4. Powierzchnie silnie zachwaszczone

Grunty leśne opanowane przez bujnie rozwijają­cą się roślinność chwastową, chociaż nie zaliczane do tzw. nieużytków właściwych, wymagają przed ich odnowieniem zastosowania specjalnych zabie­gów. Główną przeszkodą w odnawianiu powierzch­ni silnie zachwaszczonych jest pokrywa roślinna utrudniająca wykonywanie uprawy gleby, sadzenie oraz przeszkadzająca wzrostowi i rozwojowi sa­dzonek. Silne zachwaszczenie obniża urodzajność gleby.

Do najczęściej spotykanych chwastów można zaliczyć trzcinnik piaskowy i wrzos zwyczajny mi­mo, że jest wiele gatunków roślin zdolnych w okre­ślonych warunkach środowiska do takiego opano­wania powierzchni, że jej zalesienie napotyka na dużo przeszkód.

Chwast te tworzą zbiorowiska występujące czę­sto na znacznych obszarach. Od nazwy gatunków dominujących określa się je jako trzcinniczyska lub wrzosowiska.

Trzcinniczyska. To tereny o ograniczonej przy­datności do uprawy lasu z powodu występowania na nich silnie rozwiniętej pokrywy roślinnej, składa­jącej się wyłącznie lub w większości z trzcinnika piaskowego. Chwast ten porasta gromadnie po­wierzchnie otwarte, a więc płazowiny, halizny i przepadłe uprawy, położone na niezbyt żyznych piaszczystych glebach, najczęściej na siedlisku bo­ru świeżego i rzadziej na siedlisku boru mieszane­go świeżego. Utrudnia i uniemożliwia naturalne od­nowienie lasu. Duże nagromadzenie obumarłych, suchych i łatwo palnych części nadziemnych roślin zwiększa zagrożenie pożarowe lasu.

• Charakterystyka trzcinnika i trzcinniczy­ska. Rodzaj trzcinnik reprezentowany jest we flo­rze światowej przez około 140 gatunków, występu­jących przeważnie w chłodnych strefach klimatycz­nych. W Polsce występuje 8 gatunków trzcinnika, z których najpospolitszy jest trzcinnik piaskowy i trzcinnik leśny. Spośród nich najbardziej rozpo­wszechniony i najbardziej szkodliwy oraz utrudnia­jący wykonanie prac odnowieniowych jest trzcinnik piaskowy.

Trzcinnik piaskowy jest trawą wieloletnią, roz­mnażającą się z nasion, ale szybciej i bardziej sku­tecznie rozprzestrzenia się wegetatywnie - przez rozłogi podziemne. Część nadziemna trzcinnika składa się ze źdźbeł kwiatowych, osiągających wy­sokość 150 cm, a także ze źdźbeł płonych, niż­szych (do 60-70 cm) i szarozielonych liści długości 45-60 cm. Kwitnie w czerwcu i lipcu.

System korzeniowy trzcinnika piaskowego jest bardzo głęboki i sięga 140-160 cm, a nawet 200-250 cm. Główna część korzeni zgromadzona jest w warstwie powierzchniowej, której grubość dochodzi do 60-65 cm. Rozłogi trzcinnika piasko­

wego, zaopatrzone w bogate systemy korzeni wiązkowych, tworzą na powierzchniach opanowa­nych przez ten chwast silnie splecioną, trudną do rozerwania „pilśń", utrudniającą przenikanie powie­trza i opadów do gleby i stanowiąca znaczną prze­szkodę przy wykonywaniu uprawy gleby.

Trzcinnik piaskowy charakteryzuje się długim okresem wegetacyjnym, rozrost rozłogów i korzeni trwa do późnej jesieni, niezależnie od wzrostu czę­ści nadziemnej.

Jest rośliną wybitnie światłożądną. Pod drzewo­stanem natomiast jego rozwój jest wyraźnie ograni­czony. Może nie kwitnąć przez wiele lat i wegetuje w postaci rozproszonych w dość znacznych odle­głościach, pojedynczych źdźbeł lub w niewielkich skupiskach w przerzedzeniach lub na obrzeżu drzewostanu. Z miejsc bardziej zacienionych ustę­puje nieraz zupełnie. W razie powstania odpowia­dających mu warunków świetlnych potrafi ze stanu szczątkowego rozwinąć w krótkim czasie pełną i niezwykle bujną wegetację.

Wymagania trzcinnika w stosunku do gleby są na ogół niewielkie. Dzięki rozległemu i gęstemu sy­stemowi korzeniowemu potrafi zdobyć nawet na słabych siedliskach dostateczną ilość pokarmów. Podobnie niewielkie wymagania ma w stosunku do wilgotności gleb, gdyż rozbudowany system korze­ni wiązkowych umożliwia uzyskanie prawie całej ilości wody znajdującej się w ich zasięgu.

Proces opanowywania powierzchni przez trzcin­nik rozpoczyna się z chwilą usunięcia drzewosta­nu, a zwłaszcza po wyoraniu bruzd czy wykonaniu płytkiej orki talerzowej. Trzcinnik reaguje na zmia­nę warunków świetlnych oraz na rozrywanie syste­mów korzeniowych kilkakrotnym zwiększeniem liczby rozłogów oraz skróceniem ich długości. Stan zagrożenia założonej uprawy przez trzcinnik nastę­puje dopiero w 2-3 roku. Wyjściowe zagęszczenie trzcinnika jest wtedy na tyle niewielkie, że prawidło­wo założona i odpowiednio pielęgnowana uprawa ma pełną szansę normalnego wzrostu i rozwoju. Poczynając od 3-4 roku życia uprawa taka zaczy­na wypierać trzcinnik.

Z prawdziwym trzcinnikiem mamy do czynienia jedynie na tych terenach, na których w wyniku róż­nego rodzaju zaniedbań hodowlanych powstały trwałe zbiorowiska trzcinnika.

Najbardziej szkodliwy w lesie jest trzcinnik w okresie uprawy, tj. od jej założenia do nastąpie­nia zwarcia koron drzewek. Po tym okresie trzcin­nik przestaje być groźny, bowiem ocienienie jakie stwarza zwarcie, pozbawiajągo możliwości konku­rowania z drzewkami. Oddziaływanie trzcinnika na uprawę polega na:

- wysuszaniu gleby przez silnie rozbudowany system korzeni i rozłogów,

- obniżaniu zasobności gleby w związki pokar­mowe,

- pozbawianiu korzeni sadzonek tlenu,

- zagłuszaniu sadzonek przez części nadziem­ne,

- destrukcyjnym oddziaływaniu na strukturę gleby.

Niekorzystny wpływ nadziemnej masy trzcinni­ka, poza zmniejszeniem dostępu światła do uprawy w okresie wegetacyjnym, wyraża się także tym, że pod wpływem opadów śnieżnych następuje wykła­danie się trawy na sadzonki. Skutkiem tego jest za­mieranie drzewek na wiosnę w wyniku tzw. wypa­rzania lub znaczne osłabienie ich siły życiowej i długotrwałe deformacje. Duże powierzchnie trzcinniczysk charakteryzują się niekorzystnymi warunkami mikroklimatycznymi, które są zbliżone do warunków stepowych. Występuje tu duża ampli­tuda wahań temperatur dobowych. Częściej zda­rzają na trzcinniczyskach w okresie wegetacyjnym przymrozki i temperatury krytycznie wysokie dla wschodów i samosiewów sosny.

Te wybitnie szkodliwe dla lasu cechy trzcinnika, uniemożliwiające wyhodowanie prawidłowo rozwi­jających się upraw sprawiają, że szukanie sposo­bów przeciwdziałających jego szkodliwości jest pil­ną koniecznością gospodarczą.

• Zwalczanie trzcinnika. Duża rozmaitość warunków siedliskowych, na których występują trzcinniczyska, wymusza konieczność stosowania różnych metod przy ich zalesianiu. Główny nacisk w procesie zalesiania powierzchni zachwaszczo­nych trzcinnikiem należy kłaść na jego zniszczenie przed założeniem uprawy oraz na intensywną uprawę gleby, mającą na celu polepszenie warun­ków przyjęcia się i wzrostu sadzonek wprowadzo­nych na teren już odchwaszczony.

Uprawa gleby wysuwa się na czoło wszystkich prac wykonywanych przy zalesianiu trzcinnicrysk. Jednym z najstarszych sposobów uprawy gleby stosowanych prry zalesianiu trzcinniczysk jest re­gulówka, którą w zależności od ukształtowania te­renu można wykonywać na pasach albo placów­kach lub talerzach. Wykorzystane zostały tu właści­wości biologiczne trzcinnika, którego rozłogi przy­kryte grubą (ponad 20 cm) warstwą gleby, tracą ży­wotność lub zamierają.

Szerokość pasa lub wielkość placówki uzależ­nione są od intensywności zachwaszczenia po­wierzchni trzcinnkiem. Im jest zachwaszczenie większe, tym glebę przerabia się na większych ta­lerzach lub szerszych pasach. Wysoka pracochłon­ność regulówki sprawia, że ma ona zastosowanie na małych powierzchniach lub terenach górskich, gdzie użycie specjalistycznego sprzętu mechanicz­nego jest nieopłacalne lub niemożliwe.

Najlepszy wynik uzyskuje się obecnie przez za­stosowanie w takich warunkach głębokiej orki, do 60 cm, wykonanej na całej powierzchni zatrzcinni­czonej przy użyciu pługa z przedpłużkiem i zapłuż­kiem. W trakcie tej orki warstwa rozłogów i korzeni wiązkowych zostaje przyorana na głębokość

30-40 cm utrudniając ich odrastanie, co powoduje spowolnienie i opóźnienie procesu regeneracji dar­ni. Najkorrystniejszym terminem wykonania na trzcinniczysku pełnej orki jest jesień w roku poprze­dzającym sadzenie. Po zaoraniu powierzchni jesie­nią pozostawia się ją przez zimę w „ostrej skibie". Wczesną wiosną glebę kultywatoruje się i bronuje, a następnie przystępuje do zalesiania.

Uprawy zakładane na glebach przygotowanych pełną orką są w pierwszym roku przez większą część okresu wegetacyjnego wolne od konkuren­cyjnego oddziaływania trzcinnika. Fakt ten w poła czeniu z korzystnymi zmianami warunków siedli­skowych sprawia, że sadzonki dobrze się przyjmu­ją, prawidłowo ukorzeniają i szybko rosną.

W wypadkach słabego zachwaszczenia po­wierzchni przeznaczonej do zalesienia, prry wyso­kiej sprawności i żyzności gleby, mogą okazać się wystarczające do uzyskania dobrej udatności upraw metody lokalnej likwidacji trzcinnika, polega­jące na wykonaniu talerzy lub placówek bądź na wyoraniu bruzd do głębokości zalegania rozłogów trzcinnika. Należy jednak przestrzegać podstawo­wych zasad:

- zastosować intensywną uprawę gleby przez możliwie głębokie jej spulchnienie w okresie jesien­nym,

- właściwy sposób sadzenia,

- użycie sadzonek bardzo dobrej jakości,

- prowadzenie zabiegów pielęgnacyjnych wzmagających rozwój sadzonek.

Walka z trzcinnikiem jest ciężka i wszelkie za­niedbania w jakości jej wykonania mogą zniweczyć wysiłek i doprowadzić do jeszcze gorszej sytuacji niż była przed wykonaniem zabiegu. Dlatego też przy tych zabiegach obowiązuje zasada jak najda­lej posuniętej dokładności pracy.

• Zalesianie trzcinniczyska. Skład gatunkowy uprawy leśnej zakładanej na trzcinniczysku powi­nien być zgodny z typem siedliskowym lasu i odpo­wiadającym mu typem gospodarczym drzewosta­nu. Z uwagi na wysoki stopień przeżywalności sa­dzonek sosny możliwe jest obniżenie ich liczby do 10 tysięcy sztuk na 1 ha. W tych warunkach należy szczególnie pamiętać o zachowaniu wsrystkich za­leceń dotyczących prawidłowego zakładania upraw (wysoka jakość sadzonek, staranne i terminowe sadzenie itp.). Wszelkie popełnione w tym wzglę­dzie błędy zmniejszają szansę udanego zalesienia trzcinniczyska.

Wrzosowiska. Wrzosowisko to nieużytek leśny związany z łanowym występowaniem wrzosu zwy­czajnego. W naszych warunkach wrzos występują­cy łanowo jest w lesie chwastem szkodliwym.

• Charakterystyka wrzosu i wrzosowisk. Wrzos to zimozielona krzewinka lub krzew docho­dzący do wysokości 30-80 cm, niekiedy nawet do 1 m. Kwitnie w sierpniu i wrześniu, a owocuje we wrześniu i październiku. Nasiona są bardzo liczne

i bardzo drobne. Wrzos rozmnaża się przeważnie generatywnie za pomocą nasion, ale w pewnych warunkach także rostowo. Jest typowym kserofi­tem, a rośliny te charakteryzują się dużym zapo­trzebowaniem na wodę. System korzeniowy wrzo­su sięga w suchej glebie piaszczystej do głęboko­ści 84 cm.

Długość życia wrzosu jest różna i może wynosić nawet do 50 lat. Występuje na suchych, ubogich glebach bielicowych, w suchych borach sosnowych oraz na torfowiskach wysokich.

Wrzos łatwo opanowuje obszary poleśne ze względu na małe wymagania w stosunku do żyzno­ści siedliska oraz dużą zdolność przystosowywania się do zmiennych warunków wilgotnościowych. W naszych warunkach wrzos występujący łanowo jest w lesie szkodliwym chwastem. Wpływa on uje­mnie na glebę, jak i bezpośrednio na drzewka. Gę­sty kobierzec wrzosu pobiera z gleby na własne po­trzeby znaczne ilości związków pokarmowych, które mogłyby być wykorzystane przez sadzonki drzew. Na powierzchniach opanowanych przez wrzos obserwuje się znaczne wysuszenie gleby, co pogarsza warunki wzrostu założonych na takim te­renie upraw. Ściółka wrzosowa jest kwaśna i trud­no się rozkłada. Kwasy powstające przy jej rozkła­dzie zakwaszają w dużym stopniu glebę i wywołu­ją w niej silny proces bielicowania. Prowadzi to z kolei do tworzenia się rudawca. Powstawanie ru­dawca związane jest z wiekiem wrzosowiska.

Poza niekorrystnym oddziaływaniem wrzosu na zmianę warunków glebowych obserwuje się także bezpośredni wpływ silnie rozwiniętego łanu tej ro­śliny na założoną uprawę przez ocienianie sadzo­nek, jak również ograniczanie ich przestrzeni życio­wej. Jeżeli nie zapewni się sadzonkom należytego pielęgnowania, znaczny ich procent ginie, a pozo­stałe przy życiu wyraźnie ograniczają swój wzrost, wytwarzając skrócone igliwie, ulegają porażeniu przez grzyby itp. Pielęgnowanie upraw nie zmienia radykalnie istniejącego stanu rzeczy, gdyż pozosta­ją w dalszym ciągu nie zmienione warunki glebo­we, które wytworzyły się na skutek oddziaływania wrzosu.

• Sposoby uprawy gleby przy zalesianiu wrzosowisk. Częściowe przygotowanie gleby pod zalesienia wrzosowisk nie zapewnia uzyskania do­brej produkcji i dlatego ten sposób nie powinien być w zasadzie stosowany. Przy zalesianiu wrzosowisk o wyjątkowo silnie rozwiniętej pokrywie roślinnej,

. na siedliskach bardzo ubogich i niekiedy z wy­kształconą w glebie warstwą rudawca, najlepsze wyniki daje dwupoziomowa orka pełna. Pełną upra­wę gleby na wrzosowisku wykonuje się na głębo­kość 50-60 cm pługiem wyposażonym w przedpłu­żek, tak aby górna warstwa gleby wraz z pokrywą roślinną została całkowicie prryorana. Na wrzoso­wiskach z występującą warstwą rudawca wymie­niona głębokość orki w większości wypadków wy­

2. Grunty podlegające erozji wodnej

Erozją wodną nazywa się proces niszczenia po­wierzchniowych warstw gleby polegający na zmy­waniu i unoszeniu cząstek glebowych przez spły­wające wody. Erozja powoduje zubożenie gleby przez pozbawienie jej składników pokarmowych, a przy dużym nasileniu - do zmycia gleby i zmian w ukształtowaniu terenu. Powstawaniu erozji gleby sprzyjają m.in. nadmierne wyręby lasu, niszczenie

trawiastej pokrywy gleby przez intensywne wypasy, nieprawidłowe zagospodarowanie rolnicze, ni­szczenie roślinności przez emisje przemysłowe.

Proces niszczenia może przebiegać w różny sposób i powodować różne skutki. W zależności od tego wyróżnia się kilka rodzajów erozji wodnej.

Erozja powierzchniowa (zmywowa) to powolny stały proces zmywania wierzchniej warstwy gleby przez strużki wody spływające płytkimi żłobinkami i bruzdkami. W jej wyniku zmniejsza się żyzność wierzchniej warstwy gleby wskutek wymywania cząstek próchnicznych i soli mineralnych oraz ob­nażania głębszych, nieurodzajnych warstw. Ten ro­dzaj erozji ma w Polsce największe znaczenie go­spodarcze, ponieważ występuje na dużych obsza­rach gleb rolniczych.

Erozja liniowa (rozmywowa) polega na gwałtow­nym rozmywaniu i porywaniu gleby przez strugi wody spływającej srybko powiększającymi się żło­binami. Wynikiem tej erozji są zmiany rzeźby tere­nu, jak rynny, wyrwy i wąwozy, które z biegiem cza­su powiększają swe rozmiary.

Na stromych zboczach może czasami powsta­wać soliflukcja, polegająca na osuwaniu się roz­marzniętych i nasyconych wodą mas gleby po za­marzniętym lub skalistym podłożu. Zjawisko to wy­stępuje zwykle wczesna wiosną.

Ponadto rozróżnia się jeszcze erozję brzegową i denną, które powstają pod wpływem działania wód płynących (strumieni i rzek) oraz abrazję, bę­dącą wynikiem działalności fal morskich.

Abrazja powoduje podcinanie i usuwanie się mas ziemi do morza, co prowadzi do wytworzenia się stromego brzegu (tzw. klif).

Zjawisko erozji występuje na terenach falistych, na zboczach o pochyleniu ponad 3%, przede wszy­stkim na glebach uprawnych - rędzinach i czarno­ziemach. Grunty zniszczone przez erozję charakte­ryzuje obniżona zdolność produkcyjna. W Polsce erozją gleby dotknięte lub zagrożone jest około 20% obszaru kraju (rys. 203). Skutki i zjawiska erozji wy­stępują przede wszystkim w Karpatach i Sudetach, na Wyżynie Lubelskiej i Małopolskiej oraz na more­nach Pojezierza Mazurskiego i Pomorskiego.

W Polsce erozja wodna występuje najintensyw­niej na wiosnę, w okresie spływu wód podczas roz­topów, jak również w okresach długotrwałych ulew­nych deszczów wiosną i w jesieni.

Intensywność erozji uzależniona jest od wzajem­nego oddziaływania wielu czynników klimatycz­nych, topograficznych i glebowych, szaty roślinnej oraz działalności człowieka. Największy wpływ na nasilenie procesów erozyjnych mają czynniki atmo­sferyczne i meteorologiczne (ilość i rodzaj opadów, temperatura powietrza i gleby, nasłonecznienie, wiatr i inne). Wywierają one bezpośredni wpływ na nasilenie erozji, gdyż współdecydują o ilości i szyb­kości spływu wód. Również rzeźba terenu (nachy­lenie, długość, kształt i wystawa zbocza) ma istot­ny wpływ na intensywność erozji wodnej. Właści­wości fizyczne i chemiczne gleby decydują o zdol­nościach chłonnych, które wpływają na podatność gleby na erozję. Na glebach o dużej pojemności wodnej woda opadowa szybko wsiąka, przez co zmniejsza się spływ powierzchniowy i maleje za­grożenie erozją. Z kolei gleby o małej przepu­szczalności i pojemności wodnej są bardziej nara­żone na erozję wodną będącą skutkiem zwiększo­

nego spływu wody po powierzchni. Dla przebiegu procesów erozyjnych duże znaczenie ma rodzaj i stan pokrywy roślinnej. Dobrze zabezpiecza glebę przed erozją stałe utrzymywanie jej pod osłoną ro­ślinną, np. przez użytkowanie pastwowiskowo-łą­kowe, a szczególnie pod osłoną drzewostanu.

Osłona drzewostanu jest najbardziej skuteczną ochroną gleby przed erozją wodną. Drzewa i krze­wy wszechstronnie przeciwdziałają erozji wodnej, głównie przez regulowanie spływu wód. Las odgry­wa ważną rolę łagodzenia gwałtowności spływu. Wpływa na równomierność rozkładu pokrywy śnieżnej. Warstwa śniegu zabezpiecza glebę pod drzewostanem od głębokiego zamarzania. Ma to istotne znaczenie dla wchłaniania wód roztopo­wych na wiosnę. Topnienie śniegu w lesie odbywa się stopniowo. Gałęzie i liście drzew oraz krzewów rozdrabniają spadające krople, zmniejszając ich prędkość i siłę uderzenia o glebę. Część wody opa­dowej zatrzymuje się na koronach drzew, skąd wy­parowuje i nie dociera do gleby. Znaczna część opadów, która przedostaje się do dna lasu, wsiąka w ściółkę i próchniczną glebę leśną, które przeja­wiają dużą pojemność wodną. Wszystko to spra­wia, że spływ wody z terenów pokrytych drzewo­stanem jest znacznie mniejszy niż z gruntów odkry­tych. Dlatego też najskuteczniejszym sposobem powstrzymania erozji wodnej i zabezpieczenia gle­by przed dalszym zmywaniem jest racjonalne zale­sianie gruntów zniszczonych przez erozję.

Warunki siedliskowe na nieużytkach erozyj­nych. Warunkiem powodzenia prac zalesienio­wych na nieużytkach i gruntach podlegających ero­zji wodnej jest dostosowanie składu gatunkowego upraw leśnych do siedliska oraz złagodzenie lub zlikwidowanie oddziaływania niekorzystnych dla wzrostu roślin czynników siedliskowych. Znajo­mość specyficznych warunków siedliskowych po­może także w wyborze odpowiedniej techniki przy­gotowania gleby, melioracji i sadzenia.

Istotną cechą nieużytków erozyjnych jest rzeźba terenu. Są to najczęściej strome zbocza, skarpy oraz wąwozy o bardzo zróżnicowanym urzeźbieniu powierzchni i w różnym stopniu zmytej warstwie gleby. Urozmaicona rzeźba terenu przyczynia się do dużego zróżnicowania mikrosiedliskowego. Po­szczególne elementy rzeźby terenu różnią się znacznie warunkami glebowymi i mikroklimatycz­nymi oraz stopniem narażenia na erozję wodną. Powoduje to konieczność odrębnego traktowania poszczególnych elementów przy wykonywaniu za­biegów gospodarczych. Ogranicza również możli­wość zmechanizowania prac.

Nieużytki poerozyjne z silnie urozmaiconą rzeź­bą terenu charakteryzują się dużym zróżnicowa­niem gleb. W zależności od stopnia zmycia wystę­pują fragmenty o różnych fazach zniszczenia ży­znej warstwy glebowej, do stanu całkowitego zmy­cia gleby i wystąpienia na wierzchu rumoszu skal­

nego, często pozbawionego drobnych frakcji ziemi­stych.

Odpowiednio do urozmaiconej rzeźby i zróżnico­wania warunków glebowych ksztaftują się na tych obszarach warunki mikroklimatyczne i wilgotność gleby. Zbocza o wystawie południowej charaktery­zują się najbardziej niekorzystnymi warunkami dla wegetacji roślin drzewiastych., szczególnie w pierwszej fazie ich rozwoju. Wysoka temperatura przyziemnych warstw powietrza, nagrzewanie się powierzchni gleby, intensywne parowanie powodu­ją wysychanie gleby i wzmożoną transpirację ro­ślin. Stoki południowe charakteryzują się również dużą amplitudą temperatur dobowych. Wpływa to ujemnie na rozwój wrażliwych gatunków.

Najlepsze warunki glebowe i wilgotnościowe wy­stępują w dolinach i na dnie wąwozów, gdzie osa­dzają się namuły. W tych miejscach powstają cza­sem zmrozowiska, co należy brać pod uwagę przy doborze gatunków do zalesień.

Istotnym czynnikiem na terenach erozyjnych jest niszczące działanie spływającej wody. Odkrywanie systemów korzeniowych spotykane jest w górnych partiach zboczy, natomiast w dolnych - zamulanie materiałem nanoszonym przez spływającą wodę.

Melioracje przeciwerozyjne. Sposoby zapobie­gania i zwalczania erozji polegają na stosowaniu środków agrotechnicznych, technicznych i biolo­gicznych.

Środki agrotechniczne zmierzają do zmniejsze­nia powierzchniowego spływu wód przez utrzyma­nie trwałej gruzełkowatej struktury oraz polepsze­nie fizycznych właściwości gleby (przede wsryst­kim przez zwiększenie zawartości próchnicy w gle­bie), wprowadzanie pól wstęgowych z uprawą gle­by w poprzek spadku, stosowanie specjalnych pło­dozmianów przeciwerozyjnych oraz łąkowo-pastwi­skowe użytkowanie zbocry.

Środki techniczne polegają na zmniejszeniu ilo­ści i szybkości spływu wód przez sztuczne zmniej­szenie spadków (tarasowanie, korekta progowa) lub założenie w poprzek spadku szeregu prze­szkód utrudniających spływ i zatrzymujących nie­sione przez wodę namuły (rowki przechwytujące, grobelki, płotki, przegrody, zapory itp.).

Środki biologiczne polegają na obsadzaniu tra­wą, zadrzewianiu i zalesianiu zboczy. Tarasowanie zboczy jest najbardziej efektywnym sposobem przysposobienia zboczy górskich do produkcji le­śnej. Właściwie wykonane tarasowanie zbocza ła­godzi gwałtowność spływu wód powierzchniowych i sprowadza do minimum skutki erozji. Tarasowanie zboczy stosuje się przy dużych spadkach terenu (powyżej 30%). Tarasy powinny przebiegać równo­legle do warstwic, co zapewnia wchłonięcie w peł­ni spływu wody ze zbocza. W zależności od nachy­lenia zbocza i szerokości tarasów odstęp między nimi waha się od 2 do ponad 20 m. Jako minimal­ną odległość między tarasami, liczoną po po­

wierzchni zbocza, uznaje się odległość, przy której podstawa nasypu górnego tarasu nie dotyka górnej krawędzi niżej położonego. Skarpy oddzielające od siebie poszczególne tarasy, o wysokości 0,5-2 m i nachyleniu 1:1-1:2, obsiewa się trawami. Skar­py bardziej strome umacnia się kamieniami. W ce­lu zatrzymywania wody powierzchni tarasu nadaje się pewne nachylenie dostokowe (w kierunku skar­py). Na tarasach poziomych wzdłuż krawędzi ze­wnętrznej usypuje się wałek wysokości 25 cm za­trzymujący spływającą wodę (rys. 204).

Na stromych, długich zboczach i dnach wąwo­zów stosuje się płotki. Płotki zakłada się prostopa­dle do spadku, w rzędach ciągłych lub na przemian przerywanych, o długości odcinków 5-10 m. Wyko­nuje się je przez wbicie w ziemię szeregu palików i wyplecenie między nimi poziomo układanej kiszki faszynowej lub chrustu (rys. 205). Wysokość płot­ków, stopień zagęszczenia materiału użytego do wyplatania oraz odstęp pomiędzy rzędami płotków zależą od lokalnych czynników wpływających na intensywność erozji wodnej. Płotki osłabiają szyb­kość spływu wody i powodują osadzanie się nano­szonej przez nią ziemi.

Na dłuższych, równomiernie ukształtowanych

stokach o pochyleniu do 20% stosuje się rowki przechwytujące wodę o głębokości 0,3-0,5 m. Rowki kopie się ściśle wzdłuż warstwic w celu za­trzymywania spływającej ze stoku wody.

Niekiedy w czynnych wąwozach na gruntach lessowych o pionowych ścianach zachodzi potrze­ba nadania zbyt stromym zboczom łagodnych spa­dów przez tzw. ścięcie krawędzi skarp (rys. 206). Ma to na celu zapobieżenie obsuwaniu się i osypy­waniu ziemi.

Na stromych, świeżo ściętych skarpach i nowo usypanych nasypach, gdzie zależy na szybkim i skutecznym zabezpieczeniu przed erozją dobre

wyniki daje darniowanie. Polega na wykładaniu skarp kwadratami darni.

Dużą rolę melioracyjną może odegrać na tere­nach skalistych (zwłaszcza na rumoszach) łubin trwały. Można go wysiewać w górach do wysokości 1000 m n.p.m., wykorzystując zagłębienia i pęknię­cia skalne wypełnione ziemią. Łubin może stać się na niektórych nieużytkach górskich rośliną pionier­ską przygotowującą teren dla przedpionowych ga­tunków drzewiastych.

Przygotowanie gleby pod zalesienia. Odpo­wiednie przygotowanie gleby na nieużytkach poe­

rozyjnych jest jednym z najważniejszych czynni­ków decydujących o udatności uprawy. Przygoto­wując glebę na stromych zboczach i urwistych skarpach przeważnie należy stosować środki tech­niczne. Łagodne zbocza o nachylenśu mniejszym niż 20% zalesia się bez specjalnego przysposobie­nia terenu.

Zabiegiem mającym cechy melioracji przeciwe­rozyjnej jak i uprawy gleby pod zalesienie jest tara­sowanie zboczy.

W zależności od ukształtowania terenu i jego na­chylenia, przygotowanie gleby pod zalesienie nieu­żytków erozyjnych wykonuje się mechanicznie lub ręcznie.

Na glebach niezbyt płytkich, silnie zadarnionych najczęściej wyoruje się bruzdy lub ręcznie wyko­nuje pasy o szerokości 40 cm, prowadzone wzdłuż starannie wytyczonych warstwic (rys. 207). Odchy­lenie przebiegu bruzd lub pasów od poziomu po­woduje, iż w okresie roztopów lub większych de­szczów zamieniają się one w cieki prowadzące wodę.

W wyżej położonych częściach bruzd gleba jest wymywana a korzenie sadzonek ulegają odsłonię­ciu. Natomiast w niżej położonych odcinkach bruzd małe sadzonki bywają zamulane. Na terenach o bardzo urozmaiconej rzeźbie wykonuje się tale­rze o wymiarach 40 x40 cm i powierzchni wyrówna­

nej do poziomu lub o nachyleniu dostokowym (na zboczach południowych).

Dno bruzd, pasów oraz talerzy powinno być spulchnione do głębokości 25-30 cm. Przygotowa­nie gleby należy wykonać w zasadzie jesienią, aby wiosną móc możliwie najwcześniej prrystąpić do sadzenia.

Na glebach o cienkiej warstwie żyznej gleby, przygotowanie jej pod zalesienia polega na ufor­mowaniu wałka z gleby nagarniętej z nieco szer­sz~o pasa. lrYten sposób rr~zdfuż ryal~rów (od st o­

ny zbocza) powstają rowki, zatrzymujące wodę opadową (rys. 208).

Na zboczach pozbawionych pokrywy roślinnej, o glebie całkowicie zniszczonej przez erozję, o du­żej zawartości kamieni i małym udziale frakcji zie­mistej, bliskości skały macierzystej, przygotowanie gleby polega na usunięciu kamieni i spulchnieniu podłoża w miejscach sadzenia. Niekiedy może za­chodzić potrzeba uzupełnienia gleby poprzez za­

~_~; 3-5 litrów ńa 1 śadźónkę. Ńa śtóicaćti śź~zege~nie narażonych na erozję, przy jesiennym przygotowa­niu gleby miejsca spulchnione lub z podsypką gle­by próchnicznej należy zabezpieczyć przed wymy­waniem przez pokrycie ich kawałkami odwróconej darni, kamieniami itp.

Zalesianie nieużytków poerozyjnych. Istot­nym momentem w zalesianiu nieużytków poerozyj­nych jest dobór właściwych gatunków drzew do zróżnicowanych warunków siedliskowych, zastoso­wanie pełnowartościowego materiału sadzeniowe­go oraz prawidłowe sadzenie. Z uwagi na ochron­na rolę gleby wskazane są gatunki szybko rosnące, silnie zakorzeniające się (umacniające glebę do­brze rozwiniętym systemem korzeniowym), dające duży opad ściółki, odznaczające się działaniem meliorującym na glebę. Wskazane są również ga­tunki iglaste o trwałym ulistnieniu, opóźniające (dzięki ocienieniu gleby) topnienie śniegu i spływ wód wiosennych.

Na zbocza nasłonecznione zaleca się brzozę brodawkowatą, robinię akacjową, modrzew polski i europejski, sosnę zwyczajną, dąb, grab, jarzębinę oraz krzewy - jałowiec pospolity, karaganę, różę fałdzistolistną i dziką, tarninę, szakłak.

Na zbocza cieniste nadają się: dąb, grab, lipa, jawor, olsza czarna, wiąz, buk, leszczyna, czerem­cha, kalina, bez czarny, ałycza.

Dna wąwozów i doliny można obsadzać, w za­leżności od stopnia żyzności, wilgotności i nasło­necznienia, jesionem, topolą i wierzbami drzewia­stymi, osiką, wiązem szypułkowym, olszą czarną i szarą, grabem, świerkiem, dębem, kruszyną, cze­remchą, kaliną, bzem koralowym.

Na płytkich, piaszcrystych rędzinach wprowa­dza się: sosnę zwyczajną i czarną, modrzew euro­pejski, brzozę brodawkowatą, robinię, olszę szarą, różę dziką i fałdzistolistną, jałowiec itp.

Na pograniczu między gruntem zalesionym a gruntem ornym zakłada się pas krzewów szero­kości 3-5 m, spełniający rolę ochronną oraz zmniejszający konkurencyjny wpływ ściany drze­wostanu na uprawy rolne. Dobór gatunków uzależ­nia się od lokalnych warunków glebowych i mikro­klimatycznych.

Z uwagi na ochronne znaczenie zalesień należy stosować możliwie gęstą więźbę: 1 x 1 m dla gatun­ków liściastych i świerka oraz 1 x0,5 m dla sosny. Gatunki liściaste, szczególnie na silnie wysychaja cych zboczach południowych, można sadzić o oko­ło 10 cm głębiej niż rosły w szkółce. Wokół sadzo­nek powinno się pozostawić zagłębienia w celu gromadzenia wody. Do sadzenia należy stosować jednoroczne sadzonki sosny oraz 2-3-letnie sa­dzonki modrzewia, świerka i gatunków liściastych.

Sadzenie wykonuje się wczesną wiosną rozpo­czynając od górnych partii zboczy i stopniowo schodzi się z pracami w dół, obejmując w końcowej fazie zbocza, dna i wyloty wąwozów oraz części doliny. Przy wiosennym sadzeniu najpierw należy zalesiać bardziej narażone na wysychanie wysta­wy nasłonecznione - cieniste zbocza, dna wąwo­zów i doliny.

---