Polska koncepcja "muzyki" w oparciu
o współczesne systemy wychowania muzycznego
opracował: mgr Marek Pyrzanowski

Podstawowym zadaniem przedmiotu "muzyka" jest budzenie zainteresowań oraz rozwijanie muzykalności i zdolności muzycznych. Dokonuje się to w trakcie realizacji różnych form kształcenia, głównie zaś podczas działalności dzieci.

Muzyczna aktywność dzieci rozwija się najpełniej w czasie realizacji trzech form działalności:

1. ruchu przy muzyce

2. gry na instrumentach

3. śpiewaniu piosenek

Formy te wzajemnie się integrują i stanowią syntezę współczesnej koncepcji wychowania muzycznego. Od kilku lat obserwuje się nowe tendencje pedagogiczne w wychowaniu dzieci i młodzieży. W różnych ośrodkach powstały nowe systemy i metody zmierzające do uatrakcyjnienia wychowania przez muzykę, i przybliżenia jej psychice z równoczesnym uwzględnieniem rozwoju jego osobowości.

Metody wybitnych pedagogów Orffa, Kodály'a i Dalcrose'a wpłynęły na nową polską koncepcję przedmiotu "muzyka".

Metoda Orffa rozwija podstawowe uzdolnienia dzieci przez:

• odtwarzanie muzyki wokalnej i instrumentalnej

• tworzenie muzyki wokalnej i instrumentalnej

• realizację ruchową muzyki

• integrację ruchu, śpiewu, gry na instrumentach i słowa

Metoda Orffa wykorzystuje żywiołowy zapał dzieci i ich naturalną motoryczność- uczniowie sami tworzą muzykę, rozwijają swą fantazję i pomysłowość przy improwizowaniu komponują własne ilustracje do słuchanej melodii lub rytmu.

Metoda Dalcrose'a polega na stosowaniu w procesie dydaktycznym ćwiczeń muzyczno -ruchowych i ćwiczeń solfeżowych.

Metoda Kodály'a dotyczy przede wszystkim ćwiczeń słuchowo- głosowych, których celem jest wykształcenie i zapisywanie usłyszanej melodii. Warunkiem umożliwiającym realizację procesu dydaktycznego w tych metodach jest przekazywanie wiadomości dotyczących:

• notacji muzycznych

• metrum i rytmu muzycznego

• pedagogiki i tempa

• skal, gam i tonacji

• artykulacji i frazowania

• elementów dzieła muzycznego

• form muzycznych

• wielogłosowości

Niezależnie od kolejności wprowadzenia materiału, każda z metod posługuje się objaśniająco- informacyjnym jak i poszukującymi metodami przy opracowaniu nowego materiału nauczania. Szczególny nacisk spoczywa jednak na metodach utrwalających. Stwierdzić można, że metody nie pokrywają się z pojęciem metod nauczania. Ich znaczenie jest szersze, tworzą odrębne dla każdej metody zestawienie reguł postępowania.

Jednym z wybitnych pedagogów - muzyków był Emil Jaquez-Dalcrose. Był on niezwykłym pedagogiem stale poszukującym nowych metod i środków umuzykalniania uczniów. Stworzył system początkowo zwany "gimnastyką rytmiczną". Polegał on na ruchowej realizacji metrum i rytmu a także dynamiki. Na pierwszym miejscu stawiał rytm i jego odtworzenie. Rytmika uczy dzieci koncentrować uwagę wyrabia pamięć, stwarza radosny nastrój w czasie lekcji. Ze względu na duże walory pedagogiczne i psychologiczne " rytmika Dalcrose'a" została wykorzystana w pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo, a także z niewidomymi i głuchymi.

Realizacja ruchowa rytmu przebiega w oparciu o stałe, powtarzające się schematy ćwiczeń o wzrastającym stopniu trudności, a więc:

1. maszerowanie w takt muzyki

2. ćwiczenia z zastosowaniem fraz za pomocą gestów i ruchów

3. ćwiczenia z powiększaniem i zmniejszaniem wartości rytmicznych

4. ćwiczenia w realizacji ruchowej zmiennego metrum

5. ćwiczenia odprężające (oddechowe)

6. ćwiczenia słuchowe

7. ćwiczenia w improwizowaniu

8. ćwiczenia w dyrygowaniu

9. ćwiczenia wolne

Zabawy rytmiczne są uzupełnieniem systemu Dalcrose'a przez jego kontynuatorów i następców. Zabawy można sklasyfikować następująco:

1. zabawy i ćwiczenia gimnastyczne przy akompaniamencie muzyki- bez rekwizytów

2. zabawy umuzykalniające, których celem jest rozwijanie dyspozycji słuchowych

3. zabawy rytmiczne mające na celu wprowadzenie elementów rytmiki Dalcrose'a

4. zabawy z piosenką, których celem jest wykształcenie umiejętności przedstawienia pewnych treści za pomocą ruchu

• ilustracja piosenek

• inscenizacja piosenek

• interpretacja piosenek

1. zabawy taneczne, których celem jest wykształcenie umiejętności realizowania metrum muzycznego za pomocą kroków i układów tanecznych

W systemie Orffa najważniejszymi elementami są:

• odtwarzanie i słuchanie muzyki

• tworzenie muzyki

• aktywna twórczość dziecka

Tworzenie muzyki wokalnej i instrumentalnej opiera się na kanonie i rondzie. Kanony melodyczne realizowane są głosem lub na instrumencie. Chodzi tu o imitację stale płynącej melodii tworzonej przez jednego ucznia a naśladowanie przez pozostałych. Opanowanie umiejętności kształtowania formy ronda rytmicznego oraz improwizowanie melodii pozwala na wprowadzenie ćwiczeń, w których podany jest refren ronda a soliści kolejno improwizują melodię kupletów.

System Orffa w całości wyczerpuje wszystkie zagadnienia wychowania muzycznego. Uwzględnia przy tym założenia teoretyczne współczesnej pedagogiki i dyspozycje psychiczne dzieci.

Podstawą systemu Kodály'a jest śpiew własny wraz z ćwiczeniami kształcącymi słuch i głos oraz notacji, której celem jest opanowanie przez ucznia umiejętności czytania nut głosem. Kodály posłużył się solmizacją relatywną ściśle związaną z szeroko pojętym systemem tonalnym.

Cechy charakterystyczne metody:

• sylaba solmizacyjna nie określa bezwzględnej wysokości dźwięku

• nazwa jednostkowa określa stopień skali

• sylaba "do" oznacza pierwszy stopień skali majorowej

Kodaly wprowadza fonogestykę, która umożliwia śpiew melodii i ćwiczeń zanim uczeń opanuje w pełni notację muzyczna. Ułatwia też właściwe intonowanie dźwięku, stanowi pomoc w intonowaniu melodii, pozwala na wprowadzenie ćwiczeń dwu a nawet trzy głosowych bez posługiwania się zapisem.

System Kodaly'a jest nieco odmienny od uprzednio omawianych systemów. Główną czynnością jest śpiew własny dziecka, śpiew zbiorowy i słuchanie muzyki. Droga do poznania muzyki przebiega od aktywnej obserwacji muzyki żywej do myślenia abstrakcyjnego. Ponad to stosuje integrację kształcenia słuchu, zasad muzyki oraz harmonii.

We współczesnym wychowaniu muzycznym wyodrębnić można szereg form ściśle ze sobą powiązanych, które składają się na całokształt procesu dydaktycznego:

Należą do nich:

• śpiewanie

• granie

• słuchanie muzyki

• tworzenie muzyki

• realizacja ruchowa muzyki

• procesy integracji pomiędzy poszczególnymi formami

• zajęcia integrujące muzykę i inne przedmioty

1. Śpiew jest najstarszą formą ekspresji muzycznej. Forma ta pojawia się we wszystkich systemach lecz nie w jednakowym stopniu. Najmniej miejsca zajmuje w systemie Dalcrose'a. W większym stopniu nauczanie pieśni występuje w systemie Orffa. Pieśni, ludowe, fragmenty pieśni z tzw. muzyki poważnej wykonywane a'capella lub z akompaniamentem. Piosenka często stanowi punkt wyjścia przy kształtowaniu formy. Centralną formę zajmuje pieśń w systemie Kodály'a. Pieśń jest ściśle związana z nauką notacji muzycznej. Duży nacisk położony jest na interpretację pieśni, na jej dokładne pod względem intonacyjnym rytmicznym, emisyjnym. Stopień trudności pieśni dostosowany do możliwości wykonawczych dzieci.

2. Gra na instrumentach znajduje zastosowanie we wszystkich systemach. W systemie Dalcrose'a instrumenty są środkiem pomocniczym w utrwalaniu materiału nauczania. Instrumenty towarzyszą różnym zabawom rytmicznym, służą jako akompaniament do tańców, inscenizacji. W systemie Orffa Gra na instrumentach zajmuje centralne miejsce. Orff skoncentrował uwagę na tej formie, ponieważ stwarza ona możliwości aktywnego uczestnictwa w procesie uczenia się wszystkim dzieciom bez względu na ich zdolności. W systemie Kodály'a gra na instrumentach jest formą realizowaną w zależności od upodobań i zainteresowań nauczyciela.

3. Słuchanie muzyki jest formą bardzo ważną w procesie wychowania muzycznego. W systemie Dalcrose'a forma ta nie znajduje szczególnego zastosowania. Podstawowym materiałem muzycznym jest muzyka fortepianowa improwizowana przez nauczyciela. Uczniowie w takt tej muzyki odtwarzają przebieg metro rytmiczny przy pomocy gestów, ruchów uwzględniając tempo dynamikę frazowanie. Nauczyciel powinien sięgnąć po muzykę artystyczną, aby stworzyć uczniom możliwość głębszego wniknięcia w strukturę dzieła muzycznego. W systemie Orffa dziecko uczestniczy we wspólnej improwizacji, odtwarzaniu muzyki lub też towarzyszy przy różnym podziale ról z zastosowaniem różnych instrumentów. Wykonawcy zmuszeni są koncentracji uwagi do wnikliwego przysłuchiwania się muzyce- dźwiękom, barwom i współbrzmieniom. System Kodály'a uwzględnia słuchanie muzyki jako formę.

4. Zajęcia muzyczno - ruchowe mają na celu przede wszystkim kształcenie poczucia rytmu. Stanowią one jeden z warunków przeżycia muzycznego. Zajęcia te przebiegają w postaci ćwiczeń rytmicznych, ilustracji ruchowej utworu muzycznego, inscenizacji utworu, improwizacji i tańców. Dalcrose posłużył się plastyką improwizowaną gestami rzeźby greckiej. W systemie Orffa zajęcia muzyczno ruchowe powiązane z tworzeniem muzyki grą na instrumentach, śpiewaniem. W ćwiczeniach jest swobodna i spontaniczna realizacja rytmu za pomocą ruchu. W systemie Kodály'a zajęcia muzyczno- ruchowe nie występują jako samodzielna forma. W tym celu skomponował sto małych utworów by dzieci maszerowały w takt muzyki granej przez nauczyciela.

5. Tworzenie muzyki - jest to forma, która pozwala dziecku na głębsze wniknięcie w strukturę utworu muzycznego. W systemie Dalcrose'a główny nacisk położony jest na improwizację ruchową. Jest to zazwyczaj improwizacja kierowana. Rodzajem improwizacji jest ilustracja zjawisk akustycznych za pomocą instrumentów perkusyjnych.
   W systemie Orffa w centrum działalności występuje improwizacja wokalna, instrumentalna i wokalno - instrumentalna oraz ruchowa. W początkowej fazie twórcza ekspresja dzieci jest swobodna i nieograniczona żadnymi zasadami.
   Niezbyt wielkie zastosowanie ma improwizacja w systemie Kodály'a, ze względu na założenia estetyczne tego systemu.

Integracja wychowania muzycznego z innymi przedmiotami nauczania.

Wychowanie muzyczne ma szczególne znaczenie wychowawcze na szczeblu nauczania początkowego, gdy w procesie dydaktycznym można zastosować wszystkie formy. Może również zaistnieć korelacja z innymi przedmiotami. Rytmika Dalcrose'a jest przykładem zespolenia zajęć muzyczno - ruchowych z wychowaniem fizycznym. W systemie Orffa scalają się formy z przedmiotami tj.: wychowanie fizyczne, nauka języka. W systemie Kodály'a zintegrowane jest śpiewanie i słuchanie muzyki. System Orffa posiada zdecydowaną przewagę nad pozostałymi systemami.

Materiał nauczania w systemach Dalcrose'a, Orffa, Kodály'a.

Najbardziej typowe i charakterystyczne dla systemu Dalcrose'a są te utwory, w których temat rytmiczny przeprowadzony zostaje bez zmian od początku do końca. Użycie fortepianu nie może przyczynić się do wrażliwości na barwę, na szatę dźwiękową. Materiał nauczania w systemie Orffa jest niezwykle bogaty i zróżnicowany, jest on ujęty w tomach. Prawie wszystkim utworom towarzyszy akompaniament w postaci burdonu lub ostinata. Orff sięga do starych pieśni i rymów dziecięcych, do dawnych pieśni ludowych, kościelnych. Materiał nauczania w systemie Kodály'a obejmuje przede wszystkim ludowe pieśni węgierskie, pieśni ludowe różnych narodów i muzykę poważną. Ściśle przestrzegana jest zasada stopniowania trudności.
Wyżej wymienione systemy mogą być zaadoptowane do niektórych form wychowania muzycznego w polskiej szkole, a mianowicie do:

• zajęć muzyczno - ruchowych

• muzykowania

• tworzenia muzyki

• nauczania notacji muzycznej

• czytania nut głosem

Nie wszystkie formy są możliwe do uwzględnienia ze względu na duża liczebność uczniów w klasach, a także z powodu niewielkiej ilości godzin na ich realizację. Wyposażenie wszystkich szkół w Polsce w bogate instrumentarium Orffa wymaga wielu nakładów finansowych oraz czasu na ich wykonanie. Niewystarczające są również koncepcje zawarte w tych systemach, które dają nauczycielowi gotowe wzory postępowania metodycznego. Nauczyciel powinien świadomie dobierać czynności w pracy z uczniami, a więc zastosować taką metodę, aby przyczyniła się ona do uzyskania oczekiwanych wyników.

Najnowsza koncepcja przedmiotu muzyka uwzględnia następujące formy nauczania.

1. ruch przy muzyce i śpiew

2. gra na instrumentach

3. tworzenie muzyki

4. słuchanie muzyki

Program należy realizować uwzględniając następujące metody nauczania:

1. metoda analityczno - percepcyjna, stosowana jest przy pracy nad piosenką lub utworem instrumentalnym. Uczniowie zapamiętują wzór ze słuchu, dokonują analizy słuchowej.

2. metoda problemowo - odtwórcza, uczniowie samodzielnie z zapisu nutowego przyswajają sobie ćwiczenie, piosenkę lub utwór.

3. metoda problemowo - twórcza, polega na angażowaniu myślenia i inwencji muzycznej uczniów przez rozwiązywanie określonego zadania o charakterze twórczym.

4. metoda problemowo - analityczna, ma zastosowanie w nauce słuchania muzyki. Przyczynia się do rozwijania zdolności uczniów, do samodzielnego słuchania i analizowania utworu.

5. metoda ekspozycji - zapewnia uczniom możliwość zetknięcia się z dziełem artystycznym. Dotyczy również filmu o muzyce, audycji telewizyjnej.

6. metoda organizowania i rozwijania działalności muzycznych ucznia - ma kształcić i rozwijać muzyczne umiejętności uczniów na lekcjach i poza lekcjami.

Współczesna pedagogika światowa, również i polska, w nowej koncepcji programowej stawia na naturalność i autentyzm w działaniu ucznia, przy udziale cierpliwego nauczyciela, który z metodyczną konsekwencją prowadzi dzieci od poznania, poprzez zrozumienie, aż do przeżycia muzyki.

---