MOTYWOWANE POZNANIE SPOŁECZNE
W psychologii społecznej ukształtowały się dwie dominujące perspektywy: (1) wpływ społeczny, jednostka w sytuacji społecznej oraz (2) poznanie społeczne sytuacja w umyśle jednostki.
Czym zajmuje się psychologia poznania społecznego?
Badaniem procesów dzięki którym ludzie konstruują swoją interpretację rzeczywistości społecznej, które ich otacza, na podstawie której potem podejmują decyzje i działania.
Psychologia poznania społecznego zajmuje się więc procesami percepcji, uwagi, pamięci, tworzenia reprezentacji umysłowych (np. Schematów), dostępności wiedzy w umyśle, atrybucje, formułowanie sądów, podejmowania decyzji, kontroli umysłowej - aby podać przykłady rozdziałów w popularnym podręczniku Social Cognition (Higgins & Kruglanski, 1996).
Czy jednak wystarczy badać procesy stricte poznawcze zastanawiając się nad tym jak ludzie budują interpretacje rzeczywistości społecznej, jak poznają siebie i innych? Czy uzyskamy obraz adekwatny?
W tym samym podręczniku znajdziemy też rozdziały zatytułowane: uczucia i doświadczenia fenomenologiczne, motywowane poznanie społeczne, wpływ celów na poznanie społeczne, oczekiwania.
Oznacza to świadomość badaczy, że w tworzeniu umysłowej reprezentacji rzeczywistości społecznej biorą udział nie tylko procesy poznawcze. Poznanie społeczne nie jest tylko i wyłącznie racjonalne. Na naszą interpretację sytuacji społecznych wpływają nasze potrzeby, cele, lęki i obawy, dążenia i nadzieje czyli sfera naszych motywacji.
Ale takie tematy w podręczniku poznania społecznego pojawiają się stosunkowo od niedawna. Zanim badacze zaczeli zajmować się motywowanym poznaniem społecznym istniały co najmniej 3 wcześniejsze podejścia do zagadnienia czynników racjonalnych i pozaracjonalnych w formułowaniu sądów na temat ja i innych.
Powtórzmy:
Procesy poznawcze dotyczą formowania wiedzy w naszym umyśle; percepcji, reprezentacji umysłowych, pamięci.
Motywacja zaś rozumiana najprościej to wszelkie formy “chcenia”, potrzeby, cele, nadzieje czy preferencje.
Pytanie na które psychologowie poszukiwali odpowiedzi brzmi:
Jaka jest relacja procesów motywacyjnych naszych pragnień, potrzeb i namiętności wobec procesów poznania - przetwarzania informacji, formułowania sądów i podejmowania decyzji?
Można wyróżnić 3 podejścia:
I. KONFLIKT: Motywacja i procesy poznawcze są jakościowo różne i nie sa ze sobą związane, mogą, co prawda, na siebie oddziaływać ale jeden typ procesów ma podstawowe znaczenie.
Arystoteles - konflikt duszy rozumnej z duszą namiętną (serca z głową), gdy dusza rozumna dominuje poznanie jest obiektywne i racjonalne.
Freud (1923) konflikt pomiędzy popędowym Id i racjonalnym Ego
W psychologii naukowej - konflikt dwóch podejść: co jest ważniejsze i bardziej fundamentalne dla naszych sądów o rzeczywistości społecznej; poznanie czy motywacja, czynniki racjonalne czy poza racjonalne? Czy można wyjaśnić poznanie w terminach tylko jednego procesu czy dwóch oddziałujących na siebie wzajemnie?
Podejście `pozaracjonalne': preferences need no inferences:
Podstawową role w poznaniu społecznym (formowaniu sądów o sobie i innych ludziach) odgrywa sfera preferencji, namiętności i potrzeb.
“Dokładnie mówiąc prawie każde poznanie i percepcja zawiera ocenę… Nie można postrzegać obiektów lub działań społecznych bez jednoczesnego oceniania ich na wymiarach takich jak dobry/zły, przyjemny/niepszyjemny. (Strictly speaking, nearly all cognition and perception is evaluative. ... It is not possible to view a social object or a social act without at the same time making an assessment on dimensions closely corresponding to good/bad, pleasant/unpleasant, etc. Markus & Zajonc, 1985, p. 210 )
Teorie i badania: pierwszeństwo preferencji (Zajonc 1980); Heider 1958 teoria poznawczej spójności; Festinger 1957 i teoria dysonansu poznawczego; teorie atrybucji w służbie ego I ego-enhancing bias (Miller i Ross, 1975) i motywacji obronnych (Zuckerman, 1979; Weary, Marsh, Gleicher, & Edwards, 1993).
Podejście racjonalne : Inferences need no preferences
Większość zjawisk motywacyjnych można wytłumaczyć w terminach procesów poznawczych; motywacja jest niepotrzebnym konstruktem.
Teorie i badania: najpierw jest poznanie i interpretacja a potem jego emocjonalna ocena (Lazarus, 1980); teoria autopercepcji Bema, teoria wnioskowania społecznego Rossa i Nisbeta.
NP. Kontrowersja: dysonans poznawczy a autopercepcja: Festinger vs Bem
Teoria dysonansu poznawczego. Leon Festinger 1957
Gdy dobrowolnie podjęte działania są sprzeczne z ważnymi lub/i istotnymi dla “ja” postawami i przekonaniami, wówczas powstaje stan fizjologicznego pobudzenia i nieprzyjemnego napięcia (dysonans poznawczy), który motywuje ludzi do zmiany postaw i przekonań tak, aby były one zgodne z podjętymi działaniami.
Np. Jeńcy w czasie wojny koreańskiej zamknieci w obozach w Chinach zmieniali postawy na mniej krytyczne wobec komunizmu po tym jak zmuszani byli do współpracy z wrogiem m.in. podpisania listu “problemy z Ameryką”
badania w paradygmacie wymuszonego posłuszeństwa (induced compliance paradigm) - osoby badane są skłąniane do wypowiedzenia opinii lub zrobienia czegoś co jest niezgodne z ich postawami i przekonaniami.
Wg. klasycznej teorii dysonansu poznawczego posiadanie dwóch sprzecznych informacji na własny temat, sprzecznych elementów poznawczych prowadzi do nieprzyjemnego pobudzenia fizjologicznego, które osoba stara się zredukować poprzez zmianę jednego lub więcej elementów poznawczych tak, aby je do siebie zbliżyć.
Modyfikacja lata 80-90 Aronson, Baumeister, Steele - pobudzenie związane z dysonansem pojawia się, gdy zagrożone jest “ja”, gdy ktoś zachowuje się w sposób wiodoący do negatywnych lub wstydliwych konsekwencji, gdy podjęte działania niezgodne są z postawami i przekonaniami ważnymi dla `ja'. Znaczenie samooceny; dysonans jest redukowany poprzez zmianę przekonań, aby poprawić samoocenę, jeśli samoocenę można poprawić inaczej wtedy dysonans nie jest redukowany przez zmianę postaw (Steel & Liu, 1983).
Teoria autopercepcji Daryl Bem 1967
Gdy informacje `z wewnątrz' sa niejasne, wiedzy o sobie i swoich postawach i przekonaniach nabywamy na podstawie obserwacji naszych działań - to zachowanie lub wyobrażanie sobie zachowania zwiększa dostępność danych struktur wiedzy o sobie na podstawie których następnie formułujemy sądy o sobie. W badanaich w paradygmacie wymuszonego posłuszeństwa osoby badane, których wiedza na temat własnych postaw jest ograniczona wnioskują swoje postawy ze swoich zachowań. Ktoś im każe się jakoś zachować, oni się tak zachowują i z tego zachowania wnioskują jakie mają postawy. Potem zmieniają swoje odpowiedzi w tym kierunku. Nie trzeba tych wyników wyjaśniać przez dysonans, czyli motywacyjnie, lecz wystarczy przez autopercepcję czyli poznawczo.
Tetlock & Levi (1982) - nie można rozstrzygnąć, która interpretacja - motywacyjno poznawcza czy poznawcza jest bardziej adekwatna w wyjaśnianiu badań w paradygmacie wymuszonego posłuszeństwa dopóki nie zostanie stwierdzona obecność pobudzenia fizjologicznego.
Jednak dalsze badania nad teorią dysonansu poznawczego (od Zanna & Cooper, 1974 - badani przekonywani, że odczuwane negatywne napięcie było wynikiem zażytej wcześniej pigułki (placebo) (a nie sprzeczności miedzy postawami a zachownaiem), wtedy brak zmiany postaw patrz pkt. 4 poniżej; potem Croyle & Cooper 1984 - pomiar pobudzenia w traklcie doświadczania dysonansu poprzez reakcję skórno-galwaniczną (pomiar aktywności elektrodermalnej) pokazują, że fizjologiczne popudzenie odczuwane jako negatywne faktycznie pojawia się, gdy osoba napotyka informacje niezgodne z własnymi opiniami lub zachowuje się niezgodnie ze swoimi postawami. Ma ono motywujący wpływ na dalsze procesy poznawcze i nie można go przypisać czemuś innemu niż właśnie tej niezgodności.
Cooper & Fazio (1984) 4 warunki, które muszą zostać spełnione, aby zaszła zmiana postaw lub/i przekonań pod wpływem dysonansu poznawczego:
Jednostka musi zdać sobie sprawe z tego, że rozbieżność pomiędzy jej postawami a zachownaiem ma negatywne konsekwencje np. Negatywny wpływ na innych, osąd morlany itp.
jendostka musi przyjąć osobistą odpoiwedzialność za działanie niezgodne z przekonaniami. Nie może mieć wystarczającego zewnetrznego uzasadnienia. Np. Gdyby Chińczycy w obozach jenieckich używali tortur zamiast systemu nagród za uległe zachowania i podpisanie listu postawy jeńcców wobec komunizmu nie uległyby zmianie.
Jednostka musi doświdaczyć fizjologicznego pobudzenia i nieprzyjemnego napięcia.
jednostka musi przypisać dysonans sprzeczności pomiędzy działaniami a postawami.
Ziva Kunda 1990 - opisuje, w jaki sposób pobudzenie związane z dysonansem prowadzi do zmiany postaw. Jej zdaniem zmiana postaw i przekonań jest wynikiem motywowanego przez konkretny cel, selektywnego przeszukiwania pamięci w poszukiwaniu dowodów na to, że ma się daną postawę lub żywi dane przekonanie - chcę znaleźć dowody na to, że jednak mam takie przekonania, które uzasadniałyby moje zachowanie a nie takie jak mi się wcześniej wydawało, które byłyby sprzeczne z zachowaniem. W moim przeszukiwaniu pamięci zwracam uwagę tylko na takie fakty i wydarzenia, które mogą mi to potwierdzić.
Dlatego też zmiana postawy w badaniach nad dysonansem nigdy nie jest bardzo duża, bo jednak jest ograniczona przez to, co osoba ma we wcześniejszych przekonaniach w swojej pamięci - wcześniejsze przekonania i ich siła wyznaczają zakres w jakim osoby badane moga zmienić swoje postawy i opinie pod wpływem dysonansu, `oszukać się'.
Np. W badaniach, w których osoby badane miały przeczytać sprzeczny z ich przekonaniami esej popierjący ograniczenie wolności słowa, ich postawy się zmieniły, ale tak, że pozostali przeciwnikami tego ograniczenia, choć w mniejszym stopniu (Linder, Cooper, Jones, 1967)
II. INTEGRACJA I PRÓBA: Krok w kierunku poszukiwania związku pomiędzy procesami poznawczymi i motywacyjnymi: teorie, które wiążą indywidualne zaangażownaie w process poznawczy z systematycznymi i złożonymi procesami poznawczymi a słabe motywacje, brak osobistego zaangażowania z heurystycznymi procesami, poznawczym `chodzeniem na skróty'.
Czyli jeśli osoba ma motywację (ciekawość, zainteresowanie danym problemem, motywacje poprawności, zagrożenie własnego interesu, istotność dla `ja') i czas to będzie systematycznie przetwarzać informacje i nie będzie ich upraszczać ani znikształcać. Ale, gdy nie ma motywacji lub/i czasu to będzie swoje sądy formułować byle jak opierając się na skrótach poznawczych takich jak “schematy” (Kelley, 1972) lub “heurystyki” Tversky and Kahneman (1974); Nisbett & Ross (1980). Procesy poznawcze w obu przypadkach sa jakościowo różne.
Ten sposób podejścia wiąże się z uzyskiwaniem przez naukę kolejnych dowodów na to, że ludzie nie zawsze funkcjonują poznawczo tak jak “powinni”, nie zawsze są racjonalni lub systematyczni w poznaniu. Z tego zaplecza teoretycznego wyłoniły się dwa modele perswazji:
Petty & Cacioppo Model Wypracowania Prawdopodobieństw Elaboration Likelihood Model (ELM) “central processing” vs “peripheral processing”
Chaiken's and Eagly's Model perswazji systematyczno - heurystycznej Heuristic-Systematic Model (HSM) “systematic processing” vs “heuristic processing”
Oba modele zakładają, że o ile motywowane jednoistki są w stanie, będą przetwarzać informacje inaczej niż jednostki niemotywowane -- Petty & Cacioppo “przetwarzanie centralne” and Chaiken & Eagly “przetwarzanie systematyczne” (logiczne analizowanie argumentów, złożone i dogłębne przetwarzanie informacji i ich treści). W obu przpadkach jednostki wkładają w procesy poznawcze wysiłek, analizuja tylko istotne informacje.
Jendostki niemotywowane angażują się w “przetwarzanie peryferyczne” lub “przetwarzanie heurystyczne” (opieranie się na przesłankach innych niż logiczne argumenty, przetwarzanie powierzchowne) przetwarzają informacje krótko, opierając się na informacjach nie merytorycznych ale innych pozwalających skrócić proces poznawczy - to czy ktoś jest ekspertem, czy ładnie wygląda itd.
W tym podejściu zakłada się że poznaniu musi towarzyszyć jakaś motywacja. Ale różnym typom motywacji przypisuje się różne procesy poznawcze, rodzaje przetwarzanych informacji i sposób wnioskowania.
III. INTEGRACJA II: każda motywacja może wypływać na każdy proces poznawczy, stanowi nieodłączy aspekt poznania.
Nasze nadzieje i potrzeby kształtują naszą interpretacje rzeczywistości w ogóle a nie tylko różne sposoby myślenia o niej.
Lay-epistemic theory Kruglanski 1996 - aby poznanie było w ogóle możliwe jednostki muszą być motywowane do tego, aby zdobywać wiedzę i formować sądy. Mają one dostępne w pamięci i w otocheniu informacje, pewną wiedzę, przesłanki potrzebne do sformułowania swoich sądów na temat bieżącej sytuacji. Motywacja działa na poznanie w ten sposób że zwiększa dostepność przesłanek i informacji istotnych z punktu widzenia motywacji czy z punktu widzenia celu jakiemu ma służyć process poznawczy.
Szukamy dowodów na poparcie konkluzji, do których chcemy dojść raczej niż szukamy wszystkich najbardziej istotnych dla problemu informacji (tak byłoby w poznaniu całkowicie racjonalnym). Informacje niejednoznaczne interpretowane są w pożądanym przez nas kierunku. Gdyby cel (motywacja) był inny przeszukując te same zasoby doszlibyśmy do innych wniosków. Jendak w tym motywowanym postrzeganiu świata jesteśmy ograniczeni przez rzeczywistość, przez to co pamiętamy i wiemy o naszych doświadczeniach, przez informacje których spostrzegania nie mozna uniknąć lub których znaczenia nie można zmienić.
Motywacje kształtują sposób myślenia i wpływają na charakter uzyskiwanych wniosków i opinii. Innymi słowy, motywacje kształtuje przebieg i wyniki procesów poznawczych. Mogą kształtować formowanie przekonań na temat własnych cech, przekonań i postaw, na temat cech i opinii innych ludzi, mogą kształtować preferencje strategii rozumowania dla takich, które najpewniej doprowadzą do porządanych wniosków, mogą wpływać na wybór i ocenę argumentów.
Motywacja określa zakres i kierunek procesów poznawczych ale nie to jakiego rodzaju informacje będą brane pod uwagę, czy jakie procesy się odbędą systematyczne czy heurystyczne. Jedyny wymóg jest taki, aby to co poznawczo przetwarzane było dostępne i istotne z punktu widzenia celu, który wyznacza proces poznawczy. Każdy process poznawczy może wieść do podobnych konkluzji i nie ma procesów bardziej i mniej racjonalnych. Jedynie przesłanki moga takie być ale ten sam rodzaj procesów bierze udział w tworzeniu sądów adekwatnych i nieadekwatnych i niesłusznych.
Motywacje mogą być specyficzne np. złudzenia (lub tedencyjne postrzeganie rzeczywistości) obronne lub zludzenia w służbie ego, kiedy osoby chcę dojść do jakiejś konkretnej konkluzji. Wtedy będą kontynuowały process poznawczy aż do tej konkluzji dojdą (Kruglanski) lub/i będą selektywnie czerpać z własnej pamięci i dostępnych im w taki czy inny sposób dowodów oraz wybierac takie strategie ich analizowania które przybliżą je do porządanej konkluzji (Kunda).
NP: potrzeba posiadania i utrzymania pozytywnej samooceny motywuje nasze poznanie. Dowodem są np. atrybucje w służbie ego (self-enhancing attributions, sellf servig bias) Miller & Ross 1975 w przypisywaniu źródeł własnego sukcesu (sobie, swoim umiejętnościom) i swoich porażek (okolicznościom zewnetrznym) lub atrybucje obronne czyli wyjaśnienia zasad funkcjonowania otaczającego nas świata, które mają nas chronić przed prtzekonaniem, że jesteśmy śmiertelni, podatni na zranienie i cierpienie. Takie atrybucje to na przykład nierealistyczny optymizm (Weinstein, 1980) - przekonanie, że rzeczy dobre przydarzają się raczej nam niż innym a rzeczy złe raczej innym niż nam lub wiara w sprawiedliwość świata (Lerner 1980) czyli przekonanie, że ludzie otrzymują to na co zasługują, źli mają źle a dobrzy dobrze.
Inny przykład: badanie Klein & Kunda 1992 badani oceniali sprawność gracza w teleturnieju co do którego wierzyli, że będzie ich partnerem bądź przeciwnikiem w teleturnieju zaimprowizowanym w laboratorium. Badani wyżej oceniali sprawnośc tego gracza, gdy wierzyli, że bedzie ich partnerem a niżej, gdy sądzili, że będzie ich przeciwnikiem.
!!! Ograniczenia wpływu motywacji na poznanie: Ludzie mogą być motywowani do tego, aby widzieć to co chcą widzieć i dochodzić do swoich ulubionych wniosków ale w tym dążeniu są w pewnym stopniu ograniczeni z zewnątrz. Chcą bowiem podtrzymać „iluzję obiektywności” swoich sądów są limitowani ograniczeniami zdrowego rozsądku. W swoim rozumowaniu chcą się wydawać racjonalni i przekonujący dla zewnętrznego, niezaangażowanego obserwatora. Zatem mogą sformułować pożądaną opinię tylko jeżeli są w stanie zebrać dowody potwierdzające ją, które im samym wydadzą się przekonujące. W tym celu czerpia ze swojej wiedzy i pamięci oraz ze swoich opinii w selektywny sposób aby takie dowody uzyskać (Kunda, 1990). Ludzie z reguły nie wiedzą że są motywowani przez jakiś konkretny cel i że to co im sie przypomina albo wydaje jest tylko wycinkiem rzeczywistości.
Motywacje kształtujące procesy poznawcze mogą też być niespecyficzne - celem nie jest sforumłowanie jakiejś konkluzji, celem jest jakiś przebieg procesu poznawczego.
Potrzeba poprawności - dochodzenia do wiedzy jak najbardziej adekwatnej, poznawczego domknięcia lub potrzeba poznania, oceny - potrzeby związane z samym procesem poznawczym i jego przebiegiem.
Ważna motywacja niespecyficzna to potrzeba adekwatności czy dokładności poznania (accuracy goal) (Kruglanski & Freund, 1983).
Ludzie mogą być motywowani do tego, aby w danej sytuacji sformułować możliwie najbardziej poprawną i adekwatną opinię. Motywacja ta opóźnia przedwczesne i zbyt pochopne formułowanie sądów. Prowadzi do wykorzystywania takich strategii poznawczych co do których można sądzić, że pozwolą właśnie najbardziej adekwatną opinię sformułować. W przypadku motywacji specyficznych, mających konkretny cel „na myśli” wybór pada raczej na te strategie, które pozwolą sformułować wniosek, o który nam chodzi. W przypadku potrzeby dokładności celem procesu przetwarzania infromacji jest jak najlepsze pozanie czegoś a nie sformułowanie pewnych konkretnych wniosków i opinii.
Gdy ludzie są motywowani przez cel poprawności wkładają więcej wysiłku w poznawanie, w przetwarzanie informacji, większą uwagę przywiązują do informacji które analizują, analizują je bardziej dogłębnie i w bardziej złożony sposób, poświęcają na to więcej czasu.
Jak ludzie są motywowani do poprawności w badaniach przez manipulację?
Poprzez zwiększanie osobistych konskewencji sformułowania złej opinii lub podjęcia złej decyzji bez zwiększania atrakcyjności jakiejś konkretnej konkluzji do jakiej osoby badane mogłyby dojść. Np:
tak maniupuluje się instrukcją w badaniu żeby osoby badane oczekiwały, że będą oceniane za wynik procesu poznawania
że będą musiały uzasadnić swoje konkluzje i opinie wobec innych
że ich opinie i decyzje zostaną upublicznione
że ocena ich opinii i konkluzji wpłynie jakoś na dalsze ich życie
Motywacja do dokładnego analizowania infromacji powstaje też, gdy mamy podejrzenia co do cudzych motywów postepowania wobec nas (Fein, 1990), gdy zależy nam na osiągnięciu jakiegoś celu, gdy opczekujemy, że będziemy wchodzić w kontakt lub zależność od pewnych osób staramy się je jaknajdokładniej poznać (Srull & Brand, 1983; Flink & Park, 1991).
W badaniach efekty motywacji poprawności demonstruje się poprzez pokazanie, że taka manipulacja znosi lub redukuje błędy poznawcze.
Jakie to przynosi efekty?
Badania pokazały, że pod wpływem motywacji poprawności osoby badane:
w mniejszym stopniu ulegały efektowi pierwszeństwa (w postrzeganiu innych osób nasze pierwsze wrażenie na temat danej osoby wpływa na dalsze sądy o tej osobie) w formułowaniu opinii o innych np. w symulowanym procesie o morderstwo w którym należało oszacować czyjąś winę (Tetlock, 1983);
w mniejszym stopniu kierowały się stereotypami etnicznymi w ocenie eseju napisanego przez osoby reprezentujące negatywnie stereotypizowane grupy etniczne;
w mniejszym stopniu kierowały się heurystyką zakotwiczenia (w formułowaniu sądów zwł. o wielkości lub ilości punkt startu kształtuje całość percepcji) w formułowaniu sądów o prawdopodobieństwie wydarzeń;
w mniejszym stopniu ulegały fundamentalnemu błędowi atrybucji (w wyjaśnianiu zachowania tendencja do przeceniania czynników dyspozycyjnych i niedoceniania czynników sytuacjyjnych) (Tetlock, 1985; Pittman & D'Agostino, 1985).
tworzyły bardziej złożone i adekwatne opinie na temat innych, nieznanych im osób - lepiej przewidywały odpowiedzi tych osób w inwentarzu osobowości (Tetlock & Kim, 1987).
Dlaczego?
Ponieważ większość błędów poznawczych wynika z powierzchownego i niedbałego przetwarzania informacji, poniżej optimum.
Potrzeba domknięcia poznawczego (Kruglanski & Webster, 1996) (Webster & Kruglanski, 1994)
Potrzeba poznawczego domknięcia motywuje do jak najszybszego zakończenia procesu pozania jakąkolwiek opinią byle sformułowaną szybko i z dużą dozą subiektywnej pewności. To motywacja poszukiwania i posiadania jasnej, definitywnej i pewnej wiedzy redukującej poczucie poznawczej niepewności. Pod wpływem takiej motywacji osoby będą szybko kończyć process poznawczy i opierać sie na najłatwiej dostępnych, najbardziej wyraźnych informacjach, możliwie gotowych opiniach, przetwarzać będą powierzchownie. Odwrotnie np. gdy potrzeba poznawczego domknięcia jest niska osoby są motywowane do przedłużania procesu poznawczego, wnikliwego analizowania informacji i formułowania trafnych sądów. Innymi słowy, poziom potrzeby poznawczego domknięcia określa stosunek jednostki do nowych informacji oraz sposób ich przetwarzania.
Poziom potrzeby domknięcia jest warunkowany przez czynniki sytuacyjne. Czynniki, które utrudniają przetwarzanie informacji podwyższają potrzebę domknięcia (presja czasowa, hałas, zmęczenie). Obniżają potrzebę domknięcia, czynniki podnoszące wagę procesu poznawczego w danej sytuacji - np. osobista odpowiedzialność za jego wyniki.
Poziom tej potrzeby moze także stanowić indywidualną predyspozycję jednostki, chroniczną tendnecję określającą sposób jej funkcjonowania poznawczego. Są osoby, dla których niepewność poznawcza jest stamen budzącym negatywne uczucia (lęk, poczucie zagrożenia). Te osoby są motywowane do szybkiego formułowania sądow i opini i do trzymania się ich za wszelką cenę.
Potrzeba poznawczego domkniecia jako zmienna indywidualna ma 5 aspektów:
Potrzebę porządku - potrzebę postrzegania otaczającego świata jako rzeczywistości uporządkowanej, ustrukturyzowanej, niechaotycznej;
Potrzebę przewidywalności - potrzebę, aby świat wokół nas działał według jasnych i przewidywalnych reguł, zawsze tak samo;
Nietolerancję niejednoznaczności - potrzebę unikania sytuacji wieloznacznych, niejasnych
Zamknięty umysł - potrzebę trwania przy raz sformułowanej interpretacji rzeczywistości, wizji świata opinii
Decyzyjność - łatwość w podejmowaniu decyzji i wydawaniu sądów.
Niejednoznaczność sytuacji kot-pies.
Potrzeba domknięcia działa nieco inaczej na różnych etapach formułowania opinii. Motywuje do poszukiwania informacji i szybkiego formułowania sądów w sytuacjach nowych, gdy brak gotowej wiedzy i opinii (to tzw. tendencja nagląca (urgency tendency) i poszukiwanie informacyjnych `protez' (seizing)) oraz do trwania przy swoich opiniach i przekonaniach, gdy takowe są już sformułowane - tendencja utrwalająca (permanency tendency) i obrona raz uzyskanej wiedzy (freezing)). Powoduje przyspieszone poszukiwania informacji, aby sformułować opinię a gdy ta jest już sformułowana powoduje `przywieranie', `przymarzanie' do niej, potrzebę obrony i niechęć zmiany.
Osoby o podwyższonej potrzebie poznawczego domknięcia:
I. przetwarzają mniej informacji zwykle opierając się najbardziej na pierwszych dopływających
większa podatność na efekt pierwszeństwa w formowaniu opinii na temat innych (Asch 1949) --- Freund, Kruglanski, Schpitzajen 1985, Kruglanski, Freund 1983
większa podatność na heurystykę zakotwiczenia (Tverski, Kahneman 1974) - Kruglanski, Freund 1983
większa podatność na złudzenie korespondencji (fundamentalny bląd atrybucji) (correspondence bias) (tendencja do wnioskowania o cechach osoby z jej zachowań, nawet, gdy istnieją dowody, że przyczyny zachowań mogą wiązać się z czynnikami sytuacyjnymi) (Jones 1979) --- Webster 1993
większy efekt kategoryzacji grupowej (Tajfel, Turner 1986) -
większy językowy efekt kategoryzacji międzygrupowej - Maas, Arcuri 1996
większa podatność na torowanie - Webster, Kruglanski 1994
II. generują mniej hipotez i alternatywnych interpretacji lub rozwiązań problemu
Mayseless, Kruglanski 1987
III. poszukują informacji prototypowych - większa stereotypowość sądów
Kruglanski, Freund 1983
IV. są bardziej odporne na zmianę raz uformowanych opinii
poszukują osób o podobnych opiniach, odrzucają osoby o odmiennych opiniach - Kruglanski, Webster 1991, Kruglanski et al 1993
Bardziej złożone efekty:
Potrzeba domknięcia, czyli konserwatyzm poznawczy a konserwatyzm polityczny
Konserwatyzm - (1) doktryna próbująca łączyć trzy zasadnicze idee: wolność ekonomiczną i obywatelską, zachowanie tradycyjnych wartości (zwykle narodowych i religijnych) w życiu społecznym i wreszcie wizję państwa rządzonego przez prawo i porządek. Docenia takie wartości i instytucje jak religia, rodzina, prawo, wolność, własność czy sprawiedliwość, powinny one stanowić fundament organizacji państw i społeczeństw. Opowiada się za hierarchiczną strukturą społeczną.
Jost, Kruglanski, Glaser, Sulloway, (2003)
Konserwatyzm polityczny może być rozumiany jako wizja świata, która jest wynikiem motywowanego poznania społecznego. Jest to ideologia, która podkreśla opór wobec zmian i legitymizuje nierówności społeczne. Konserwatywna wizja świata zaspokaja zespół kilku psychologicznych potrzeb dotyczących radzenia sobie z lękiem, niepewnością i zagrożeniem. Przyjmowanie i trwanie przy ideologii konserwatywnej motywują: lęki przed śmiercią (r =.50); dogmatyzm i nietolerancja niejednoznaczności (.34); niska otwartość na doświadczenie (-.32); niska tolerancja niepewności poznawczej (-.27); potrzeba poznawczego domknięcia (.26); niska złożoność poznawcza (-.20) oraz lęk przed utratą (.18).
Wyniki badań przeprowadzonych w Europie Zachodniej i USA (Jost, Kruglanski, Glaser, 1999, Kemmelmeier 1997) wskazują, że wysoki poziom potrzeby poznawczego domknięcia wiąże się z preferencją konserwatywnych poglądów politycznych, które w tym kontekście politycznym oznaczają poglądy prawicowe - w sferze obyczajowej poparcie dla tradycji, hierarchii i wartości religijnych; w sferze ekonomicznej poparcie wolnego rynku - wysokie znaczenie przypisywane własności prywatnej, indywidualnej produktywności i sukcesowi ekonomicznemu, których źródeł można poszukiwać m.in. w protestanckiej etyce pracy.
Im wyższy indywidualny poziom potrzeby domknięcia, tym większe jest prawdopodobieństwo określania własnych preferencji politycznych jako konserwatywnych, identyfikowania się z konserwatywnymi partiami politycznymi oraz popierania polityków reprezentujących te ugrupowania. Ponadto, osoby o wysokiej potrzebie poznawczego domknięcia deklarują poparcie dla takich rozwiązań politycznych jak: stosowanie kary śmierci wobec osób łamiących podstawowe zasady współżycia społecznego, delegalizacja aborcji, obecność religii w szkołach, zwiększenie wydatków na zbrojenia, hierarchiczna (vs równościowa) organizacja społeczna oraz nierówność ekonomiczna.
Potrzeba poznawczego domknięcia może realizować się poprzez poparcie dla konserwatywnych opcji politycznych, ponieważ zasadniczą cechą tego systemu przekonań jest odrzucanie sytuacji stwarzających poznawczą niepewność. Poglądy konserwatywne wiążą się z niechęcią wobec zmian i nowości oraz przywiązaniem do tradycyjnego, znanego i bezpiecznego status quo. Zatem wysoki poziom potrzeby domknięcia poznawczego, wiąże się z preferencją poglądów konserwatywnych, przede wszystkim ze względu na ich zachowawczą funkcję. Konkretna treść poglądów broniących tradycyjnego status quo powinna mieć znaczenie drugorzędne. Wskazują na to badania, których wyniki sugerują, że w odmiennym kontekście politycznym - w Polsce, gdzie dokonuje się szersza zmiana systemowa od ustroju totalitarnego do demokratycznego i od gospodarki socjalistycznej do kapitalistycznej. W sferze ekonomicznej tradycyjna dla Polaków jest lewicowość ekonomiczna związana z dominującym przez 50 lat systemem socjalistycznym, z jednej strony, oraz społeczna nauką Kościoła, z drugiej. W Polsce najwyższe wyniki w skali potrzeby poznawczego domknięcia osiągają zwolennicy państwa opiekuńczego (ustroju socjalistycznego) i tradycjonalizmu obyczajowego (Golec, 2001).
Potrzeba domknięcia poznawczego a funkcjonowanie w grupach:
Można oczekiwać, że osoby mniej motywowane do wnikliwego przetwarzania informacji będą częściej opierać się na normach grupowych wyznaczających zachowanie, na konsensusie dotyczącym tego, jak należy rozumieć sytuacje społeczne (np. jak należy interpretować sytuację (konfliktu politycznego i jak należy w nim postępować). Badania dotyczące funkcjonowania grupowego osób o różnym poziomie potrzeby poznawczego domknięcia pokazują m.in., że wysoki poziom tej potrzeby wzmacnia tendencje konformistyczne wobec grupowych przekonań i norm i wiąże się z syndromem postaw zmierzających do zapewnienia spójności i jednomyślności w grupie.
Shah, Kruglanski i Thompson (1998) pokazują, że osoby o wysokiej potrzebie domknięcia wyżej oceniają grupę własną i bardziej deprecjonują grupy obce niż osoby o niskiej potrzebie domknięcia (wysoka potrzeba domknięcia wzmacnia, zatem tzw., in-group bias effect opisany już przez Tajfela & Turnera, 1986). Zależność ta pojawia się jednak tylko, gdy grupa własna jest spójna i jednomyślna. Autorzy koncepcji poznawczego domknięcia argumentują, że osoby o wysokim poziomie tej potrzeby wysoko cenią grupę społeczną i są skłonne do grupowego konformizmu przede wszystkim, dlatego, że grupa jest gwarantem istnienia uporządkowanej, akceptowanej i potwierdzonej przez innych wizji rzeczywistości. Grupa społeczna jest w ten sposób źródłem łatwo dostępnej, 'domykającej' wiedzy i wskazówek postępowania w złożonych sytuacjach. Jeżeli grupa nie jest spójna nie spełnia podstawowego, z punktu widzenia wysokiej potrzeby domknięcia, zadania dostarczania gotowych i pewnych opinii w niejasnych sytuacjach.
Kruglanski, Shah, Pierro, Mannetti, (2002) pokazują, że osoby o wysokiej potrzebie domknięcia nie lubią grup heterogenicznych nawet, jeżeli są to grupy 'własne' i preferują grupy homogeniczne, nawet, jeśli są to grupy 'obce'. Osoby o wysokiej potrzebie domknięcia są mniej związane z grupą, gdy jest ona zróżnicowana np. pod względem pochodzenia czy charakterystyk jej członków (co zwiększa prawdopodobieństwo różnicy poglądów), gdy jest niespójna i nie posiada stabilnych norm i ogólnie podzielanych opinii. Osoby o wysokiej potrzebie domknięcia preferują grupy o autorytarnej strukturze i same takie grupy tworzą. Autorytarna, hierarchiczna struktura z wyraźnymi normami posłuszeństwa zwiększa prawdopodobieństwo utrzymywania się grupowej spójności, jednomyślności i stabilnego konsensusu.
Kruglanski, Webster, Klem, (1993) pokazują, że osoby o wysokiej potrzebie domknięcia także z większą niechęcią odnoszą się do grupowych nonkonformistów i dysydentów, osób o opinii odmiennej niż zdanie większości. Mniej chętnie pozwalają na zmianę grupowych norm i przekonań (Kruglanski, Webster, 1991; Jost, Kruglanski, Simon, 1999; Jost, Glasser, Kruglanski, Sulloway, 2003).
Potrzeba domknięcia a funkcjonowanie w konflikcie:
Wyniki badań pozwalają sądzić, że indywidualny poziom potrzeby poznawczego domknięcia ma znaczenie dla funkcjonowania jednostek w sytuacji konfliktu. Osoby o wysokiej potrzebie domknięcia są bardziej skłonne do rywalizacji i wybierania eskalujących strategii postępowania w konflikcie. Strategie te są prostsze od kooperacji I nie wymagają wysiłku poznawczego związanego z koniecznością widzenia perspektywy przeciwnika w konflikcie lub partnera w negocjacjach.
Wyniki badań dotyczących funkcjonowania osób o różnym poziomie potrzeby poznawczego domknięcia w sytuacji negocjacji pokazują one, że osoby o wysokim poziomie potrzeby poznawczego domknięcia ulegają oczekiwaniom związanym ze stereotypowym postrzeganiem partnerów negocjacji (np. inne oczekiwania wobec cech negocjatorów ze szkół biznesowych i religijnych). Negocjatorzy ci są schematyczni w myśleniu i rzadko wychodzą poza najłatwiej dostępne i najbardziej oczywiste informacje, co między innymi utrudnia rozumienie perspektywy partnera i osiąganie zadawalającego porozumienia (De Dreu, Koole, Oldersma, 1999). Okazuje się też, że w sytuacji, w której potrzeba domknięcia jest obniżona (np. gdy negocjatorzy są osobiście odpowiedzialni za sposób i efekt negocjacji), przetwarzanie informacji staje się bardziej systematyczne i wnikliwe, partnerzy wymieniają informacje w sposób bardziej efektywny, chętniej dokonują rewizji błędnych przekonań i częściej uzyskują zadawalające porozumienie (De Dreu, Koole, & Steinel, 2000).
Wyniki badań dotyczących konfliktu politycznego pokazują, że osoby o wysokiej potrzebie domknięcia chętniej akceptują siłowe rozwiązania w konfliktach politycznych np. Chętniej popierają inwazję na Irak wśród badanych Amerykańskich. Zachodzi tu też interakcja potrzeby domknięcia z nacjonalizmem. Najchętniej zaatakowałyby Irak osoby o wysokiej potrzebie domknięcia i nacjonalistyczne - przekonane o wyższości własnego narodu nad innymi (Federico, Golec, Dial, 2004). W badaniach polskich nacjonalizm mediuje wpływ potrzeby poznawczego domknięcia na poparcie dla stanowiska militarystycznego w polityce zagranicznej (popieranie rozwiązań siłowych w konfliktach z innymi siłami, popieranie zbrojeń) (Golec, Federico, Cisłak, Dial, 2004). Wśród badanych polskich w konflikcie zwolenników i przeciwników integracji europejskiej wysoka potrzeba domknięcia także wiąże się z preferencją strategii eskalacyjnych i siłowych rozwiązań w konflikcie szczególnie wśród polityków i szczególnie w partiach, które akceptują konfliktowe podejście, czyli radykalnych, ekstremistycznych (w LPR ale nie w UW) (Golec, Federico, 2004).
Potrzeba poznania: need for cognition; (John T. Cacioppo, Richard E. Petty, Jeffrey A. Feinstein & W. Blair G. Jarvis, 1996)
Potrzeba poszukiwania okazji do poznawczego wysiłku. Tendencja do angażowania się w proces poznawczy i czerpania z tego przyjemności. Jest to zmienna indywidualna, chroniczna skłonność i źródło międzyludzkiej zmienności -- jedni ludzie bardziej inni mniej lubią myśleć, poznawać, dowiadywać się czegoś nowego, wkładać wysiłek w to, żeby poznawać coś dokładnie i obiektywnie, niezależnie od tego co jest przedmiotem poznania. Pozwala odróżnić m.in. chronic cognitive misers vs chronic cognizers.
Ta potrzeba wpływa na to jak przetwarzane są informacje, jakie informacje są poszukiwane, wpływa na postrzeganie, sądzenie i zachowanie ludzi.
Osoby o wysokiej potrzebie poznania wykazują naturalna tendencję do poszukiwania, zdobywania i analizowania informacji, poszukiwania znaczenia wydarzeń w otaczającym świecie, związków pomiędzy nimi. Osoby o niskiej potrzebie poznania bardzie zdają się na innych (znajomych, ekspertów, gwiazdy rocka lub realityy show) używają skrótów poznawczych, heurystyk, porównań społecznych, kategoryzacji.
Osoby o wysokiej potrzebie poznania postrzegają rzeczywistość jako bardziej złożoną, tam gdzie inni widzą stabilność i pewność oni widzą zmianę i niejednoznaczność.
Potrzeba poznania jest negatywnie związana z dogmatyzmem, potrzebą domknięcia i jej aspektami takimi jak potrzeba porządku, przewidywalności, decyzyjność i zamkniętym umysłem; pozytywnie z tendencją do formułowania złożonych atrybucji, ciekawością, otwartością na nowe idee, wartości, odczucia, potrzebą wyzwań poznawczych. Osoby o wysokiej potrzebie poznania lubią zadania wymagające wysiłku poznawczego, rozwiązywania problemów, nie odczuwają stresu wobec takich zadań, lubią je i są wewnętrznie motywowane do ich rozwiązywania. Poszukują i przetwarzają więcej informacji niż osoby o niskiej potrzebie poznania np. o nowych produktach lub śledzą i rozumieją wydarzenia polityczne. Łatwiej wykrywają błędy i złudzenia poznawcze (efekt pierwszeństwa, fundamentalny błąd atrybucji, wyniki stosowania heurystyk) i wkładają wysiłek w to, aby je skorygować.
Chociaż potrzeba poznania jest motywacją a nie zdolnością intelektualną istnieje pozytywny związek między potrzebą poznania i inteligencją. Jednak niezależnie od inteligencji pozwala przewidywać sukcesy akademickie.
Wiąże się z otwartością na doświadczenie i sumiennością.
Nie ma różnic związanych z płcią.
Potrzeba ewaluacji (oceny): Need to evaluate W. Blair G. Jarvis & Richard E. Petty 1996
Ocenianie czy jakiś obiekt ma złe czy dobre cechy jest jedną z najbardziej podstawowych ludzkich aktywności. Wskazują na to badania nad automatyzmami w reakcjach afektywnych, w aktywowaniu postaw, nad łatwością i szybkością reakcji ewaluatywnych. Ale ludzie różnią się pod względem chronicznej dostępności potrzeby oceniania wszystkiego co ich otacza. Niektórzy szybciej formułują oceny, łatwiej nastawiają się do tego co ich spotyka, potrzebują umieszczać obiekty i wydarzenia na skali dobre vs złe.
Potrzeba oceny okazuje się być zmienną indywidualną, którą można mierzyć za pomocą skali;
Potrzeba oceny wiąże się z potrzebą poznania, potrzebą kontroli, potrzebą struktury, tendencja do monitorowania własnej aktywności ale tylko 13% wspólnej wariancji ma z tymi skalami więc nie jest tożsama z tym, co one mierzą. Mężczyźni mają nieco większą skłonność do pochopnego oceniania niż kobiety.
Osoby o wysokiej potrzebie oceny mają silniejsze i bardziej skrystalizowane postawy w ogóle - badacze pokazali to na przykładzie postaw w sprawach społecznych i politycznych oraz wobec malarstwa.
Chris Federico (2003) pokazał, że postawy polityczne osób o wysokiej potrzebie oceny są zwykle bardziej ekstremalne a schematy dotyczące obiektów postawy bardziej spójne i lepiej zorganizowane i zintegrowane. Ich postawy polityczne są bardziej zgodne z ideologią polityczną czyli systemem przekonań politycznych, które uznają - np. wierząc w wartość wykształcenia, poziomu intelektualnego i obywatelskiego zaangażowania w podtrzymywanie wartości, które są trudne lecz warte realizacji nie będą głosować na Aleksandra Kwaśniewskiego. Wyznając poglądy liberalne zakładające że ludzka natura jest dobra i ludzie mogą się między sobą dogadywać, nie będą popierać inwazji na Irak. Osoby o niskiej potrzebie oceny mają zaś systemy przekonań mniej spójne, mogą zachowywać się i wypowiadać niezgodnie z tym, co mówiły lub robiły przy innych okazjach.
Być może wszelkie wyniki badań na temat postaw należy traktować ostrożnie bo mogą one dotyczyć jedynie funkcjonowania osób o wysokiej potrzebie oceny.
Osoby o wysokiej potrzebie oceny zapewne łatwiej oceniają siebie - co może wpływać na ich samoocenę i jej stabilność - i innych mogą być bardziej stereotytpizować innych.
Short Form of the Need for Cognition Scale
Instructions: For each of the statements below, please indicate to what extent the statement is characteristic of you. If the statement is extremely uncharacteristic of you (not at all like you) please write a "1" to the left of the question; if the statement is extremely characteristic of you (very much like you) please write a "5" next to the question. Of course, a statement may be neither extremely uncharacteristic nor extremely characteristic of you; if so, please use the number in the middle of the scale that describes the best fit. Please keep the following scale in mind as you rate each of the statements below: 1 = extremely uncharacteristic; 2 = somewhat uncharacteristic; 3 = uncertain; 4 = somewhat characteristic; 5 = extremely characteristic.
1. I would prefer complex to simple problems.
2. I like to have the responsibility of handling a situation that requires a lot of thinking.
3. Thinking is not my idea of fun. a
4. I would rather do something that requires little thought than something that is sure to
challenge my thinking abilities?
5. I try to anticipate and avoid situations where there is a likely chance I will have to think in
depth about something."
6. I find satisfaction in deliberating hard and for long hours.
7. I only think as hard as 1 have to. a
8. I prefer to think about small, daily projects to long-term ones?
9. I like tasks that require little thought once I've learned them?
10. The idea of relying on thought to make my way to the top appeals to me.
1 I. I really enjoy a task that involves coming up with new solutions to problems.
12. Learning new ways to think doesn't excite me very much?
13. I prefer my life to be filled with puzzles that I must solve.
14. The notion of thinking abstractly is appealing to me.
15. I would prefer a task that is intellectual, difficult, and important to one that is somewhat
important but does not require much thought.
16. 1 feel relief rather than satisfaction after completing a task that required a lot of mental effort?
17. It's enough for me that something gets the job done; I don't care how or why it works?
18. I usually end up deliberating about issues even when they do not affect me personally.
Note. From "'The Efficient Assessment of Need for Cognition," by J. T. Cacioppo, R. E. Petty, and C. F. Kao, 1984, Journal of Personality Assessment, 48, pp. 306-307. Copyright 1984 by Lawrence Erlbaum.
a Reverse scored.
2