SZTUKA PRZEDROMAŃSKA I ROMAŃSKA → MROCZNA MROCZKO

SZTUKA PRZEDROMAŃSKA

Chrzest Polski 996 - 1038 najazd Brzetysława Czeskiego

ARCHITEKTURA

Sadzawki chrzcielne II poł X w

• w obrębie katedry w Poznaniu

• w pobliżu kolegiaty w Wiślicy

Rotundy i palatia X/XI w

• na Ostrowie Lednickim Xw

• rotunda na planie krzyża greckiego wpisanego w koło

• 2 kontygnacyjna, filary o rzucie ¼ koła

• klatka schodowa w kolistej wieży

• palatium: sala wsparta na 2 filarach

kaplica + palatium > silny związek wł. Państwowej i kościelnej; jedyne zbliżone budowle to sakralne zespoły Mar... i Anastasis w Jerozolimie

• w Gieczu przed 1025 lub 1038

• uproszczona forma, kaplica na planie koła

• niezrealizowane

• w Przemyślu ok. 981 lub po 1018 X/XIw

• apsyda nie na osi (warunki terenu)

• rotunda NMP na Wawelu koniec X w

• 4 apsydy o ukł. Krzyżowym

• też było obok palatium

Katedry

Trójnawowe bazyliki. 1 katedra poznańska i w Trzemiesznie - najstarsze bazyliki z emporą w Europie Środkowej.

• I katedra poznańska ok. 968

• I bp Polski i poznański Jordan

• relikty sadzawki chrzcielnej

• część wsch.: kwadrat, prezbiterium z apsydą, 2 wieże!!

• Przegroda chórowa

• W nawie głównej wyniesiony ponad posadzkę grobowiec prawdopodobnie Mieszka I > nawiązanie do ottońskich nekropoli wewnątrzkościelnych

• Masyw zach. nieco węższy (jak w Dolnej Lotaryngii), 2 wieżyczki schodowe prowadzące na emporę zach. na piętrze środkowej najwyższej wieży

• przebudowa po 1025 lub po 1038

• nowa wieża środkowa na rzucie kwadratu z emporą

• poszerzono wieżyczki schodowe, wysunięto przed boczne elewacje korpusu

• podwójny grobowiec

• I katedra gnieźnieńska ok. 1000 św. Wojciecha

• ....od ok. 970 kościół NMP

• 999 złożone zwłoki św. Wojciecha

• 3-nawowa bazylika, od wschodu 3 apsydy, środkowa poprzedzona 4-bocznym chórem

• okrągłe filary

• wzorzysta posadzka z barwnych glazurowych płytek ceramicznych (prawdopodobnie późniejsza)

• płyta z zaprawy gipsowej wylana na kamienne pokrywy grobu > najstarszy zabytek polskiej epigrafiki I poł. XI w - napis łaciński, kości trojga zmarłych (czy to dobry myślnik?)

• I katedra na Wawelu ok. 1015-30 św. Wacława

• tylko część wschodnia

• 3-nawowa bazylika z transeptem!!!

• Ulubiony motyw arch. ottońskiej > duża krypta pod kwadratowym prezbiterium zamkniętym apsyda > układ dwukondygnacyjny

• Krypta: sklepienie krzyżowe na gurtach wsparte na kolumnach i półkolumnach przyściennych

• Transept 3 przęsłowy, boczne miały od wsch. Apsydy > saski typ chóru, tu: 2 dwa dodatkowe przęsła z emporami > jak w k. Św. Michała w Hildesheim > piętrowe trybuny tzw. chór anielski (liturgia benedyktyńska)

• Za Kazimierza Odnowiciela bp Aron przywiózł relikwie św. Gereona z Kolonii

Kościoły klasztorne

• I kościół w Trzemiesznie koniec X (benedyktyni) NMP

• pierwsze miejsce pochówku św. Wojciecha

• bazylika 3 nawowa, bez transeptu

• krypta pod apsydą prezbiterium

• przy chórze prostokątne aneksy boczne - podstawa wież na przedłużeniu naw bocznych > motyw włoski (longobardzki), pierwsi mnisi przybyli do Trzemeszna z Werony

• empora zachodnia - również w I katedrze poznańskiej

• K. Na Ostrowie Lednickim

• K. W Płocku

• K. W Tumie pod Łęczycą

• Klasztor w Miedzyrzeczu nad Obrą przed 1009

• fundacja Bolesława Chrobrego

• na grobie 5 męczenników, znany z „Żywota 5 braci” Brunona z Kwerfurtu

Inne kościoły

• I kościół św. Salwatora w Krakowie II poł. X w.

• rzut krzyża greckiego z apsyda w ramieniu wschodnim

• geneza śródziemnomorska

• Kościół w Wiślicy koniec X w

• na miejscu sadzawki chrzcielnej

• tylko fundamenty

• plan prostokąta z apsydą od wsch. > częste założenia w budowlach o niewielkiej skali

RZEŹBA ARCHITEKTONICZNA

Występuje jedynie w I katedrze wawelskiej I poł. XI w

• głowica kolumny - w północnym ramieniu transeptu, taśmowa plecionka .......? w kształcie X

• fragmenty trzonu kolumny - w krypcie, plecionka sieciowa

• 4 prostokątne płyty z przegrody chórowej - plecionka sieciowa ze wstęgi dwupasmowej, elementy zoomorficzne

sztuka włosko - karolińska, kamieniarze włoscy

MALARSTWO KSIĄŻKOWE

• kazania praedicationes VIII/IX w Biblioteka kapitulna w Krakowie

• skryptorium w pn. Włoszech

• lekko podkolorowane dekoracje rysunkowe

• ornamenty plecionkowe i zoomorficzne

• 1 miniatura całostronnicowa: crux gemmatta - krzyż zdobiony kaboszonami, w 4 polach symbole ewangelistów

• stylizacja formalna pokrewna płaskorzeźbionym plecionkom z I kat. Wawelskiej

• psałterz Egberta przed 983

• miniatura ottońska

• dla Egberta - bp Trewiru, do Polski przywiozła Rycheza - żona Mieszka II

• cykl całostronnicowych miniatur: święci biskupowie i 2 sceny dedykacyjne: mnich Puodprecht - skryba kodeksu wręcza go Egbertowi, Egbert wręcza księgę św. Piotrowi

• monumentalne figury ludzkie na purpurowym tle - kodeks puprpurowy

• fantastyczne zwierzęta

+ KALENDARZ KRAKOWSKI - dopisany ok. 1068

+ CODEX GERTUDIANUS - przed 1087

• zbiór modlitw księżniczki + cykl miniatur wykonanych przez malarzy ruskich

• Gertruda - córka Rychezy i Mieszka II

• Gertruda z synem przed św. Piotrem - aluzja do posłowania Jaropełka (syna G.) do papieża Grzegorza VIII w 107..?

• ordo romanus - mszał rzymski Mieszka II po 1025 przed 1033 (zgon Matyl? Dy?)

• zaginął w XIX wieku

• całostronnicowa miniatura z łacińską dedykacją: „Tę księgę daje królowi Mieszkowi Matylda zrodzona ze sławnego księcia Szwabów Hermana”

• Mieszko w diademie i z berłem, Matylda podaje księgę osłoniętą krajem płaszcza - dla okazania czci

• Miniatura kręgu sztuki ottońskiej - popularne sceny dedykacyjne w sztuce ottońskiej

RZEMIOSŁO ARTYSTYCZNE

• 3 szczerozłote płyty ołtarzowe z Gniezna

• osłaniały sarkofag św. Wojciecha i zdobiły boczne ściany ołtarza (fundacja cesarza Ottona III) 1000r

• znana tylko ze źródeł pisanych - złupione przez Brzetysława

• szczerozłoty krucyfiks

• fundacji Mieszka I lub Bolesława Chrobrego

• plastyczna figura Chrystusa ukrzyżowanego

• miał ważyć 3 x Mieszko I

• złupiony przez Brzetysława

• wieńczył ołtarz nad grobem św. Wojciecha w Gnieźnie

• wotum ze srebra w formie ramienia z dłonią

• dla św. Ulryka za uratowanie Mieszka I zranionego zatruta strzałą

• źródła pisane (żywot św. Ulryka)

• czara włocławska X w

• dzieje Gedenona wg ST (8 scen): obawa przed pozostawieniem wolnej przestrzeni - horror vacui; wpływy perskie, greckie, żydowskie

• srebrna, złocona, służyła jako kielich mszalny

• krąg złotników związany z opactwem benedyktyńskim w Sankt Gallen

• plakietka z kości z opactwa benedyktyńskiego w Tyńcu - oprawa rękopisu IX lub X w

• środowisko lotaryńskie

• Chrystus na krzyżu, Maria, św. Jan Ewangelista, Stefa... i Longinus?, Moria? i Ziemia, Słońce i Księżyc

• Zaginęła w czasie I wojny światowej

• relikwiarz św. Korduli X/XI

-

• skrzyneczka XI w

• włócznia św. Maurycego koniec X w

• wisior ze złota i kryształu górskiego I poł XI w

• czasza kielicha Dąbrówki w Trzemesznie X w > II kielich z Trzemeszna

SZTUKA GRODÓW I PODGRODZI

• kamienne kręgi święte - na górze Ślęży, na Śląsku, w Tyścu?; łysogóry - bóstwa Zada, Boda, Leli

Posągi bóstw

• Trygław w Szczecinie - srebrne wąsy, złote przepaski na ustach i oczach

• Trygław w Wolinie - złoty lub pokryty złotą blachą

• Płaskorzeźby (ludzie, ptaki, zwierzęta) świątynie w Arkanie????, Szczecinie

• Płaskorzeźby przedstawiające bóstwa w Radogorzczy

Najstarsze zachowane posągi słowiańskie pochodzą z ośrodka kultu na górze Ślęży.

Figury granitowe:

• panna lub mężczyzna z rybą

• niedźwiedź lub dzik

• mnich z Garncarska (kształt kręgla) III - I w p.n.e.

• słup drogowy w koninie 1151 (komes Piotr) > napis łaciński

Rzeźby drewniane

• Światowit z Wolina

• Słup zakończony głową ludzką ze Szczecina

• Głowa mężczyzny z Jankowa

• Posążek kultowy z grodziska w Tumie pod Łęczyca z motywem fallicznym i głowa mężczyzny

• Figurki koziołków w Opolu i na Ostrowie Lednickim (X - XI)

• Koniki a) z brązu - Wolin

b) drewniany - Opole (XI w)

• Głowa dzika lub barana - gród w Gnieźnie X-XI

• Wołek wawelski X- poł. XII

• Płaskorzeźba z Leźna ????? koło Kartuz - jeździec na koniu, człowiek z giem???, postać o trójkątnej głowie

• Skarb z Borucina XI w na Kujawach: kaptorga, paciorki, ozdoby rzeźbione

• Szachy z Sandomierza koniec XI w - w rogu jelenim

• Miecz z Morzewa X w

• Kubek rogowy z Gniezna XI/XII

SZTUKA WCZESNOROMAŃSKA DO POCZĄTKU XII WIEKU

Kazimierz Odnowiciel (1038-58)

Bolesław Śmiały (1058-79)

Władysław Herman (1079- 110.....

Główny ośrodek - Kraków

Architektura - głównie fundacje królewskie Bolesława Śmiałego i książęce Władysława Hermana

Malarstwo książkowe - głównie importy

Rzemiosło artystyczne - formy uproszczone, pozbawione dekoracji figuralnej

ARCHITEKTURA

Opus emplector, obrobione ciosy

Rozbudowa wawelskiego grodu - zalążek zamku wawelskiego, palatium królewskie, 4 boczna wieża połączona murami z wieżyczką i prostokątnym budynkiem mieszkalnym, brama wjazdowa od zachodu

Katedry romańskie w Gnieźnie i Poznaniu oraz k. Klasztorny Benedyktynów w Tyńcu > stary typ bazyliki beztranseptowej , wzbogaconej motywem masywu wieżowego od zachodu.

• II katedra w Gnieźnie poł. XI

• wydłużono chór ku wschodowi, nowa apsyda

• prostokątne filary (8)

• partia zachodnia - 2 wieże, w przestrzeni międzywieżowej krypta

• posadzka ceramiczna z kolorowych glazurowanych płytek (tylko w korpusie) - mogła powstać wcześniej

• prezbiterium - posadzka z zaprawy murarskiej

• II katedra w Poznaniu ok. 1040 - 1058

• pochowano Kazimierza Odnowiciela

• filary

• partia zachodnia - 2 wieże w przedłużeniu naw bocznych

• część wschodnia - nieznana, rekonstruowana analogicznie do katedry gnieźnieńskiej

• poszerzone wieżyczki schodowe (występują poza korpus), środkowa na planie kwadratu (ale co?)

• Opactwo benedyktynów w Tyńcu po 1076 - 1079

• fundacja Bolesława Śmiałego

• zakonnicy z Kolonii

• trójapsydialna partia wschodnia

• zamierzane przesklepienie naw bocznych?

• Partia zachodnia jedno lub dwu wieżowa

• Związek z reformą kluniacką

• Kościół klasztorny benedyktynów w Mogilnie 1065

• fundacja Bolesława Śmiałego

• mnisi z Bawarii

• 3 przęsłowy korpus z transeptem!!! Prezbiterium na planie kwadratu z apsyda

• 2 krypty: wschodnia i zachodnia > tzw. mozański chór zachodni (empora)

• krypta zachodnia to najstarsze w Polsce pomieszczenie przesklepione w całości 4 polowym sklepieniem krzyżowym na gurtach, wsparte na masywnym filarze

• II Katedra Wawelska zwana Hermanowską XI/XII w.

• fundacja B. Śmiałego lub biskupa Maura

• dwu churowa

• chór zachodni zamknięty dużą apsydą + 2 wieże i krypta św. Leonarada

• Krypta św. Leonarda

• pod chórem zachodnim

• pochowany bp. Maur

• podzielona na 3 nawy ośmioma (8) kolumnami

• przykryta sklepieniem krzyżowym na gurtach

• na osiach naw bocznych 2 przedsionki, do których przylegały 2 wieże na zewnątrz korpusu → elewacja zachodnia → założenie 5 osiowe → nawiązanie do katedr cesarskich

• korpus dwukondygnacyjny - empory nad nawami bocznymi → nawiązuje do niej układ kolegiaty w tumie pod łęczycą.

• monumentalizacja i rozmach

• Kościół św. Andrzeja w Krakowie: XI/XII w ( 2 etapy budowy)

• fundacja wojewody Sieciecha (stronnik cesarstwa)

• trój dzielny, masyw zachodni z emporą, XII w ośmioboczne wieże

• cześć środkowa z tryforium nakryta dachem pulpitowym → rozwiązanie saskie (Gandersheim)

• XII wprowadzono też pozorny transept

• masyw zachodni nieskomunikowany z zewnętrzem

• prezbiterium z apsydą, 2 apsydiole w zakończeniu naw bocznych

• wschodnia partie obiega arkadowy gzyms wieńczący na lizenach

MALARSTWO MINIATUROWE

Kodeksy importowane

Purpurowe: Sankramentarz Tyniecki

Ewangeliarz Emmeramski

Złote: Ewangelistarium gnieźnieńskie

Ewangelistarium płockie (pułtuskie)

Ewangelistorium - wybór tekstów ewangelicznych na cały rok

• Sakramentarz Tyniecki ok. 1070 (W-wa Biblioteka narodowa)

• styl bizantynizujący, tradycje miniatury ottońskiej

• 2 miniatury całostronicowe

• Maiestas Domini:

1. Monumentalny, literalny

2. Linearyzm, ornamentalizm,

3. Wielkie oczy, podwójnie obramowana, odstające uszy, długi nos

4. W mandorli na podwójnej tęczy, stopy nie na jednym poziomie.

• T - iditur - Chrystus ukrzyżowany

1. Chrystus - Emanuel

2. Doskonały, bez oznak cierpienia, ogolony

• Ewangelistorium Emmeramksi: XI/XII w (Kraków bibl. Kapit.):

• wyposażenie II kat. Wawelskiej

• wykonany w skryptorium św. Emmermana w Ratyzbonie

• 13 całostronicowych miniatur, 2-3 dzielne

• postaci historyczne: biskupi, opaci, cesarze, królowie

• 4 ewangelistów

• import dynastyczny - za pośrednictwem Judyty Salickiej żony W. Hermana

• Ewangeliarz Gnieżnieński = mszał św. Wojciecha koniec XI w

• sztuka pod wpływem Ratyzbony

• 20 całostronicowych miniatur - najbogatszy cykl figuralny wśród rękopisów romańskich w Europie (?)

• sł. Dzieje Chrystusa: pokłon 3 króli, wjazd do jerozolimy

• ruch, ekspresja, figury ożywione gestykulacją

• Horror Vacui

• Ewangelistorium Płockie = kodeks pułtuski kon. XI w:

• genealogia Chrystusa

• w medalionach, rombach pokrywających dywanowo całą powierzchnie kart na tle fantastycznych zwierząt i wici roślinnej

• Król Dawid z małym Chrystusem na kolanach - bardzo rzadkie przedstawienie ( wpływy Ratyzbony)

• Missale Plenarium (Gniezno) 2 poł. XI w. - inicjał litery V

• Benedictonale Biskupów Krakowskich - 2 poł XI w

RZEEMIOSŁO ARTYSTYCZNE

W grobach biskupów i opatów

• Kielich i patena Tyńca koń XI w:

• szczerozłote „winogronka”

• najstarszy w spisie kielichów o półkolistej czaszy i stożkowej stopie

• Kielich z pateną z tumu pod Łęczycą 2 poł XI

• srebrne

• wielobarwna czasza kielicha

• patena : prawic boża z krzyżem, na otoku „niellowany”(?) napis łac.

• Kielich i patena z Katedry Poznańskiej XI/XII w - Srebrne

• Kielich i patena z grobu biskupa Maura XI/XII w ( krypta św Leonarda na Wawelu), był tam też szmaragdowy pierścień biskupi

• Srebrny krzyż z grobów w Kolegiacie w Tumie pod Łęczycą X-XI, być może XII w

• tradycje sztuki późno ottońskiej :

• ststyczne - więcej postaci

• diadem na głowie

• długie perizonium

• podstawka pod stopami

• układ głowy chrystusa → Prawica Boża

• perełkowania

• zwieńczenie laski dostojnika duchownaego.

SZTUKA ROMAŃSKA XII WIEKU

Rozbicie dzielnicowe → ale szczytowy rozwój sztuki romańskiej w Polsce

→ ożywienie ruchu budowlanego

→ dekoracja architektoniczno rzeźbiarska, od połowy stulecia figuralna

→ miniatorstwo - skryptoria miejscowe, importy mozańskie

ARCHITEKTURA

KLASZTORY → powielają wzory z zach Europy

KOLEGIATY → różnorodność - fundacje (poszerzenie kręgu społecznego)

Kościoły 3- nawowe na planie podłużnym:

1. dwu chórowe

2. na planie krzyża łąc ( transept)

3. założenia bez transeptu

Kościoły 1 nawowe na planie podłużnym lub kolistym

1. 2 członowe (prezbiterium od wschodu)

2. 3 członowe (wieża od zachodu)

2 NURTY:

I TRADYCYJNY:

• powtarza rozwiązania z XI wieku,

• powstaje miejscowa tradycja budowlana

II NURT REFORMY KLASZTORNEJ:

• partia chórowa - multiplikowanie kaplic.

• Wzory to:

• Cluny II - X w

• Hirsau - 2 poł XI w - główny ośrodek reformy benedyktyńskiej w Niemczech

NURT TRADYCJONALNY:

• Kościół kanoników regularnych w Czerwińsku przed 1155:

• zakonnicy osadzeni przez bp płockiego Aleksandra z Malonne

• rzut części chórowej jak w kat. Gnieźnieńskiej - duża apsyda

• kwadratowe przęsło prezbiterialne poprzedza para wielkich arkad

• pseudo transept

• zmienny system podpór międzynawowych kolumna - filar - kolumna (granit)

• masyw zachodni 2 wieżowy, nieco starszy od korpusu

• prostokątna krucht5a

• w przestrzeni między nawowej empora 2 kondygnacyjna

• płaska niewielka cegła ze „szlaurowanej” (?) gliny

• cechy archaiczne:

• plan części wschodniej

• wmurowane trzony kolumn

• rozw. masyw zachodni

• cechy włoskie:

• pseudo transept

• podpory ABA

• zastosowanie cegły

• przyścienna galeria arkadowa (jedyny tego typu motyw na gruncie polskim)

• bogaty detal arch. (apostołowie, Herues ujarzmiający smoka, maska ulistniona)

• galeria - piaskowiec

• Katedra w Płocku sprzed 1144:

• fundacja Aleksandra z Malonne

• plan 3 nawowej bazyliki

• wsch - koniczyna ( układ trójlistny)

• element antykizujący → 4 boczna wieża nad przecięciem naw (Nadrenia, Moza)

• fasada bez wieżowa

• 3 portale na osi każdej z naw, nad nimi ślady okrągłych okien

• drzwi brązowe

• 2 ostatnie to wpływy włoskie

• Kolegiata Opatowska ok. poł. XII w

• plan krzyża

• niemal kwadratowy korpus

• od zachodu na przedłużeniu naw bocznych 2 wieże

• między wieżami krypta i emporia

• prezbiterium i pierwotna (?)apsyda, transept - absydy od wschodu

• Kolegiata w Tumie pod Łęczycą sprzed 1161:

• pomnik polskiego romanizmu

• prawdopodobnie fundacja arcybiskupa gnieźnieńskiego Janika

• założenie dwu chórowe jak w II katedrze Wawelskiej

• w wieżach zachodnich klatki schodowe prowadzące do empory

• apsyda zachodnia 2 kondygnacyjna

• nieregularność muru! → początek lokalnej tradycji budowlanej, brak doświadczeń budowniczych

• empory

GRUPA KOŚCIOŁÓW 1-NAWOWYCH N A PLANIE PODŁUŻNYM LUB CENTRALNYM

→ brak detalu architektonicznego utrudnia datowanie

• Rotunda z pasydą:

• kaplica zamkowa w przemyslu (po 1018)

• rotunda na grodzie płockim 2 poł XI w.

• rotunda Cieszyńska XI/XII w.

• ostatnie 2 wzbogacone motywem empory zachodniej

• Plan prostokąta z apsydą od wschodu:

• kościół św Mikołaja w Wiślicy kon X w.

• kościół w Siewierzu XI/XII w.

• kościół w Kijach poł XII w.

• kościół w Krobi XII w.

• ostatnie 3 wzbogacone motywem empory zachodniej

• Prostokątna nawa z 2 - przęsłową emporą i kulista wieża od zachodu:

• k. Św. Idziego w Inowrocławiu I poł. XII w

• k. Św. Mikołaja w Żarnowie

• Kościoły jednonawowe o dwóch chórach:

• k. w Prandocinie poł. XII w

• k. w Jedrzejowie poł XII w

• 2 kondygnacyjna apsyda zachodnia zwieńczona 8-boczną wieża ( też w Kolegiacie Tumskiej i kościele ś Andrzeja w Krakowie)

INNE KOŚCIOŁY JEDNONAWOWE:

• Kolegiata w Wiślicy po 1146:

• fundacja Henryka Sandomierskiego

• prezbiterium z apsydą

• w partii wschodniej → Krypta 3 nawowa, która rzadko występuje w kościołacj 1 nawowych

• Kościół Joannitów w Zagości:

• fundator Henryk Sandomierski

• rzeźba lombardzka

• nieznane zamknięcie prezbiterium

W połowie XII wieku - przy kociołach 1-nawowych 2 wieżowe fasady → przypominające 3 nawowy korpus

Np. Inowrocław

Słaibmierz

NURT REFORMY KLASZTORNEJ

Od 2 ć XII wieku.

Kościoły klasztorne i 1 kolegiacki ( Kruszwica)

• Kolegiata w Kruszwicy ok. 1120-1140

• partia wschodnia: ramiona transeptu od wschodu: 2 apsydiale, z których wyrastają kaplice zamknięte apsydialnie flankujące prezbiterium zamknięte duża apsydą → spiętrzenie bryły partii wschodniej → Chór Benedyktyński, charakterystyczne kaplice nie są widoczne z wnętrza kościoła ( można wejść tylko od prezbiterium)

• pierwotnie 2 wieże w przedłużeniu naw bocznych

• nie było portalu od zachodu ( 2 portale od południa i w ramionach transeptu ) → charakterystyczne dla kościołów klasztornych

• Kościół Benedyktynów na Ołbinie we Wrocławiu przed 1139:

• fundacja śląskiego palatyna Piotra Włocha ( 77 fundacji)

• występuje na mapie bp. Weinera z XVI w.

• bazylika 3 nawowa bez transeptu

• kwadratowa wieża na osi nawy głównej od zachodu

• kapitele, 3 nawowy przedsionek → Hirsau

• Kościół NMP na pisaku we Wrocławiu 1134:

• fundacja Piotra Włocha i Marii

• zastąpiony budowlą gotycką

• transept

• para kaplic przy prezbiterium, zamknięte prosto → Hirsau

• II kościów w Trzemesznie ok. połowy XII w św Wojciecha:

• kościół NMP przebudowany przez kanoników regularnych

• zmieniono rytm podpór między nawowych → kolumny z kostkowymi kapitelami → Hirsau

• nowy transept , prosto zamknięte ramiona → Hirsau

• prezbiterium prosto zamknięte → Hirsau

• wzornik do ewangelicznej prostoty

• rozbudowa pod romańskiej krypty → lokalna tradycja kultu św. Wojciecha

• Kościół św Trójcy w Strzelnie 4 ćw XII w

• norbertanki

• bazylika zachodzi na relikty wieży na rzucie koła

• fundacja comesa Piotra Wszeborowica ( przedstawiony na tympanonie)

• najbogatszy zespół rzeźby romańskiej w Polsce!

• dolna partia z kamienia, górne z Cegły

• rzut krzyża łacińskeigo

• prezbiterium z apsydą, ujęta dwiema prostokątnymi kaplicami (otwierały się do prezbiterium 2ma arkadami wspartymi na kolumnie )

• na ramionach transeptu od wschodu - apsydiale → Cluny II →jedyna w Polsce taka analogia do Cluny II

• redukcji uległa para kaplic zamkniętych apsydialnie i powstały 2 prosto zamknięte

• od zachodu 2 wieże z emporą

• Rotunda św. Prokopa w strzelnie XII w.

• od wschodu prostokątne prezbiterium, od zachodu szyja prowadząca do cylindrycznej wieży → zaakcentowana oś podłużna

• nawa przykryta 8 boczną kopuła

• na pn 2 pasydy

• rotunda poświecona Zbawicielowi ( centralną postacią zniszczonego w czasie II w.św. był Chrystus) choć tympanon mógł nie należeć do rotundy

• być może wezwanie św Krzyża i fundacja Piotra Wszebora

• być może kult Grobu Pańskiego

RZEŹBA ORNAMENTALNO - ZOOMORFICZNA XIIw.

Przewaga wpływów północnowłoskich.

• Kapitele z Tyńca ok. 1100

• kapitele bliźnie w kształcie trapezu

• nowy ornamenty → roślinne, rozety, serca, palmety, półpalmety

• Ptaki przy drzewie życia - krużganek klasztorny (arkady)

• Dekoracje portalu i okna w Prandocinie XII w.

• nawiązanie do plecionki pętlowej, 3-pasowej z I katedry Wawelskiej

• Bazyliszek z nadproża Krypty ś Leonarda na Wawelu ok. 1110

• ciężka niezręczna forma

• niezbyt wysoki poziom artystyczny

• Gryfy przy drzewie życia z kolegiaty wiślickiej poł XII w.

• być może cześć tympanonu, ale chyba nie, bo tympanony romańskie były zamknięte półkoliście

• Gryf z Czchowa poł XII w

• otwarta paszcza

• kapitele z orłem i kozą - Tum pod Łęczycą ok. 1161

• głowice portalu - stylizowane liście akantu

• tympanon portalu w Tumie pod Łęczycą XII/XIII

• orzeł późniejsze

• Maria z Dzieciątkiem w asyście dwóch aniołów

Dekoracje zoomorficzne i roślinne z Wiślicy, Czchowa i Tumu wykonał prawdopodobnie jeden warsztat rzeźbiarski.

• kolegiata w Opatowie

• katedra bp Waltera we Wrocławiu (1149-63)

do obu powyższych: fryzy: fantastyczne zwierzęta i smoki, 4 listne kwiaty wzory włoskie za pośrednictwem niemieckim

LWY PORTALOWE - wpływy włoskie

• na górze Ślęży (w okolicach) I poł XII w

• Sobótka pod Ślężą: 2 granitowe

• Górka pod Ślężą

• Kraków XII/XIII w

• jeden z uniesioną głowa

• 2 o jednym tułowiu i 2 głowach - uskokowe narożniki portalów

• Syrena i tryton z Kość. Joannitów (św. Jana Chrzciciela) w Zagości przed 1166

• syrena - 2 ogony

• tryton napina łuk

• we fryzie arkadkowym

• Podobny fryz - k. NMP i św. Jana Chrzciciela w Gościszowie 2 ćw. XIII w

• Również motywy krzyża, 3-listnej lilii i rozety

RZEŹBA FIGURALNA XII w - 2 poł

Czerwińsk, Wrocław, Tum - warsztaty pochodzenia obcego

• portal w Czerwińsku ok. 1140

• apostołowie z nadproża - Modena - wzory

• mistrzowsko opracowane głowy

• krępe postacie, nieproporcjonalnie duże stopy

• dekor. Taflua Węgarów: scena zwiastowania (głowa Marii i półpostać Archanioła Gabriela) - wzory burgundzkie

• głowice lolumn: Hermes ujarzmiający smoki, maska Wistmona (z antyku)

• archiwolty: pokryte wicią roślinną, spiralną

• prorok z Biestrzykowa - Wrocław II ćwierć XII w

• płaskorzeźba ale prawie pełnoplastyczna

• znaleziono też fragment drugiej postaci

• smukłe proporcje

• zrytmizowane linearne szaty

• trzyma banderolę - apostoł lub prorok

• monumentalizacja

• głowa lekko zwrócona w lewo - ruch! - nawiązanie do warsztatu - apostołowie w k. w Souillac

• Chrystus na majestacie z kolegiaty w Tumie pod Łęczycą ok. 1166

• prawą ręką błogosławi, w lewej otwarta księga

• ornamentacyjna rytmizacja szat

• na mandorli słowo LUX - „Jam jest światłością świata”

• franc. charakter - środowisko langwedockie np.Moissac,

• być może część ołtarza Salvatora pod apsydą zachodnią - jedyna pozostałość monumentalnej dekoracji ołtarzowej z tej epoki

TYMPANONY FUNDACYJNE

2 w Wrocławiu Każdy jest dziełam innego rzeżbiarza

2 w Strzelnie

Zwyczaj wręczania władcy budowli - czasy antyczne

na Ara Pacis w Rzymie I w p.n.e.- model łuku tryumfalnego

Bizancjum - mozaikowa dekoracje lunety portalu w narteksie Hagia Sopha; w Konstantynopolu: cesarz Konstantyn podaje Mari z Dzieciątkiem model miasta

Cesarz Justynian- model kość. Hagia Sopgia

Głowy uświęconych władców - nimby, są w pozycji stojącej

Polskie:

• postać w tej samej roli co święci

• bezpośredni zwrot ku osobie boskiej

• postaci stoją, nie klęczą - nie niem? (jak dla mnie to stoją lub klęczą - i tak i tak)

• program polityczny: książę jako patron i opiekun kościołów

• nie ma kluniackiej wykładni (tylko jeden - z Wrocławia pokazuje Chrystusa z mandorli)

• tympanon fundacyjny z k. NMP na Piasku we Wrocławiu ok. 1150-60

• tympanon Marii Włostowicowej

• model kościoła Matce Bożej z Dzieciątkiem podaje Maria - stoi

• po drugiej stronie na lekko ugiętych kolanach w geście oranta - syn Świętosław

• na otoku napis łaciński

• osobisty ton(?) podpisu Świętosław pachole - tympanon musiał powstać za życia Marii

• najstarsza europejska recepcja bizantyjskiego tematu ikonograf.

• Warsztat mozański lub północnowłoski

• Harmonijna kompozycja

• Miękki modelunek

• Niezachowany tympanon f. Z rotundy św. Prokopa w Strzelnie ok. 1170

• tronujący Chrystus

• zniszczony w czasie II w.ś. → ocalała tylko głowa

• mężczyzna z prawej w lekkim układzie trzyma model Rotundy św. Prokopa, kobieta po lewej zaś otwartą księgę

• postacie stoją ale na lekko ugiętych kolanach

• Tympanon fundacyjny z kościoła ś Michała na Ołbinie we Wrocławiu przed 1171:

• maiestas Domini, na mandorli napis łaciński → „Jam Wrota, wejdźcie przeze mnie wszyscy ” →symbolika otworu portalowego → tympanony krzyżackie

• napisy też na otoku i księdze, która trzyma Chrystus

• Bolesław Kędzierzawy (trzyma model z napisem „Bitom” → Bytom Odrzański) i jego syn Leszek. Po lewej Jeska trzyma inny model kościoła, jego żona Agati

• Niezwykle przedstawienie na 1 tympanonie 2 budowle umiejscowione w różnych miejscowościach → symbol zwierzchnictwa władzy skiązęcej

• Agata klęczy ( była córką Włostowica)

• Postać Leszka nawiązuje do Świętosława z tympanonu Marii Włostowic

• Łączy sztukę wschodu (fundatorzy) i zachodu ( kluniacka Maiestas )

• Figury Bolesława i Jeksy ożywione lekkim ruchem

• Tympanon fundacyjny z kościoła Norbertanek w Strzelnie ok. 1180-90

• fundacja Piotra Wszeborowica

• stojąca św Anna z mała Maria w powijakach

• najprawdopodobniej istniał tez tympanon z Marią i Dzieciątkiem

• pozy fundatorów klęczące - jak w Niemczech

• Piotr o pulchnych rysach twarzy (cechy portretowe) trzyma model budowli. Jego żona, lub przeorysza klasztoru - księge

• Manieryczny rysunek fałd

• Napis na otoku

• Postać stojąca ma otko

• Kolumny Strzeleńskie - kościół Norbertanek ok. 1190

• z dekoracją figuralną

• program ikonograficzny pozbawiony analogii

• podział kolumny na strefy z arkadowymi niszami ujmującymi figury, występował już ale rzadko: bazylika św Marka w Wenecji; Santiago de Compostela

• źródłem tematyki Traktaty Teologiczne i .moralizatorskie, inicjatywa - lokalne środowisko klasztorne, może Kseni Beatrycze

• Kolumna Połnocna → Przywary

• Gniew - szarpiw włosy

• Swawola - dzwonek

• Krzywoprzysięstwo - lewa ręka w górze

• Zawiść - wąż

• Zabójstwo - w rycerskiej tunice z mieczem

• Kolumna Południowa → Cnoty

• Sprawiedliwość - waga

• Cierpliwość - napominający gest ręki

• Radość lub wierność - prawica Boga

• Posłuszeństwo i Czystość - berło

• Nie są to dzieła 1 rzeźbiarza → proporcje figur → na pn. przysadziste

→ na płd. Smukłe

• Inaczej potraktowane szaty, ręce, rysy twarzy, na kolumnie północnej bardziej brutalne, ostro

• Analogie:

• Chrzcielnica → dlatego na kapitelu kolumny północnej chrzest Chrystusa

• Mozaikowa posadzka połowy XII wieku w kościele San Benedecto w ....................??????? → cztery cnoty główne wyobrażone jako postacie kobiece w koronach z palmami w dłoniach stojące pod arkadami umieszczonymi na kolumnach

• Traktat Spculum Virgins z 1330 roku → opisane dwa drzewa: prawe - drzewo cnoty, lewe - drzewo występku

• Księga Scivias - Hildegardy z Bingen poł XII w → motyw kolumny człowieczeństwa, zbawiciela z zawartymi postaciami cnót

• „Korowód cnót” - misterium teatralne Hildegardy → w trzech chórach występuje 16 cnót podzielone na 3 grupy, odpowiadające figurom na kolumnie południowej w Strzelnie, rozproszonym też w 3 strefach

• Portal Ołbiński - k. św. Wincentego na Ołbinie we Wrocławiu kon. XII w

• po .......w XVI wieku przeniesiony do gotyckiego kościoła św. Marii Magdaleny → nierówna wysokość węgarów i kolumienek

• kapitele kolumn: grzech pierworodny i wygnanie z raju

• archiwolta: zwiastowanie, narodzenie, pokłon 3 króli, obrzezanie, ofiarowanie w świątyni, chrzest w Jordanie → wpływy francuskiego Poitou, małe krępe, ruchliwe figurki dopasowane do krzywizny archiwolty, w przyklęku, nachyleniu, pozycji leżącej

• tympanon dwustronnie rzeźbiony: zdjęcie z krzyża (odniesienie do Benedetto Antelamiego 1178), zaśnięcie Marii

• obok krzyża Maria, Jan, Nikodem i Józef z Arymatei; po bokach sceny zstąpienia do otchłani i przyjęcie dobrego łotra do raju

• wpływy włoskie - Benedetto

• tympanon jest z szarego a reszta portalu z żółto-czerwonego piaskowca

PŁYTY NAGROBNE XII/XIII w

Tum pod Łęczycą

Wiślica

Strzelno

Te trzy - postać stojąca, powyżej aniołowie wnoszą duszę zmarłego do raju

Kalisz

Konin

Stare Miasto

Trzemeszno (ujęte w ramę z graniastych krzyżyków)

Te cztery: płasko rzeźbiony krzyż procesyjny

Wąchock - z pastorałem na tle plecionki obrzeźbionej bordiurą z napisem

INNE DEKORACJE FIGURALNE Z XII w

• Malowidło tumskie z ok. 1161

• apsyda zachodnia

• dwie strefy:

• w dolnej pozostałości 6 pół postaci apostołów

• w górnej Chrystus na majestacie w mandorli na tle rozgwieżdżonego nieba

• Maria i Jan Chrzciciel = deesis (musi być ukrzyżowanie między dwojgiem)

• 4 cherubinów = 4 istoty żyjące z wizji Ezechiela - każdy ma 4 głowy ( orła, lwa, wołu, człowieka; dwie pary krzyżujących się skrzydeł i ustawione na 4 kołach → jedność 4 ewangelistów, geneza - sztuka bizantyjska, motyw nieznany w sztuce zachodniej → motyw pozbawiony w całej sztuce europejskiej tego czasu

• Posadzka w Wiślicy (z kolegiaty) 1166 - 1177

• z gipsu jastrychowego

• żłobienia wypełnione barwionym gipsem - jak niello lub sgraffito; techniki te stosowano tez w saksonii

• charakter stylowy i tematyka nie znajdują analogii → niezaprzeczalne dzieło polskiej kultury.

• Środkowa część krypty

• 2 pola o dekoracji figuralnej

• pasy bordiury odpow. Gurtami na osiach kolumn (1 przęsło pokrywało 1 pole)

• środkowa nawa tworzy Przestrzeń Świętą

• w lewym pasie 4 medaliony: lew, centaur, smok, bazyliszek

• w górnym: para lwów prz drzewie życia

• pola: modlitwa 6 postaci

• 1) młodzieniec, starzec i kobieta - stoją na czubkach palców

• 2)dziecko w pozie oranta, kapłan i starzec, „Ci pragną być deptani aby móc wznieść się ku gwiazdom”

• Równoczesne pokazanie żyjących i zmarłych

• Fundacja prawdopodobnie Kazimierza Sprawiedliwego w intencji rodziny (zmarłego brata) Henryka Sandomierskiego (obok jego grób) - starzec, jego syna Kazimierza - dziecko, dolne pole K. Sprawiedliwy, jego żona i syn → najstarszy zbiorowy portret książąt z rodu Piastów, synów Bolesława i wnuków Krzywoustego

• Być może była tam figura Chrystusa, ku której skierowani byli adoranci ( wzorem bizantyjskim)

• Dzieło miejscowych artystów, być może złotnicy: Blizoj, Skarbic, Radon, Sukiszaw ( imion nie jestem pewien)

• Analogie z tympanonem Włoszczowicowej i I ze Strzelna

• Postacie - pewna ręka, bordiura - słabsza

• Drzwi Płocko - Nowogrodzkie 1152 - 1154:

• Fundator: bp płocki Aleksander z Malonne i bp magdeburski Wichman

• 2 mistrzów: Riquinus i Waismuth (umieścili swe podobizny)

• program pierwotnie łączył w uk.(?) typologiczne sceny z ST i NT

• drzwi składały się z częśći wykonanych osobno, przymocowane do drewnianego podkładu

• niewłaściwy montaż w Nowogrodzie ( Buraki ciężkie pogańskie )

• Drzwi Gnieźnieńskie ok. 1180:

• proces odnowy kultu św. Wojciecha (z grobu zachowała się drewnian skrzynka na relikwie z ornamentem roślinnym, dar B. Krzywoustego - złote feretrum [16 kg czystego kruszcu + perły i drogie kamienie - rzucił się chłopak] - relikwiarz skrzynkowy w formie sarkofagu)

• scena wizyty św. Wojciecha u Bolesława II króla Czeskiego w obronie niewolonych → epizod frakcyjny na tle głośnej sprawy bp Canterbury Tomasza Becketta [żywot męczennika nie wspomina o takim epizodzie]

• cały scenariusz drzwi wykazuje daleko posuniętą niezależność w stosunku do żywota św. Wojciecha ( słabo? ) → tradycja ustna

• scena wystawienia zwłok

• scena wykupienia zwłok w obecności B. Chrobrego

• Przeniesienie zwłok do Gniezna

• Złożenie zwłok do Grobu w Gnieźnie

• Misja św. Wojciecha trwała tylko 10 dni, a poświęcono jej całe prawe skrzydło (9 scen)

• Lewe skrzydło: narodziny, ofiarowanie, naznaczenie, modlitwa, cud, chrzest, ostatnia msza, męczeństwo, złożenie do grobu

• Sceny można odczytywać:

• A) pionowo (chronologicznie) od dołu lewego skrzydła i od góry prawego

• B) poziomo - w układzie typologicznym → upodobnienie św. Wojciecha do Chrystusa (lewe skrzydło)

• Prawdopodobnie 2 twórców, być może więcej ( nawet do 6)

• Skrzydło lewe odlane w całości

• Skrzydło Prawe z 24 oddzielnych części

• Jest jedna sygnatura → Petrus Liutwinus ( nadreńskie pochodzenie)

• Wpływy sztuki mozańskiej, włoskiej, południowo niemieckiej

MALARSTWO MINIATUROWE XII w.

Zerwanie z tradycją luksusowych kodeksów purpurowych i złotych, dekoracje skromniejsze, ograniczone do rysunków inicjałowych i tylko lekko podkolorowanych, wpływy nad mozańskie i południowo niemieckie.

Skryptoria miejscowe : Kraków, Wrocław, Gniezno, Płock ( najlepsze, bp Aleksander z Malonne)

• Biblia Płocka I ćw. XII w. i poł XII w

• przywieziona z nad Mozy przez biskupa Aleksandra

• inicjały z wąskiej wici roślinnej przeplatanej figurkami smoków i zwierząt - typ norbertański

• w Płocku ok. 1148 dodano na marginesach tekstu ilustracje w formie winietek z postaciami proroków, jedna miniatura całostronicowa - koncert: król Dawid gra na lirze, Pitagoras uderza młoteczkiem w dzwonki, Tubalkain bijący w kowadło (Pitagoras i Tublkain byli w średniowieczu uważani za odkrywców muzyki), Jubal z fletnią;

• postacie sztywne i płaskie, styl rysunkowy

• perykopy ewangeliczne z Płocka

• 4 inicjały figuralne kreślone lekko, pewnie i swobodną ręką,

• swobodny i giętki ruch postaci, prawidłowa budowa anatomiczna podkreślona przez fałdy szat

• charakterystyczne pagórkowate oznaczenie terenu

• elegancja, finezja szczegółu

• Biblia Czerwińska = Genesis Warszawska ok. 1160-70

• spłonęła w czasie II wojny światowej

• znad Mozy

• na oprawie odciśnięty herb kardynała Andrzeja Batorego

• inicjały ornamentalne oraz jedna karta z miniatura całostronicową tworzącą front - spis do księgi rodzaju →

• historia stworzenia świata i pierwszych rodziców

• dekoracja złożona z medalionów figuralnych oplecionych wicią roślinną został wkomponowany inicjał IN stanowiący początek łacińskiego tekstu księgi

• w każdej scenie główną postacią jest Chrystus w nimbie krzyżowym

• tło utworzone z wici roślinnej zwiniętej w ciasne spirale wplecione zostały sceny drugoplanowe obrazujące dzieje Adama i Ewy

• Perykopy Ewangeliczne z Płocka III ćw. XII

• Kodeks z Głosą do listów św. Pawła z klasztoru NMP na Piasku we Wrocławiu - 1166

Oba powyższe - wzory nadmozańskie (bujne sploty roślinne, staranne cieniowanie)

• Homilie et Lectiones przełom XI/XII w Kraków

• wzory południowo niemieckie - bawarskie

• płaskie konturowe traktowanie ornamentu

• pogrubienie form

• Ewangeliarz Kruszwicki 1160-75

• nawiązuje do tradycji luksusowych rękopisów (X i XI w)

• wielobarwne całostronicowe dekoracje

• wpływy miniatury późnoottońskiej (powstał w Niemczech)

• scena - św. Hieronim dyktuje Biblie papieżowi Damazemu

• w dolnej kwaterze Huberaci kierują głowy do góry żeby to zobaczyć

RZEMIOSŁO ARTYSTYCZNE w II poł XII w

RELIKWIARZE - importy

Posiadanie relikwii - atrybut władzy państwowej (posiadanie relikwii umacniało władze tak kościelną jak i świecką).

Dążenie do nadania sztuce kościelnej dworskiego przepychu.

• relikwiarz na głowę ś. Wojciecha II ćw. XII w

• znany tylko z opisu

• wykonany w Gnieźnie

• 3-boczna puszka wysadzana drogimi kamieniami

• na narożach kolumienki - każda przedstawia figurę z tarczą

W XII wieku powinny też powstać relikwiarze na relikwie: św. Wincentego (Wrocław), św. Zygmunta (Płock), św. Floriana (Kraków).

• Złocona plakietka - z wyobrażeniem 3 Marii u grobu 1170-80

• zaginęła w czasie wojny

• jedna z okładzin relikwiarza w Sulejowie

• warsztat w Trzemesznie (najcenniejsze naczynia liturgiczne wykonał) - wpływy południowo niemieckie

• Stauroteka Łęczycka - XI/XII w

• zaginęła podczas II wojny światowej

• na partykuły krzyża św.

• wyrób bizantyjski (Mroczko) - kontra Włochy, Wenecja I poł XII w (Pilecka)

• płasko rzeźbiony wierzch - Chrystus na krzyżu, Maria i Jan Ewangelista

• na bokach popiersia apostołów

• pozyskanie stauroteki wiązano z polskimi uczestnikami wypraw do Ziemi Świętej, być może dostała się do Polski za pośrednictwem ruskim

• relikwiarz św. Stanisława XII w - skarbiec katedralny, Kraków

• srebrna skrzyneczka - relikwiarz wtórny

• środowisko blisko wschodnie lub sycylijskie

• zdobienie wykonane techniką trybowania

• sceny walki rycerzy, lwów i smoków - jest też napis z trzykrotnie powtarzanym wersetem

• import związany z wyprawą Henryka Sandomierskiego lub Jaksy Gryfity do Ziemi Świętej

• relikwiarz kruszwicki 3ćw. XII (Mroczko mówi, że włocławski ale ona nie miała wykładów z Pilecką)

• forma skrzyneczki

• zdobione emalią i grawerunkami

• na wieku scena pojawienia się Chrystusa apostołom i Marii

• na bokach popiersia apostołów w arkadach

• relikwiarz czerwiński 1190

• skrzynkowy relikwiarz z Limoges

• zdobiony emalią

• wyobrażenia: Maiestas Domini, baranek i święci

• formy typowe dla seryjnej produkcji Limoges ok. 1190 r, przeznaczonej na sprzedaż i docierającej do wszystkich zakamarków europy

• dziś w Ermitażu

KIELICHY I PATENY

I kielich z Trzemeszna

Kielich z Czerwińska

II kielich z Trzemeszna

Kielichy te wykazują ścisły związek stylistyczny między sobą a także z dekoracją rękopisów wykonanych w benedyktyńskim skryptorium klasztornym koło Ratyzbony.

• I kielich z Trzemeszna 1170-80

• srebrny, częściowo złocony

• grawerowany

• zdobiony techniką niello

• niezwykle bogaty program ikonograficzny:

• stopa: w dwóch strefach pod arkadami personifikacje błogosławieństw i 4 cnót głównych

• nodus: personifikacja 4 rzek rajskich (półplastyczne)

• czasza: Mojżesz w krzaku gorejącym i z różdżką, zwiastowanie, narodzenie, chrzest, ostatnia wieczerza; w strefie dolnej 4 ewangelistów

• patena do I kielicha z Trzemeszna

• pośrodku ukrzyżowanie

• na otoku 8 scen ze S.T.

• sceny odnoszą się do idei eucharystii

• postacie smukłe

• żywy ruch

• zagęszczona dekoracja

• kielich z Czerwińska ok. 1180

• w XVII wieku przerobiony na puszkę - zachowała tylko czasze romańską

• ascetyczny program:

• u góry i na dole: fryz arkadowy i kolumienki połączone arkadami

• w polach popiersia apostołów → aluzja do zakonu kanoników regularnych → idea eucharystii, uczestnicy ostatniej wieczerzy

• II kielich z Trzemeszna ok. 1190

• dekoracja repusowana

• częściowo grawerowana

• 12 scen ze S.T. (wybrane epizody z księgi Samuela i ksiąg królewskich) dotyczą dziejów proroków i króla Dawida → ideą przewodnią tych scen jest teokratyczna władza sprawowana przez kapłanów, proroków i władzę królewską

• postacie smukłe, statyczne bądź w giętkim niemal tanecznym ruchu

• szaty podkreślają plastykę ciał

• II kielich cechuje znacznie większa subtelność wyrazu niż I kielich

• cykl dekoracji II kielicha nie ma analogii w średniowiecznej ikonografii

• sceny zilustrowane na II kielichu nie wykazują żadnego bezpośredniego związku z dziejami Chrystusa wbrew powszechnie przyjętej w średniowieczu typologii S.T. i N.T.

• nowa orientacja studiów teologicznych podjętych przez Wiktorynów z Paryża

• pogląd dotyczący ograniczenia władzy królewskiej, która musiała być zgodna z prawem a nawet jej desakralizacji

• Salomon potępiający króla Saula stanowił moralne uzasadnienie dla kapłana potępiającego władcę a nawet stawiającego mu opór z powodu jego występków

• Łaciński titulus obiegający czaszę kielicha brzmi: „Zarówno namaszczenie królów jak i mistyczne działanie proroków są znakami zbawienia dla wszystkich przyobleczonych w Chrystusa” → oba stany (królewski i kapłański) prowadzić miały do zbawienia

• kielich i patena z Lądu XII/XIII wiek

• zwane kaliską

• fundacja Mieszka III Starego

• kielich zaginął

• patena zdobiona dwustronnie

• z tyłu: Mieszko ofiarowuje kielich i patenę św. Mikołajowi, oprócz tego opat lądzki Szymon i złotnik Konrad (najstarszy autoportret artysty w sztuce polskiej)

• przednia strona: ukrzyżowanie (centralnie), na otoku: zwiastowanie, popiersie Izajasza, Habakuka, św. Pawła → nadreńskie pochodzenie złotnika

• oprawa ewangeliarza Anastazii - ok. 1160-70

• z opactwa w Czerwińsku

• srebrna

• fundator Bolesław Kędzierzawy

• przednia strona: ukrzyżowanie, niezachowana figura Chrystusa pomiędzy Marią a Janem Ewangelistą, u stóp krzyża klęczy Anastazja (być może pierwsza żona Bolesława Kędzierzawego)

• tylnia strona (slajda mamy w prywatnej kolekcji w katalogu dla vipów): Maiestas Domini w mandorli między 4 symbolami ewangelistów

• sztuka mozańska

• drapieżne, sztywne, ostro manierystyczne, niezależne od ruchu ciał traktowanie draperii - wpływ bizantyjski na sztukę mozańską

• płaska powierzchnia reliefu

TKANINY I HAFTY

W Tyńcu i Kruszwicy - w grobach dostojników kościelnych.

• stuła i manipular z Tyńca poł XII w

• w pasie środkowym stuły figury kapłanów w pozie orantów

• w obramieniach pionowych początkowe litery łacińskich nazw podstawowych cnót klasztornych: posłuszeństwo i pokora

• purpurowa, srebrna i złota nić → szczególnie kosztowny wyrób tego rodzaju

• skomplikowana technika tkacka - z Bizancjum przeniesiona do Europy → Sycylia i Hiszpania

• dekoracja z tradycjami sztuki insularnej Kolonii i Ratyzbony

• duchowny pochodzenia iroszkockiego (ten trupek) bo miał manipularz na prawej ręce

• 2 stuły z Kruszwicy

• I → jedwabna, napis złotą nicią - inwokacja do Ducha Św., krój liter przypomina kodeks pułtuski, gnieźnieński

• II → dekoracja figur złota nicią na błękitnej tkaninie bizantyjskiej, twarze haftowane przędzą jedwabną, figury wyobrażają frontalnie stojących biskupów, zachowało się 7 - pierwotnie pewnie 16 (tylu ilu proroków S.T.) - nie stanowią wyobrażeń konkretnych osobistości, wzory południowo niemieckie

SZTUKA PÓŹNO ROMOAŃSKA W 2POŁ XIII W.

Okres ten cechuje wyraźne zapóźnienie w stosunku do krajów europejskich ( gdzie w połowie XIIIw kwitnie gotyk). Zaczęły pojawiać się pierwsze budowle sklepienie w całości. Oprócz cystersów dominikanie i franciszkanie. Przede wszystkim budowle ceglane. Rzadziej występują dzieła wybitne osłabła dynamika rozwoju. Główna przyczyna tego była niekorzystna sytuacja polityczna ( coraz bardziej rozdrobnione dzielnice, robi się shit w 1227 upada pryncypat )

ARCHITEKTURA

Ostatnim ważnym wydarzeniem jest budownictwo cysterskie:

Klasztory małopolskie CYSTERSKIE:

• Jędrzejów 1146

• Sulejów 1177 (?)

• Wąchock

• Koprzywnica

Fundacja to połowa XII wieku, ale powstały w I połowie XIII w.

Pierwsze przesklepione w całości

Pochodzenie → sądzono że dzieło jednego warsztatu: francuski

• typ trójnawowej bazyliki na planie krzyża łacińskiego

• , bez wieżowa fasada,

• prosto zamknięte prezbiterium. Z jedną parą bocznych kaplic przy prezbiterium, otwartych do ramion transeptu.

• We wszystkich tych kościołach arkady między nawowe opierają się na łuku półkolistym, ale przykryte są 4-polowym sklepieniem krzyżowo - żebrowym na łuku prostym.

• francuski system podziału na przęsła ( zbliżony do kwadratu prostokąt w nawie głównej i stojący prostokąt w nawach bocznych) → Cystersi Burgundia

• Frater Simon (zakonnik cysterski) → architekt, jego sygnatura w Wąchocku, Koprzywnicy, Prowadził budowę kościoła cystersów w Casamari we Włoszech i San Galgano (artystyczna enklawa Burgundzkiej architektury cysterskiej na ziemi włoskiej ( z ziemi francuskiej do włoskiej →BA ) - stąd wpływy francuskie w małopolsce. Tradycja włoskiego warsztatu u małopolskich cystersów jeszcze w XV wieku.

• Dwu barwny wątek murów obwodowych kościoła, konstrukcja łuków i dekoracja posadzki ceramicznej zdradzają toskańskie pochodzenie brata Simona

• Zastosowanie tego samego modułu wskazuje, że rzut wszystkich 4 kościołów, był dziełem 1 arch. Jednak w Jędrzejowie i Sulejowie, realizacja powierzona była innym zespołom wykonawców.

• Koprzywnica

• kapitularz podzielony na 2 nawy dwiema kolumnami

• Sulejów

• sklepienie kapitularza wspiera się na 1 kolumnie

• Jędrzejów i Wąchock:

• sklepienie w kapitularzu wsparte na 4 kolumnach

• Jedynie kościół w Jędrzejowie odbiega nieznacznie od tego schematu

• Klasztor Cysterski w Mogile

• fundacja bp. Iwona Odrowąża

• filia Altenbergu

• architekt mógł pochodzić z włoch (kształt bazyliki i proporcje, ceglano kamienny pasowy wątek niektórych części budowli, fryz arkadowy pod gzymsem wieńczącym)

• Trzebnica (Śląsk)

• fund. Henryk I i Jadwiga

• żeński klasztor

• krypta pod prezbiterium zamkniętym apsydialnie. Mniejsze apsydy w kaplicach

• Bogactwo arch. rzeźby figuralnej → jaskrawa sprzeczność z regułą i tradycją cysterska ( u kobitek niezbyt ściśle przestrzegana )

• System wiązany, z 6 polowymi sklepieniami w nawie głównej.

• Ceglana, kamień tylko w dekoracji rzeźbiarskiej i częściach konstrukcyjnych

KLASZTORY DOMINIKAŃŚKIE:

Dwa najstarsze z incjatywy biskupa Iwona Odrowąża

1. kościół świętej trójcy w Krakowie (mnisi z Boloni)

2. klasztor dominikanów w Sandomierzu (bogata italianizująca z formowanej cegły, ułożonej we fryzy o motywach plecionkowych a nawet zoomorficznych

INNE

W tym okresie wznoszono wiele małych kościołów 1 nawowych (parafialne, zarówno na wsiach jak i w osadach targowych)

1. Kościoły z nawy i wydzielonego prezbiterium z apsydą:

• powtarzaja rozwiązania z XII wieku

• św. Leonarda w Lubiniu pocz. XIII w

• k. w Raciborowicach Górnych 1 poł XIII w

• k. ceglany w Strońsku II ć. XIII w

2. analogiczny plan jak w 1), ale wzbogacony motywem 4- bocznej wieży od zach., zazwyczaj z emporą na piętrze

• św Pawła na Zawodziu pod Kaliszem przed 1193

• św. Małgorzaty w Kościelcu Kujawskim XII/XIII wiek

• św. Mikołaja w Wysocicach I ćw XIII w

3. Najbardziej popularna: Nawa i prostokątne węższe prezbiterium

• Kościoły na Kielecczyźnie ( warsztat cysterski), także małopolska, wielkopolska i Śląsk

1); 2); 3) → rzadko występują detale architektoniczne w postaci fryzów arkadkowych, portali, rzeźbiarskich tympanonów

4. znana od końca XII wieku, jedna nawa z 2 wieżową fasadą, pozorującą 3 nawowy podział korpusu

• NMP w Wierzbnej 1230 ok.

Na tle tych bardzo prostych i skromnych założeń bogatszym rozwiązaniem wyróżnia się tylko 1 budowla:

• Kościelec Proszowski:

• fund. Bp krakowski Wiław

• 3 nawowa bazylika emporowa bez transeptu

• pierwotnie z 2 wieżami na rzucie kwadratu → zakończenie naw bocznych

• empory mają triforialne okna rozdzielone kolumienkami

• bogaty układ przestrzenny, zupełnie nie związany z funkcją kościoła w niewielkiej osadzie, ma wyraźnie tradycjonalny charakter (dawne wzory → wieże przy absydzie chórowej, empory → kolegiaty)

Inne:

• Późno romańskie palatium na grodzie w Legnicy

• wiązane z panowaniem Henryka Brodatego (1201-38)

• duży prostokątny piętrowy budynek z cegły

• zróżnicowany kształt okien ( koliste i z zamknięte łukiem półkolistym)

• pierwotnie z arch. dekoracją rzeźbiarską w kamieniu

Ruch budowlany w 1 poł XIII wieku przerwany został gwałtownie najazdem, Tatarów w 1241 r. Wymową tego jest kościół NMP w Złotoryji (budowę przerwano po wzniesieniu chóru i transeptu o 2 portalach → pd formy późno romańskie, pn wczesno gotyckie)

Wpływy gotyku docierają do polski po połowie XIII w, choć na prowincji cechy późno romańskie do końca stulecia.

RZEŹBA

Najważniejsze dzieła rzeźbiarskie tego okresu - dekoracje figuralne w Strzelnie (Norbertanki) i Trzebnicy (Cysterki)

• Strzelno, k.pw. Świętszej trójcy i NMP :

1. Tympanon portalu pn. - przykład najbogatszego pod względem programu przykład rzeźby późno romańskiej w Pl.:

• wiele wątków tematycznych: Maistas Domini 2 archaniołowie podtrzymują mandorlę, św. Piotr i św. Paweł. Nad Chrystusem gołębica, pod stopami bestie.

• Archaniołowie, apostołowie i ewangeliści towarzyszący Maiestes domini → prgram ze środowiska Cluny

• 1216

• trójsilny kształt pola, zamkniętego łukiem ostrym

• nie wszystkie płaskorzeźby zostały ukończone (różnice w skrzydłach aniołów, otok górnej części mandorli zaznaczony rytem, powierzchownie potraktowana sylwetka gołebicy) → po konsekracji kościoła prace przerwano

• związek formalny wykazuje tympanon w Wysocicach

• Tympanon k. w Wysocicach:

• nawiązuje formalnie do a) w Strzelnie → proporcje postaci krępe, opracowanie głów, takie same traktowanie fałdów i nimbu.

• Chrystus zwycięzca, Boże Narodzenie, bp z kielichem i zakonnik

• Prawdopodobnie dla k. w Imbramowicah ( klasztor Norbertanek), przeniesiony

• Trzebnica: 1220 - 1240

• zachował się tylko tympanon portalu pn.

• król Dawid grający przed Betsabe, za nią służebnica

• scena nie ilustruje zdarzenia z ST, sens symboliczny ( Dawid → Chrystus, Betsabe → Maria)

• aluzja do dworksiego świata poezji trubadurów

• fund Henryka I brodatego i żony Jadwigi

• dworskie stroje kojarzone z dziejami Tristana i Izoldy

• romans rycerski jako parabola mistycznych zaślubin Chrystusa z kościołem

• pole ostrołukowe, 3 prostokątne płyty ( na każdej figura), brakujące partie wypełnione cegła.

• Rzeźby nie są jednego autora → wpływy: miniatury niemieckiej XII.XIII wiek, Saksonia i Westfalia, rzeźba południowej i środkowej Francji ( za pośrednictwem Niemiec - Strasburg)

• Polichromia figur, błękit, zieleń czerwień czerń

• Ten sam warsztat dekoracja palatium Henryka w Legnicy

WYSTRÓJ WNĘRZ

Malarstwo ścienne i zaczyna pojawiać się rzeźba drewniana.

> Madonna z Ołoboku: ok. 1213

• najstarszy w Polsce zabytek rzeźby drewnianej

• 39 cm

• Maria na tronie z Dzieciątkiem

• Łączy typ bizantyjski (Nikopoia) z łacińskim Maria Regina (Sedes Sapientiae)

• Takie figury głównie Hiszpania i Francja

• Trudna do datowania → brak analogii

• Wydłużona partia popiersia

• Fałdy szat traktowane abstrakcyjnie - jodełkowe pasy

• Męskie rysy twarzy

• Ikona mozaikowata: I poł XIII w 1204 -1241

• Napływały do nas w wyniku ożenku książąt z rusinkami

• Wiązana z osobą błogosławionej Salomei ( jej ojciec przywiózł z wyprawy krzyżowej z Konstantynopola 1204 , a ona z Węgier )

• Płaska draperia

• Monumentalizm figury

• Wytworny układ rąk

• Świetliste kolory

• mąż Salomei zginął w bitwie pod Legnica a ona Klaryską

MALARSTWO MINAITUROWE:

Import rękopisów osłabł w 1 poł XII wieku, produkcja lokalna niezbyt liczna.

Zwiększone zapotrzebowanie na księgi z powodu rozwoju organizacji kościelnej. Poziom artystyczny ulegał obniżeniu.

Produkcję ksiąg iluminowanych około połowy XIII wieku zdołało rozwinąć jedynie opactwo w Lubiążu (Śląsk). Tradycjonalizm cechował większość pracowni lokalnych ( także w Małopolsce i na Mazowszu) gdzie w II poł XIII wieku, a nawet w 1 ć XIV ciągle były popularne dekoracje inicjałowe wzorowane na rękopisach mozańskich z XII

• Psalterium nocturnum z Lubiąza ok. 1240 (Trzebnickie?)

• pierwotnie w klasztorze Cysterek w Trzebnicy

• kilkanaście cało stronicowych miniatur (drzewo Jessego, sceny z życia Chrystusa)

• wpływy miniatorstwa szkoły sasko - turyngskiej ( łamane draperie zaznaczone czarnym konturem)

• ten sam artysta incialy z Gradułału z Lubiąza poł XIII w

• kalendarz Krakowski po 1253

• anachroniczny monogram KL

• Brewiarz Czerwiński po 1320, a przed 1328

• jeszcze większe zapóźnienie 8 inicjałów

• powstał w Czerwińsku ( niesamowite, sam do tego doszedłeś?? ) (nie, Mroczko mi pomogła)

RZEMIOSŁO ARTYSTYCZNE

Złotnictwo:

• Kielich i patena fundacji Konrada Mazowieckiego 1239

• dla katedry w Płocku

• najwybitniejsze dzieło tego czasu

• z rozkazu Konrada został zamordowany scholastyk Płocki i Wrocławski Jan Czapla (wychowawca synów Konrada, oskarżony o knowanie z wrogiem, Henrykiem II Pobożnym) Papież Grzegorz IX nałożył na Konrada pokutę → obdarowanie katedr Płockiej, Gnieźnieńskiej i Włocławskiej

• grawerowane

• Kielich:

• Na czaszy medaliony: zwiastowanie pokłon 3 króli ucieczka do Egiptu, rzeź niewiniątek

• Powyżej wyryte imiona księcia Konrada i jego potomków

• Stopa: Ukrzyżowanie, Jan Chrzciciel i 5 proroków

• Patena:

• Maiestas Domini, wokół Chrystusa klęczą w pozie pokutnej z Kielichami w dłoniach Książe Konrad, żona Agafia, synowie Kazimierz i Siemowit

• Manieryczne fałdy draperii → przypominają figury z Trzebnicy

• Późno romańska faza rozwoju pod wpływem saskich dzieł iluminatorskich

• Nowa fala wpływów Bizantyjskich

• Wyrób miejscowy → Niemcy uważają że dzieło saskie, lub pod wpływem saskim

• Szczerbiec: ok. 1230

• dekoracje ten sam warsztat złotniczy co kielich i patena Konrada (analogia)

• pierwotnie miecz ceremonialny zwany mieczem sprawiedliwości

• symbol sądowej władzy księcia

• różne wersje dotyczące właściciela i jego następców. ( Syn Konrada, Bolesław I lub inni)

• Bolesław Łokietek w 1320 użył go do koronacji, odtąd miecz koronacyjny królów polskich

• Według legendy Bolesław Chrobry wyszczerbił miecz uderzając nim o złotą bramę w Kijowie (w czasie wyprawy na Ruś Chrobrego w 1018 roku brama ta nie istniała → nie ma to jak podania ludowe)

• Oprawa miecza złocona i grawerowana

• Wyobrażenie Branka Bożego i symbole 4 Ewangelistów, ornament roślinny

• Zaopatrzona w napisy łacińskie

• 3 diademy książęce:

• 2 z nich użyte wtórnie jako ozdoby krzyża Kazimierza Jagielończyka

• wykonane z czystego złota

• 3 diadem stał się koroną hermy (Herma, to rodzaj relikwiarza wykonanego z metalu w kształcie popiersia. Forma charakterystyczna dla średniowiecza.) św. Zygmunta → fund. Kazimierza Wielkiego dla katedry Płockiej

• wykonany ze złoconego srebra

• Wszystkie 3 maja zajebiście ( przepraszam za brzydkie słowo ) drogie kamenie, pokryte są niellowaną blachą z motywami fantastycznych bestii i ptaków

• Perły na złotych gwoździkach z główkami z drogich kamieni

• Obramienia kaszt stanowi ażurowy ornament roślinny ze złotego drutu, w który są wplecione starannie cyzelowane : ptaki, figurki walczących rycerzy w scenach turniejowych, jeźdźców myśliwych i kobiet

• Bizantynizująca technika oprawy kamieni idzie w parze z zachodnią ikonografią miniaturowych scenek rycerskich ( tradycja złotnictwa mozańskiego)

• Mnóstwo lokalnych węgierskich motywów → starannie cyzelowane ptaki i zwierzęta oraz niellowanie

• Diademy te są jednym z najcenniejszych klejnotów w Europie sztuki XIII wieku

• Polska tradycja historyczna - św Kinga zmarła w 1292 roku i podarowała do katedry swoją koronę w celu sporządzenia krzyża ( córka Beli IV króla węgierskiego)

• 2 korona w Polskiej lit. mogła należeć do Leszka Białego lub Bolesława Wstydliwego (męża Kingi)

• węgierska lit. wszystkie 3 diademy należały do 3 córek Beli IV. Kinga, Jolanta, Konstancja (korony ślubne)

• Kinga i Jolanta ofiarowały swe korony kościołowi wstępując do klasztoru Nowosądeckiego w roku 1279

• 3 diadem mógł trafić na Mazowsze dzięki Anastazji córki Konstancji i lwa Daniłowicza, która w 1301 poślubiła księcia mazowieckiego.

• Analogia z koroną z Sewilli → potwierdza pochodzenie węgierskie

• Inna teoria wszystkie diademy wykonane w Wenecji → tam kupione przez Bele IV

• Z połączenia tych odrębnych tradycji artystycznych uformował się nowy ( lepszy świat ) międzynarodowy styl dworskiego złotnictwa

Tkaniny i hafty:

• Ornat św. Jadwigi około poł. XIII w.

• dla opactwa cystersów w Henrykowie

• charakterystyczny romański kształt ornatu zbliżony do dzwonu

• haft złotą nicią na purpurowym jedwabiu umieszczony został w pionowych pasach (kolumny) jednym z przodu, jednym z tyłu ornatu oraz na jednym poziomym, wraz z kolumną tworzącym krzyż na plecach

• cykle scen z życia Chrystusa, koronacja Marii, zesłanie Ducha Świętego, Maiestes Domini, 8 postaci świętych (w parach → za rączki?), u ich stóp klęczący fundatorzy: Agafia żona Konrada Mazowieckiego i syn Siemowit

• dziło produkcji miejscowej ( ale nie kupisz w biedronce ) → wykonane w Płocku

• Mitra św. Stanisława w Krakowie

• inicjatywa bp Prandoty (Kraków)

• kilkadziesiąt turkusów i innych szlachetnych kamienie na złotych plakietkach, które zostały naszyte na tło z jedwabnej tkaniny przetykanej srebrną nicią

• około 1254

AUTORZY: Koleżanka ze starszych lat →trudna do datowania - ciasto przynieść Adamowi Nóżce i Bartoszowi Iwaszkiewiczowi, którzy po nocach wolą jeść ciasto niż pisać takie bzdury

26

26

---