Pervin, L. A., John, O.P. (2002) Psychologia osobowości: teoria I badania, rozdz.13, str 467-498:

TEORIA SPOŁECZNO-POZNAWCZA: BANDURA I MISCHEL

W teorii społeczno - poznawczej kładzie się nacisk na:

• społeczne źródła zachowań

• znaczenie poznawczych procesów myślowych we wszystkich aspektach funkcjonowania człowieka- motywacji, emocjach i działaniu

• zmienność zachowań, która jest odpowiedzią na zmiany w środowisku

• ujmowanie człowieka jako aktywnie działającego

• systematyczne badania

• uczenie złożonych wzorców zachowań bez nagrody

• badanie różnorodnych aspektów zachowania ludzkiego

• ścisłość naukową

• badanie zarówno wewnętrznych procesów jak i na systematyczne obserwacje

Zgodnie z tą teorią zachowanie jest specyficzne wobec sytuacji, a ludzie w różnych sytuacjach ujawniają charakterystyczne dla siebie wzorce zachowań → wzorce sytuacja-zachowanie mówią więcej o osobowości niż ogólne niezależne od sytuacji różnice podkreślane przez teoretyków kładących nacisk na cechy.

I. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA AUTORÓW I ICH PROPOZYCJI

ALBERT BANDURA (1925-) i WALTER MISCHEL (1930-) / chętnych odsyłam do tekstu ;-))

II. UJĘCIE OSOBY

Zarówno Bandura jak i Mischel są zdania że istnieje dwukierunkowy/wzajemny związek między ujęciem osoby, programem badawczym i teorią osobowości → sposób ujęcia osoby determinuje aspekt ludzkiego funkcjonowania który jest najdokładniej badany, z kolei dane kształtują określoną teorię;

Teoria społeczno - poznawcza odrzuca poglądy że ludzie są popychani przez wewnętrzne siły lub że są przyciągani przez bodźce zewnętrzne., wg. niej zachowanie można wyjaśnić w kategoriach interakcji miedzy osobą a środowiskiem → WZAJEMNE DETERMINOWANIE (Bandura)

↓

Ludzie podlegają czynnikom zewnętrznym, ale również decydują o tym, jak się zachować. Osoba zarówno odpowiada na sytuacje jak i aktywnie je konstruuje i wpływa na nie. Wpływają na zachowanie innych i sa przez zachowania innych ludzi kształtowani.

III. UJĘCIE NAUKI, TEORII I BADAŃ

Bandura i Mischel są zwolennikami teorii badań empirycznych (jasne pojęcia oparte na systematycznych obserwacjach). Uważają że procesy poznawcze (których badanie odrzucił radykalny behawioryzm ze względu na brak zaufania do danych introspekcyjnych) muszą być badane, a wykorzystywanie samoopisu jest uzasadnione i pożądane (samopis odnoszący się do ściśle określonych zjawisk, podany w warunkach które nie skłaniają do wartościujących ocen, może być użytecznym narzędziem w rozumieniu procesów poznawczych).

IV. SPOŁECZNO-POZNAWCZA TEORIA OSOBOWOŚCI

STRUKTURA

- obejmuje przede wszystkim procesy poznawcze

- 3 pojęcia strukturalne:

1. Oczekiwania - przekonania

• Zwrócenie szczególnej uwagi na oczekiwania ludzi dotyczące zdarzeń oraz ich przekonania na temat samych siebie.

• Większe znaczenie mają oczekiwania i przekonania ukształtowane w odniesieniu do określonych sytuacji lub grupy sytuacji, niż oczekiwania uogólnione.

• Sposób w jaki jednostka spostrzega sytuacje lub grupuje, je jest w wysokim stopniu idiosynkratyczny (jedna osoba konstruuje sytuację jako zagrażającą, a inna jako ekscytującą; jedna osoba spostrzega dwie sytuacje jako bardzo podobne, inna jako zupełnie różne)

• Zgodnie z teorią społeczno-poznawczą, istota osobowości leży w rożnych sposobach postrzegania sytuacji przez ludzi oraz różnych wzorcach zachowań ukształtowanych zgodnie z tymi odmiennymi spostrzeżeniami

1. Różnicowanie syt. i spójność wew. osobowości

• Ludzie spostrzegają siebie jako czujących i działających inaczej w różnych typach sytuacji (Pervin, 1976)

• Ludzie zachowują się różnie w różnych sytuacjach

• Występują także różnice indywidualne w uśrednionych częstotliwościach pojawiania się każdego z obserwowanych typów zachowań

Badanie Mischela → obserwacja chłopców i dziewcząt na obozie w różnych warunkach syt. przez 6 tyg.

ludzie posiadają charakterystyczne dla siebie, trwałe profile określonych zachowań w określonych grupach sytuacji. Te charakterystyczne dla jednostki wzorce relacji sytuacja-zachowanie Mischel nazywa podpisami behawioralnymi.

1. Ja i przekonania na temat własnej skuteczności

Teoria społeczno-poznawcza sugeruje że nie istnieje jeden obraz siebie, lecz przekonania na temat siebie oraz procesy samokontroli, zmieniające się w zależności od czasu i sytuacji

Bandura → POCZUCIE WŁASNEJ SKUTECZNOŚCI → to jak osoba spostrzega swoja zdolność do radzenia sobie w określonych sytuacjach

Zdaniem Bandury sądy na temat własnej skuteczności wpływają na to:

- jakiego rodzaju zadania wybieramy → wzorce myślenia

- jak duży wysiłek podejmujemy → motywacja

- jak uporczywie realizujemy zadania → wykonie

- jakie są nasze emocjonalne reakcje kiedy przewidujemy wystąpienie jakiejś sytuacji → emocjonalne pobudzenie

Pomiar poczucia własnej skuteczności:

BADANIA MIKROANALITYCZNE - dokonuje się szczegółowego pomiaru poczucia własnej skuteczności przed wykonaniem działania w określonych sytuacjach (prosi się osobę badaną o wskazanie takich zadań w określonej sytuacji, które może ona wykonać oraz stopnia pewności co do skutecznego ich wykonania). Bada się sądy na temat własnej skuteczności w określonych sytuacjach, a nie sądy globalne.

2. Cele:

• Zdolności człowieka w zakresie przewidywania przyszłości oraz automotywacji.

• Ukierunkowują ustalanie priorytetów, wybór sytuacji z wielu możliwych

• Umożliwiają wyjście poza chwilowe oddziaływania oraz organizowanie zachowania przez dłuższe okresy

• Cele osoby stanowią system- są cele centralne lub ważniejsze niż inne; nie jest to system sztywny i niezmienny.

3. Kompetencje - umiejętności

• Teoria społeczno-poznawcza podkreśla kompetencje lub umiejętności, które jednostka posiada (NIE CECHY)

• Szczególnie interesujące poznawcze kompetencje i umiejętności - zdolności osoby do rozwiązywania zadań oraz radzenia sobie z życiowymi problemami

• Teza, że ludzie często posiadają takie kompetencje tylko w odniesieniu do określonych sytuacji

• Odchodzi się od niezależnych od kontekstu cech na rzecz tego, jak osoba funkcjonuje w odniesieniu do specyficznych sytuacji.

DYNAMIKA

Zachowanie jest utrzymywane prze oczekiwania lub przewidywane (a nie natychmiastowe) konsekwencje (ludzie potrafią rozważać konsekwencje działania zanim je podejmą oraz przewidywać nagrody i kary)

1. Cele standardy i samoregulacja

• Ludzie posiadają wewnętrzne standardy oceny swoich własnych działań oraz działań innych osób.

Standardy te reprezentują cele które chcemy osiągnąć, stanowią podstawę naszych oczekiwań uzyskania wzmocnień od innych lub nas samych.

• PROCES SAMOWZMACNIANIA- jest ważny dla utrzymywania zachowania przez długi okres przy braku zewnętrznych czynników wzmacniających. (dzięki wewnętrznym reakcjom oceny siebie takimi jak: pochwała/poczucie winy, możemy się nagradzać/karać)

• Ludzie różnią się pod względem standardów jakie sobie stawiają- niektórzy formułują cele łatwe, inni cele będące wyzwaniem; cele niektórych ludzi są ściśle określone, innych niejednoznaczne; krótkoterminowe/długoterminowe.

Standardy wykonania oraz przewidywane konsekwencje wyjaśniają zachowania celowe.

• Ludzi spostrzega się jako działających z wyprzedzeniem, a nie reagujących na to, co się już stało ludzie ustalają własne standardy i cele, a nie po prostu reagują na wymagania otoczenia.

• Dzięki zdolności ustalania własnych standardów możliwy jest znaczny stopień samoregulacji w funkcjonowaniu (zamiast być zależnymi od zewnętrznych czynników motywacyjnych i nagród możemy ustalać własne cele i nagradzać się za ich osiąganie)

Dzięki oczekiwaniom, standardom i samowzmacnianiu ustalamy cele na przyszłość i zdobywamy kontrolę nad własnym losem.

2. Poczucie własnej skuteczności a wykonanie

• Sądy na temat własnej skuteczności wpływają na myślenie, emocje i działanie.

• Osoba określa standardy i cele oraz formułuje sądy dotyczące swoich możliwości wykonania zadań niezbędnych do osiągnięcia celu

Bandura i Cervone (1983) analizowali wpływ celów oraz informacji zwrotnych dotyczących wykonania na motywację:

→Warunki w których występowały zarówno cele jak i informacje zwrotne o wykonaniu miały znaczący wpływ na motywację, nieporównywalny z efektem samych celów lub samych informacji zwrotnych.

→Wysiłek włożony w kolejne wykonanie był tym większy im bardziej osoba była niezadowolona z wyniku poniżej własnych standardów i im wyższa była jej ocena własnej skuteczności w odniesieniu do dobrego wykonania (Ani sam brak satysfakcji, ani pozytywna ocena własnej skuteczności nie prowadziły do porównywalnego efektu).

→W sytuacji gdy osoba była niezadowolona ze swojego wykonania i spostrzegała swoją skuteczność jako niską, następowało znaczące osłabienie wysiłków.

cele pełnią funkcje motywujące poprzez oceny własnego działania oraz sądy na temat własnej skuteczności

Informacje zwrotne dotyczące poziomu wykonania oraz sądy na temat własnej skuteczności okazały się szczególnie istotne w kształtowaniu zainteresowań motywowanych wewnętrznie. To właśnie wewnętrznie motywowane zainteresowanie skłania do wysiłku przez dłuższy czas przy braku zewnętrznych nagród.

Wpływ przekonań o własnej skuteczności na wysiłek i działanie jest tak duży że może wyrównać duże różnice w zdolnościach → Kobiety z wysoką oceną własnej skuteczności w zadaniu siłowym wypadały lepiej niż mężczyźni z grupy z niską oceną własnej skuteczności (Weinberg, Gould, Jackson, 1979)

↓

ZMIANA W PRZEKONANIACH NA TEMAT WŁASNEJ SKUTECZNOŚCI WYRÓWNAŁA UWARUNKOWANE PŁCIĄ DUŻE RÓŻNICE W ZAKRESIE SIŁY FIZYCZNEJ.

Dobremu funkcjonowaniu człowieka sprzyja poczucie osobistej kontroli.

↓

Badania Cazzarelliego (1993) - poczucie własnej skuteczności było kluczowym wyznacznikiem poziomu przystosowania po dokonaniu aborcji.

Podsumowując: przekonania na temat własnej skuteczności w wysokim stopniu wpływają na procesy motywacyjne. Ich wpływ można bardziej konkretnie wyrazić w odniesieniu do:

1. Wyboru - przekonania na temat własnej skuteczności wpływają na to, jakie cele osoby wybierają (np. jednostki z wysoką oceną własnej skuteczności wybierają cele trudniejsze - będące dla nich większym wyzwaniem - niż jednostki z niską oceną własnej skuteczności)

2. Wysiłku, uporczywości, wykonania - jednostki z wysoką oceną własnej skuteczności cechują się większą uporczywością w działaniu, są gotowe do większego wysiłku oraz działają lepiej niż jednostki z niską oceną własnej skuteczności

3. Emocji - jednostki z wysoką samooceną własnej skuteczności podchodzą do zadań w lepszym nastroju (tj. z mniejszym lękiem i depresją) niż osoby z niską oceną własnej skuteczności

4. Radzenia sobie - jednostki z wysoką oceną własnej skuteczności lepiej radzą sobie ze stresem i rozczarowaniem niż jednostki z niską oceną własnej skuteczności

/ krótkie podsumowanie ujęcia motywacji na str 484

/… a na str485 „Poczucie własnej skuteczności i stosowanie prezerwatywy. Jak zmienić zachowanie?” ;-)

WZRASTANIE I ROZWÓJ

• Teoria społeczno-poznawcza podkreśla kształtowanie się poznawczych kompetencji, oczekiwań, celów-standardów, przekonań na temat własnej skuteczności oraz funkcji samoregulacji przez obserwację innych oraz przez bezpośrednie doświadczenie.

1. Uczenie się przez obserwację

• Ludzie mogą się uczyć obserwując tylko zachowania innych; osoba obserwowana => MODEL

• Modelowanie obejmuje coś szerszego niż naśladowanie ale węższego niż identyfikacja.

2. Nabywanie a wykonanie

• Nowy złożony wzór zachowań może być wyuczony niezależnie od czynników wzmacniających, natomiast ewentualne jego wykonanie zależy od nagród i kar.

• Badanie (Bandura, Ross, Ross, 1963a):

- Dzieci wyuczyły się wielu agresywnych zach., których nie ujawniały w sytuacji bez przynęt, ale ujawniały je w sytuacji z pozytywnymi przynętami.

- Dzieci które widziały że model został ukarany ujawniały znacznie mniej zach. naśladowczych niż dzieci w grupach gdzie model nagradzany lub bark konsekwencji.

Podsumowując: konsekwencje doświadczane przez modela wpłynęły na ujawnianie przez dzieci zachowań agresywnych ale nie na ich nabywanie.

3. Warunkowanie zastępcze

• Reakcje emocjonalne takie jak strach lub radość także mogą być wyuczone zastępczo

• WARUNKOWNIE ZASTĘPCZE => proces uczenia się reakcji emocjonalnych przez obserwacje reakcji innych.

4. Nabywanie umiejętności i odraczanie gratyfikacji

• Modelowanie oraz uczenie przez obserwację ma znaczenie w kształtowaniu standardów wykonania zapewniającego sukces i nagrodę, które mogą być podstawą odraczania gratyfikacji

• Dzieci obserwujące osoby wyznaczające sobie wysokie standardy wykonania podlegającego samonagradzaniu, częściej nagradzają się tylko za wyjątkowe wykonanie, niż dzieci obserwujące modele o niższych standardach lub nie obserwujące nikogo (Bandura, Kuperr, 1964)

• Dzieci można skłonić do tolerowania dłuższych okresów odroczenia nagrody jeśli stworzy się im możliwości obserwowania takich zachowań.

EBadania Bandura i Mischela (1965)

Dzieci

charakteryzujące „obserwowały” modela → modelowanie „na żywo”

się długim → który wybierał → → modelowanie symboliczne (dzieci

okresemi czasem natychmiastowa nagrodę czytały werbalny opis zachowań modela

odroczenia → w warunkach bez modela (dzieciom

mówiono co wybrał model)

Dzieci te we wszystkich 3 warunkach znacząco zmieniły swoje zachowanie na korzyść natychmiastowej gratyfikacji; największy był efekt modelowania „na żywo”.

Dzieci stosujące krótkie okresy odroczenia, którym prezentowano wzorzec z odroczeniem, zmieniły swoje zachowanie stosując dłuższe odroczenie (nie było istotnych różnic miedzy efektem modelowania na żywo oraz modelowania symbolicznego)

Po okresie 4-5 tyg. efekty uzyskane w eksperymencie nadal się utrzymywały.

Zdolność odraczania gratyfikacji:

• wymaga kształtowania kompetencji poznawczych i behawioralnych

• Zależy od oczekiwanych wyników, które są wyznaczone przez przeszłe doświadczenia osobiste, obserwacje konsekwencji modeli oraz oceny samego siebie

Michel: Oprócz kształtowania reguł i wewnętrznych samoocen, dzieci kształtują strategie umożliwiające im oparcie się pokusie:

- odwrócenie uwagi od obiektu stanowiącego pokusę

- koncentracja na bardziej abstrakcyjnych charakterystykach obiektu (jeżeli dzieci wyobrażają sobie rzeczywiste obiekty tak jakby były rzeczywiście obecne nie mogą bardzo długo czekać, jeśli wyobrażały sobie rysunki obiektów mogą czekać bardzo długo)

Badania wykazują znaczną zgodność pomiędzy pomiarami odraczania gratyfikacji w warunkach laboratoryjnych w wieku przedszkolnym oraz pomiarami poznawczymi i społecznymi kompetencji uzyskanych w okresie dorastania.

/ krótkie podsumowanie ujęcia wzrostu i rozwoju na str 491

---