Ignacy Krasicki, Bajki,
oprac. Zbigniew Goliński, BN I 220, 1975.
WSTĘP
Sytuacja bajki w literaturze oświecenia.
gatunek ogólnie uznany i szeroko rozpowszechniony.
Konarski - wykorzystanie bajki (dydaktyzm) w zreformowanym szkolnictwie.
bajka jako wypowiedź parenetyczna i pouczająca, perswazyjna i umoralniająca; celem bajki było wychowywanie i pouczanie bez urażania.
rodowód bajki - wschodni.
droga czytelniczego odbioru bajki: od elitarnego odbiorcy do ludu, ostatecznie dla dzieci.
Krasicki o bajce.
w „Myszeidzie”: „Źle czyni, który gardzi przypowieści”.
wschodnie pochodzenie bajki.
wyznaczniki bajki:
krótkość.
jasność.
prostota narracji.
prawda.
Oryginalność - wtórność.
ponad 50 bajek obcego pochodzenia; głównie Ch. F. Gellert.
naśladowczy charakter bajkopisarstwa Krasickiego.
Aktualizacje.
bajki odnoszące się do konkretnych wydarzeń współczesnych, zwł. „Chapanka” (na kartow-nika i utracjusza, Adama Ponińskiego) i „Snycerz i statua” (na warcholącego hetmana).
aktualizacja „Ptaszków w klatce” (kilka lat po I rozbiorze!).
Morał bajki Krasickiego.
morał - owoc wyłuskany z podłej czasem łupiny, nie zawsze jest czytelny i jednoznaczny.
bajki nie zakładają imperatywu walki czy odwetu, odwołują się przede wszystkim do kategorii uczuć kształcących rozumny wybór.
najobszerniejsza grupa bajek zaleca aurea mediocritas (złoty środek).
hierarchizowanie wartości; oportunizm wobec silniejszych.
Bajka epigramatyczna i bajka narracyjna.
bajki epigramatyczne (sytuacyjność, polegająca na konfrontacji pozycji ich bohaterów) - głównie „Bajki i przypowieści”; narracyjne (forma podawcza zasadza się na opowiadaniu) - „Bajki nowe”.
paralelizm struktur gramatycznych.
Aforystyka bajek.
przysłowia związane z dydaktyką (także w „Monachomachii”).
Indywidualne odmiany artystyczne bajek.
podstawowa forma podawcza - relacja trzecioosobowa; obiektywizm.
2 bajki pierwszoosobowe; wiersze ukształtowane w poetyce żartu.
TEKST
BAJKI I PRZYPOWIEŚCI
Do dzieci - maska, bajki kierowane do dorosłych, negatywnie potraktowanych w utworze.
Wstęp do bajek - „Był młody, który życie wstrzemięźliwie pędził”…
część pierwsza
Abuzei i Tair - Tair miał być szwagrem sułtana i na polowanie, ale sułtan rozmyślił się.
Potok i rzeka - z potoku rwącego zrobił się strumyczek i wpadł do spokojnej rzeki.
Papuga i wiewiórka.
Lis młody i stary - nowa sierść na zimę, stary: to niebezpieczeństwo.
Kulawy i ślepy - ślepy z kijem i kulawym na grzbiecie, zginęli.
Orzeł i jastrząb - orzeł zjadł wróbelka i jastrzębia-karmiciela.
Ojciec łakomy, syn rozrzutny - zmarli z głodu.
Szczur i kot - szczur nieprzytomny od kadzidełka, zjedzony przez kota.
Ocean i Tagus rzeka - nie byłby oceanem, gdyby nie rzeka.
Źrebiec i koń stary - pozłacane rzędy.
Dwa żółwie - zawody, sędziowie zasnęli, jaskółka radzi zawodnikom zgodę.
Pszczoła i szerszeń - prośba o łaskę i jedzenie.
Baran dany na ofiarę - baran cieszył się z wieńców.
Doktor - niekompetentny, pacjent zmarł od lekarstwa.
Strzelec i pies - człowiek i bił i karmił psa, wilk zjadał psią zdobycz.
Bryła lodu i kryształ - lód z błota stopiony przez słońce i przezroczysty kryształ.
Stary pies i stary sługa - niezdatny do polowania i pracy.
Syn i ojciec -źle i młodemu, i staremu.
Osieł i baran - osioł na mrozie, baran u rzeźnika.
Mysz i kot - kaznodziejski zapał.
Ptaszki w klatce.
Osieł i wół - człek woły tuczy do zarżnięcia.
Dąb i dynia - dąb żyje 100 lat, dynia 100 dni.
Derwisz i uczeń - uczeń chciał być bardzo mądry - woda ze studni.
Podróżny i kaleka - lepiej boso niż bez nogi.
Lew i zwierzęta - „zjadł wszystkich pomału”.
Rybka mała i szczupak - robak na haczyku.
część druga
Jowisz i owce - owce dopytywały się o los jagniąt, bogowie wiedzą, co zataić, co powiedzieć.
Rolnik.
Nocni stróże - kłótnia Jędrzeja i Piotra o gaszenie ognia.
Filozof - uwierzył i w Boga, i w upiry.
Zwierzęta i niedźwiedź - młody lew obiecywał spokojne panowanie, niedźwiedź nie uwierzył.
Strumyk i fontanny - strumyk żalił się, że taki mały, rura pękła i fontanna zniknęła.
Skarb - bogaty znalazł skarb i zmarł przy przenoszeniu go, ubogi zazdrosny.
Talar i czerwony złoty - złoty jest mały, ale wart 2 talary.
Niedźwiedź i liszka - liszka chwali niedźwiedzia bajki, bo on ma ostre pazury.
Pieniacze - zmarli, Piotr z rozpaczy, Marek z głodu.
Lew i zwierzęta - każdy chwalił swoje cechy, a lew tego, który najmniej się chwalił.
Trzcina i chmiel - chmiel miał chronić trzcinę, wyrósł bujnie.
Owieczka i pasterz - pasterz karci owieczkę, ona dała mu ubranie.
Szkatuła ze złotem, wór z kaszą - szkatuła zniszczona przez złodziei.
Małżeństwo - szczęśliwe, mąż zmarł tydzień po weselu.
Łakomy i zazdrosny - Jowisz obiecał im życzenie, proszą o wyłupienie oczu.
Dwa psy - na mrozie służący, w domu bawiący.
Przyjaciel - Damon zakochany w Irenie, Aryst, jego przyjaciel, się z nią ożenił.
Gospodarz i drzewa - dla ozdoby popsuł drzewa.
Filozof i orator - chłop: lepszy obraz niż ramy.
Człowiek i zdrowie - człowiek biegł, a zdrowie z tyłu, potem odeszło.
Konie i furman.
Słowik i szczygieł - prym w śpiewie słowik, zawody wygrał szczygieł, słowik żałuje sędziego.
Komar i mucha - mucha utonęła, komar się spalił podczas latania.
część trzecia
Słoń i pszczoła - pszczoła chciała pokąsać słonia, zginęła, on nawet tego nie zauważył.
Lis i osieł - lis chce mieć przyjaciela, „umiej być przyjacielem, znajdziesz przyjaciela”.
Oracze i Jowisz - jeden oracz żąda suszy, drugi deszczu, zboże zniszczone.
Dzieci i ojciec - Jaś spalił rózgę, ojciec kijem go obił.
Diament i kryształ - kryształ był piękny, dopóki nie położono przy nim diamentu.
Dewotka - „biła bez litości”.
Bogacz i żebrak - bogacz zmarł z przejedzenia, żebrak najadł się na stypie.
Księgi - kłótnia kroniki (zmyśla, co było) z kalendarzem (zmyśla, co będzie).
Hipokryt - ugryzł go pies, nie zabił zwierzęcia, powiedział, że jest wściekły, ludzie zabili psa.
Dąb i małe drzewka - drzewka chciały dorównać dębowi, gdy on zmarł przygniótł je.
Wilk i owce - traktat, zjadł je.
Kartownik - złorzeczył na karty i hazard.
Potok i rzeka - potok szybki, rzeka: oboje wpadną do morza.
Lis i wilk - wilk nie wierzy lisowi i nie chce mu pomóc.
Wino i woda - wino dla panów, woda dla chłopów.
Pan i pies - pan obił psa: 1. szczekał na złodzieja, 2. nie szczekał na złodzieja.
Wół minister - powoli, ale dobrze, małpa-śmiech, lis-zdrajca, znów wół.
Lew pokorny - lis gani, że zbyt dobry, owca, że tyran - zjedzona.
Mądry i głupi - głośny dzwon, bo próżny.
Orzeł i sowa - sowa „ślepa”, w nocy to on wypatrzyła strzelca i uciekli.
Kałamarz i pióro - sądzili, że sami napisali książkę.
Groch przy drodze - zbyt przebiegły gospodarz.
Słowik i szczygieł - słowik krótko, a dobrze, szczygieł długo, a miernie.
Wół i mrówki - z umysłu szacunek do roboty i ochota.
Tulipan i fiałek - fiołek rósł z pokrzywą i pan go nie zerwał.
Furman i motyl - motyl sądził, że to przez niego wóz ugrzązł w błocie.
część czwarta
Pszczoły i mrówki - bartnik zabrał miód.
Daremna praca.
Jagnię i wilcy - „Zawżdy znajdzie przyczynę”…
Żółw i mysz - „domek ciasny (…) szczupły, ale własny”.
Doktor i zdrowie - zdrowie jest tam, gdzie jego nie ma.
Fiałek i trawa - fiołek krył się w trawie, ale kosiarze ścięli oboje.
Wilk pokutujący.
Paw i orzeł - orzeł śmiał się z nadmiaru dumy pawia.
Chleb i szabla - szabla-„dobroczyńca”, chroni chleb.
Podróżny - narzekał na deszcz, a rozbójnikowi zamokła cięciwa.
Król i pisarze - „regestr” szczęśliwych (bardzo mało) i rozumnych (bardzo dużo).
Synogarlica - kto ze złymi przestaje, ten złym się staje.
Chart i kotka - „mysz dla siebie”, „sarna dla pana”.
Człowiek i wilk - w wilczej skórze.
Prawda, satyryk i panegirysta - trucizna w żółci i miodzie.
Atłas i kitaj - pan zadłużony u podstolego (kupca).
Zwierściadło podchlebne - zazdrosna stłukła zwierciadło.
Ptaki i osieł - ptaki chwaliły słowika, osioł niezadowolony.
Dobroczynność - wdzięczna owca dziękuje wilkowi, że zjadł tylko jej jagnię.
Skąpy - ukradł powróz (chciał się zabić), za darmo go powieszą.
Pan i kotka - myszy dla łapie, bo smaczne.
Człowiek i suknia - „gdybyś nie była bita, nie byłabyś czysta”.
Szczurek i matka - o kocie, co igrał z myszą.
Sąsiedztwo - zboże nie urosło, zagłuszone przez głóg.
Wyszydzający - zarozumiałość kalek (jednooki - ślepy).
Mądry i głupi - rozum jest po to, by nie odpowiadać na głupie pytania.
Jastrząb i sokół.
Woły krnąbrne - „Miłe złego początki”, zjedzony leniwy wół.
Wilk i owce - wilk zjadł owce, które pomogły mu się uratować z dołu.
Przydatek do Bajek i przypowieści.
Snycerz i statua.
Pijak - wyrzekał na alkohol.
Szkapa i rumak - rumak śmiał się ze szkapy, która dowoziła mu siano i obrok.
Matedory - różne gry, różne karty wygrywają.
Dzwon - bity - dzwoni, wszyscy go słuchają.
Sułtan w piekle - sen, ojciec i derwisz też w piekle.
Brytan w obroży - obroża srebrno-złocista, w niewoli
Człowiek i zwierściadła - mały człowiek przed powiększającym zwierciadłem olbrzym.
Drzewo - w kominku, ginie, choć grzeje.
Koniec - bajka w podłym ubraniu, rozebrana przez rozbójników Prawda.
[Po pniu i po bocianie] - żaby otrzymały nowego króla od Jowisza.
BAJKI NOWE
Część pierwsza
Alegoria - kazanie księdza wójt zrozumiał dosłownie.
Wierzba i lipa - każde drzewo ma swego robaka.
Słonecznik i fiałek - słonecznik do słońca, fiołek w ukryciu, ale nie uzależniony.
Pasterz i morze - z Fedra, pasterz rzucił owieczki, stracił dobytek na statku, wrócił do owiec.
Chmiel - nie chciał na żerdzie, zginął.
Puchacze - matka: przebaczajcie innym ułomność (że nie są puchaczami).
Ziemia i potok - potok uszkodził ziemię, choć ją zasilił, zniknął.
Jaś - chciał gruszki, trząsł drzewem, zjadł niedojrzałe.
Chłop i Jowisz - chłop zazdrościł bogatemu, Jowisz dał mu bogactwo z pedogrą.
Lew, wół, lis - lew zjadł wołu, lis mu sie przypochlebiał.
Fiałki - skarżyły sie na ukrycie, Jowisz: nie są świadome niebezpieczeństwa.
Filozof - spuścizna po wuju, szkło powiększające i wór.
Małpy - jedna zmyślała, że to dobrze być pod strzechą, mało nie zginęły.
Wilczki - kłóciły się, który z nich jest piękniejszy, matka: strzelec i kuśnierz to osądzi.
Dzieci i żaby - rzucały kamieniami w żaby, dla nich to igraszka, dla żab - życie.
Skowronek - wół i osioł na łące, pszczoła, wiosna.
Konie - maneżowy i stadniczy, chciał nauczyć nosić pana.
Wróbel - pierwszy z wróbli, nie pierwszy z ptaków.
Dialog - scenka, zbyt wiele przygotowań.
Część druga
Gołębie - jeden zwiedza świat.
Platon - rządzi całym światem, nim pchła.
Myszy - jak pokonać kota? siedzieć cicho w jamie.
Noga i but - but bez nogi nieważny.
Pasterz i owce - opłakali jagnię (człowiek mięso).
Lew chory - lis poradził lwu, żeby zjadł niedźwiedzia, od razu lepiej się poczuł.
Młot z kowadłem.
Rumak i źrebiec - rumak chwalił się złotem, ale to wędzidło.
Przyjaciele - zajączek.
Konwersacja - zwierząt o człowieku, małpa: człek chciałby coś znaczyć, ale źle małpy udaje.
Wyżeł i brytan - polowanie i stróż domu.
Czapla, ryby i rak - czapla zjadła ryby, ją zadusił rak.
Chłop i cielę - chłop zabił cielę zamiast wilka, jak doktorzy.
Jodła i jabłoń - wysoka i niska, owoce.
Podróżny - głodny, znalazł wór ze złotem, wolałby z kaszą.
Bocian i jeleń - bocian w mieście z lekarstwami 10 lat, jeleń w puszczy 200 lat.
Część trzecia
Trzoda - owce bronił pies, przekabacili je lis i wilk, wygoniły psa.
Wyżeł i brytan - zdrajca i pochlebca, brytan dobry, złapał złodzieja.
Cesarz chiński i syn jego - łódka-tron, lud-woda, roztropność sternika.
Kogut - piał na odmianę pogody - dworak, raz sie pomylił - na śmierć.
Wóz z sianem - konie zmęczone wyrzuciły siano w wodę, mokre cięższe, one głodne.
Komar - bzyczeniem zbudził śpiącego i zginął.
Zajączek - płacze nad szybko rosnącą trawką wiosną, stary go ostrzega.
Koń i wielbłąd - z Lessinga, koń chciał wyglądać jak wielbłąd.
Gęsi - uratowały Rzym, gdy chciały lisy z lasu wygonić krzykiem - zginęły.
Wabik - wszystkie zwierzęta wabił i był pyszny, kompan go postrzelił.
Góra i dolina - góra pyszna, dolina ją ostrzega przed pychą i nasyła na nią burzę.
Pszczółka - chciwa, szerszenie ją okradły, „lepszy rozum przed szkodą”.
Człowiek i gołębie - narzekały gołębie na człowieka, zabił jastrzębia atakującego gołębicę.
Wyrok - „nos dla tabakiery”.
Pochodnia i świeca - pyszna pochodnia.
Wino szampańskie - wyrzuciło korek, wyleciało, wywietrzało i z wina octem się stało.
Część czwarta
Kruk i lis.
Dudek - w pióra pawie, stracił swoje i cudze.
Słońce i żaby.
Worki - złoty u pana, skórzany u kupca.
Kot i kogut - kot głodny zabija koguta (potępia cudzołóstwo, poranne pianie…).
Motyl i chrząszcz - u filozofa za szkłem, u dziecka na patyku, potem wolny.
Szczep winny - podlewany przez diabła krwią pawia, małpy, lwa i świni.
Wilczek - wychowywany w domu, „najciężej zacząć”.
Młynarz, syn jego i osieł - podróż z osłem, jak dogodzić przechodniom.
Fejerwerk - w lesie ładnie, na rynku za jasno.
Rzepa - zysk tak, na zysk nikt.
Umbrelka - dla bramina, przed upałem i przed deszczem.
Lew i osieł - razem polowali.
Szczygieł i kos - zwada o śpiew, ptasznik zaprasza do swojej klatki, odmawiają oboje.
Filozof i chłop - gaduła i „nieuk, Bo i czytać nie umiał”, z natury.
Kuglarze - jeden sztuczki, drugi zwierciadło, szkatuła, butelki, oszukał z workiem.
Pszczoły - mądra od mędrca, nowości w ulu, matka: pszczoły dla człowieka i odwrotnie.
Słońce, obłoki, ziemia - słońce zakrywane przez obłoki, które rodzi ziemia.
Lwica i maciora - maciora jest bardzo płodna, lwica ma tylko jedno dziecko, ale lwa.
Malarze - Piotr dobry, Jan mierny.
Koniec - Józiu, opłatek, matka i abecadło.
Przydatek do Bajek nowych.
Lew, koza, owca i krowa - na polowanie, wszystkie części dla lwa.
Żaby i bocian - chcą króla, pień, bocian.
Wilk i baran - zjedzony baranek za mącenie wody.
Słońce i obłoki - piękność zawsze jaśnieje, mimo chwilowej złości.
Listy -po weselu płacz i śmiech, po pogrzebie odwrotnie.
Nadzieja i bojaźń - nadziei pochód uroczysty, bojaźń w szkatule.
skąpy.
2
6