieleniu pewnych czynności w tym układzie maszynie, a innych człowiekowi i wreszcie stworzeniu temu ostatniemu optymalnych warun­ków wykonywania przydzielonych mu zadań.

Decyzje dotyczące przydziału funkcji muszą brać pod uwagę nie tylko parametry techniczne i wysokość kosztów określonych rozwiązań alternatywnych, ale także powinny uwzględniać momenty przewagi maszyny nad człowiekiem czy też przewagi człowieka nad maszyną. Dlatego też w wielu krajach prowadzone są badania nad ustaleniem odpowiednich kryteriów takiej względnej przewagi tych dwóch elementów układu człowiek—praca. Wskazówki w tym zakresie zawiera lista Fittsa, opracowana na uniwersytecie w Michigan, która obejmuje 11 cech. Analizując tę listę, można wyciągnąć dwa podstawowe wnioski:

- po pierwsze, zawarte w niej stwierdzenia w sposób całkiem wyraźny ograniczają wszelkie wizje futurologiczne, według których w przyszłości automaty zastąpią we wszystkich czynnościach człowieka,

- po drugie, konieczne jest przeszkolenie konstruktorów maszyn w niektórych dziedzinach fizjologu, psychologii i antropometrii, a także w umiejętności globalnego analizowania układów człowieka—praca.

Analiza układu człowiek—praca nie byłaby pełna bez uogólnionego przedstawienia wzajemnych powiązań występujących w nim elementów. Wychodzi się z założenia, że badany układ jest układem względnie zamkniętym, czyli — jak to określają cybernetycy — względnie „odosobnionym", to znaczy że zachodzące w nim procesy mają charakter cykliczny i stale powracają do punktu początkowego, jakkolwiek to nie wyklucza oddziaływania otoczenia zewnętrznego na układ i odwrotnie. Sposób, w jaki człowiek zostaje włączony w układ, może być bardzo różny. Rodzaj powiązań w tego typu układzie jest zdeterminowany sposobem funkcjonowania urządzenia technicznego (narzędzia pracy, maszyny). W praktyce można wyróżnić trzy podstawowe rodzaje powiązań: ręczne, mechaniczne i automatyczne. Ręczny rodzaj powiązania występuje wówczas, gdy mamy do czynienia z sytuacją, kiedy człowiek wykonuje swoje czynności robocze używając prostych narzędzi (np. młotka lub łopaty) i jest jedynym źródłem energii, sprawując jednocześnie funkcje kontrolne . Mechaniczny (półautomatyczny) rodzaj powiązania w układzie człowiek—praca ma miejsce, kiedy maszyna jest źródłem energii, zaś człowiek kontroluje przebieg procesu produkcyjnego, obserwując zachowanie się urządzenia bądź też aparatury kontrolno-pomiarowej. Trzecim rodzajem powiązania analizowanego układu jest automat. W praktyce rozróżnia się dwa rodzaje układów automatycznych, które w odmienny sposób kształtują charakter pracy człowieka:

- układy zdeterminowane, działające na podstawie ścisłego programu i nie wykonujące funkcji nie przewidzianych w tym programie,

- układy niezdeterminowane, w których mogą istnieć sytuacje przypadkowe, niemożliwe do przewidzenia.

Ręczny rodzaj powiązania w układzie człowiek—praca

Półautomatyczny rodzaj powiązania w układzie człowiek—praca

Automatyczny rodzaj powiązania w układzie człowiek—praca

Analizę układu człowieka—praca najdogodniej jest zacząć od punktu, w którym człowiek uzyskuje informację o działaniu i stanie maszyny bądź przez bezpośrednią obserwację procesu produkcyjnego, bądź przez śledzenie aparatów pomiarowo-kontrolnych. Wykonanie pracy zależy od tego, czy sygnał zostanie spostrzeżony, tj. zauważony, rozpoznany i zrozumiany, a więc czy otrzymana instrukcja będzie wystarczająca do oceny istniejącego stanu rzeczy lub jego zmian. Jest to pierwszy etap procesu pracy. Ta faza — percepcja i przekazanie uzyskanych informacji — podlega prawom badanym przez fizjologię i psychologię.

Analiza układu człowiek—praca z punktu widzenia ergonomicznego i z punktu widzenia cybernetycznego

Układ człowiek—praca z uwzględnieniem etapów procesu pracy (ujęcie ergonomiczne)	Układ człowiek—praca i jego funkcje (ujęcie cybernetyczne)
Percepcja (uzyskiwanie informacji) za pomocą receptorów (wzrok, słuch, dotyk) Przetwarzanie (transformacja) uzyskanych informacji w ośrodkowym układzie nerwowym, prowadzące do podjęcia decyzji Przekazanie podjętych decyzji efektorom (grupom mięśni rąk czy nóg) i wykonanie tej decyzji. Ten ostatni etap nazywa się sterowaniem	Funkcja wejścia wprowadzająca informacje do organów zmysłowych człowieka Funkcja sterowania wykonywana przez ośrodkowy układ nerwowy człowieka Funkcja wyjścia realizowana zazwyczaj, choć nie zawsze, przez uruchomienie organów sensomotorycznych człowieka i przez zastosowanie siły mięśni

Drugi etap procesu pracy to przetwarzanie (transformacja) uzyskanych informacji w ośrodkowym układzie nerwowym. Prowadzi on do podjęcia decyzji. Mechanizm podejmowania decyzji nie jest dostatecznie zbadany. Na treść decyzji, prawidłowość i szybkość jej podjęcia wywierają wpływ nie tylko informacje odbierane z zewnątrz, ale również informacje wewnętrzne, płynące z pamięci, w której utrwalone zostały informacje, stresy czy trudności natury psychologicznej oraz spostrzeżenia dokonane w przeszłości. Ta dziedzina leży w sferze badań i zainteresowań psychologii i fizjologii pracy.

W trzecim etapie pracy następuje przekazanie podjętej decyzji efektorom. Ten ostatni etap nazywa się sterowaniem w układzie człowiek—praca. Stanowi on przedmiot badań przede wszystkim fizjologów pracy, jak również nauk medycznych (patologii i higieny pracy), a także prawnych, ze względu na uboczne skutki
Ergonomiczny układ człowiek—maszyna

Strzałkami i liniami przerywanymi oznaczono kierunki oddziaływania otoczenia i organizacji produkcji na elementy układu i procesy warunki środowiska materialnego

Cybernetyczny układ człowiek—praca niepożądane dla człowieka. Problem czynności i ruchów człowieka — gdy ruchy te dotyczą sterowania maszyną i wykonywania produkcji — stanowi z kolei przedmiot zainteresowania organizacji i ekonomiki pracy, a także pedagogiki pracy. Wiąże się to z występowaniem problemów organizacyjno-technicznych uwarunkowanych przesłankami psychofizjologicznymi.

Omówione trzy etapy pracy — percepcja, podjęcie decyzji i jej wykonanie — tworzą zamknięty cykl procesu pracy.

Strona 5 z 5

---