PROCES DYDAKTYCZNO - WYCHOWAWCZY DZIECKA Z WADĄ WZROKU
PLAN PRACY
WSTĘP
Rozdział 1
1.1. Wyjaśnienie podstawowych terminów, definicje pojęć
1.2. Przyczyny upośledzenia wzroku
1.3. Klasyfikacja upośledzeń wzroku
Rozdział 2
2.1. Proces dydaktyczno - wychowawczy
2.2. Placówki opiekuńczo - wychowawcze i kształcące dzieci z wadą wzroku
2.3. Metody pracy z dziećmi z wadą wzroku
Środki dydaktyczne w procesie dydaktyczno - wychowawczym
dzieci niewidomych i niedowidzących
Przygotowanie pedagogów specjalnych do pracy z dzieckiem
niewidomym
Rozdział 3
3.1. Zasady nauczania i wychowania
Podsumowanie
Literatura
WSTĘP
Brak wzroku lub ograniczona percepcja wzroku stanowi zachwianie równowagi w adaptacji człowieka do środowiska zewnętrznego.
Konsekwencjami upośledzenia wzroku jest ograniczony odbiór bodźców zewnętrznych, przejawiający się licznymi trudnościami w procesach poznawczych.
Zmysł wzroku jest dla człowieka bardzo istotny, gdyż większość wiadomości człowiek uzyskuje za pomocą wzroku. Brak wzroku wpływ na funkcjonowanie człowieka we wszystkich aspektach jego życia. Na przykład mniejsza sprawność fizyczna oraz utrudnienie w zakresie aktywności związanej z ruchem spowodowana jest lękiem przed uszkodzeniem ciała i ograniczoną zdolnością swobodnego poruszania się.
Zadaniem procesu dydaktyczno - wychowawczego jest stworzenie optymalnych warunków do przygotowania osoby niewidomej do prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie. Nie jest to zadanie proste, wymaga przygotowania kadry nauczycieli dokładnie znających metody pracy z dzieckiem niewidomym i niedowidzącym, potrafiących wykorzystać najnowsze osiągnięcia techniki, oraz korzystać z prawidłowo dobranych środków dydaktycznych.
Istotą procesu dydaktyczno - wychowawczego jest częściowa kompensacja braku wzroku poprzez doskonalenie umiejętności percepcji nieuszkodzonymi zmysłami, takimi jak: słuch, dotyk, zapach.
W świadomości społecznej funkcjonuje wiele nieprawdziwych poglądów dotyczących niewidomych i słabowidzących. Jedne z nich przypisują im nadprzyrodzone zdolności, niezwykłe cechy, przymioty i właściwości. Według tych poglądów niewidomi dysponują doskonałym słuchem, wspaniałym dotykiem, "szóstym zmysłem", darem jasnowidzenia. Według innych osób, niewidomi nie są zdolni niemal do niczego, nic nie potrafią i nie należy od nich niczego wymagać.
Te krańcowe poglądy nie mogą być i nie są prawdziwe. Są one uwarunkowane wieloma czynnikami: wychowaniem, światopoglądem, wyznawaną hierarchią wartości, doświadczeniami środowiskowymi i osobistymi z niewidomymi i słabowidzącymi, poziomem wykształcenia i kultury, stopniem akceptacji samego siebie, przeczytanymi książkami, obejrzanymi filmami itp.
Jest też dość liczna grupa osób, które głoszą, że niewidomi są wybitnie uzdolnieni, wszystko potrafią i wszystko mogą. Osoby te jednak starają się ograniczać wszelkie wymagania wobec niewidomych, pomagać im we wszystkim, zapewniać bezpieczeństwo, ograniczać aktywność i aspiracje itp. Wynika to stąd, że podświadomie osoby te nie wierzą w jakiekolwiek możliwości niewidomych.
Poglądy nie odpowiadające rzeczywistości, "pozytywne", "negatywne" i te "mieszane", są dla niewidomych i słabowidzących niekorzystne. Utrudniają bowiem zrozumienie ich problemów, prowadzą do niedoceniania lub przeceniania ich możliwości, a w konsekwencji do przykrych nieporozumień.
Zmiana tych poglądów i przekonań ma zasadnicze znaczenie w rehabilitacji niewidomych i słabowidzących. Jest ona ważna ze względu na prawidłowe stosunki z osobami niewidomymi i słabowidzącymi oraz ważna ze względu na stosunek do podjęcia trudnego procesu dydaktyczno - wychowawczego przez osoby tracące wzrok.
Rozdział 1
1.1. Wyjaśnienie podstawowych terminów, definicje pojęć
Światło jest warunkiem życia, warunkiem posługiwania się wzrokiem. Wzrok jest zmysłem dominującym dalekiego zasięgu, pozwalającym na bardzo łatwą, dokładną orientację w otoczeniu. Człowiek zdecydowaną większość (według szacunków aż 85%) pozasłownych informacji z otoczenia odbiera przy pomocy wzroku. Niemal wszystko, co stworzył, czym się posługuje, wymaga wzroku. Środki transportu, znaki drogowe, pismo, telewizja, barwna odzież, obrazy i wiele innych postrzegane są przy pomocy wzroku. Niektóre obiekty: bardzo duże np. łańcuchy gór, budynki, bardzo małe - bakterie, owady, odległe - gwiazdy, planety, kruche - bańka mydlana, gorące, bardzo zimne i przedmioty w ruchu nie poddają się oglądowi przy pomocy żadnego innego zmysłu. Można je poznawać tylko przy pomocy wzroku. Wzrok, ze względu na łatwość posługiwania się, precyzję spostrzeżeń, daleki zasięg, stał się nie tylko najważniejszym, dominującym u człowieka. Jest on jakby cenzorem informacji uzyskiwanych przy pomocy pozostałych zmysłów. Jeżeli do dużej sali, wypełnionej ludźmi, wejdzie jakaś osoba i odezwie się, mimo że zostanie rozpoznana po głosie, i tak wszyscy spojrzą i upewnią się co do prawdziwości rozpoznania.
Od najdawniejszych czasów, światło oznaczało bezpieczeństwo, radość, piękno. Ciemność natomiast - lęk, strach, zagrożenie, poczucie bezradności. Dziecko położone do snu w ciemnym pomieszczeniu w pewnych okolicznościach przeżywa lęki, czuje się pozbawione opieki, miłości.
Z brakiem zmysłu wzroku łączą się następujące konsekwencje:
Brak wrażeń wizualnych, które są podstawą przebiegu spostrzeżeń i postępu myśli,
Ograniczenie możliwości uczestniczenia w przyjemnościach życiowych,
Ograniczenie samodzielności życiowej,
Zawężenie możliwości rozwinięcia własnej osobowości w życiu zawodowym i społecznym.
Osoby z niepełnosprawnością wzroku podzielić można na niewidomych i ociemniałych.
Do niewidomych zaliczają się osoby, które urodziły się niewidome oraz te, które utraciły wzrok we wczesnym dzieciństwie ( do 5 roku życia) i nie pamiętają wrażeń wzrokowych.
Osoby, które utraciły wzrok w późniejszych latach życia, zaliczane są do ociemniałych.
Ze względów rehabilitacyjnych, spośród ociemniałych wyodrębnia się nowo ociemniałych. Są to osoby, które utraciły wzrok nie wcześniej niż przed dwoma laty lub później i nie zdążyły jeszcze przystosować się do nowych warunków.
Ślepota
Niewidomym nazywamy człowieka pozbawionego całkowicie lub częściowo wzroku. Można mówić o całkowitym braku działalności analizatora wzrokowego (przejawiającego się niemożnością reakcji na światło. ).
Za ślepotę uznawany jest:
zupełny brak wzroku (ślepota czarna, medyczna, całkowita),
ograniczona ostrość wzroku nie przekraczająca 1/20 normalnej ostrości widzenia w lepszym oku i przy zastosowaniu szkieł optycznych,
ograniczenie pola widzenia do przestrzeni zawartej w 20 %
za osobę niewidomą uważana jest ta osoba, która zarys przedmiotu widzi z odległości 1 m.
Ograniczone funkcjonowanie analizatora wzroku nie mające zastosowania w orientacji w otoczeniu nazywane jest też ślepotą częściową. Można tutaj mówić o niewidomych z resztkami widzenia i niedowidzących.
Niewidomi z resztkami widzenia nie potrafią korzystać ze wzroku, resztki doznań wzrokowych są zbyt małe aby mogły być pomocne w pracy. Niedowidzący korzystają z analizatora wzroku przy pracy, który jednak musi być odpowiednio wspomagany szkłami korekcyjnymi. (Doroszewska). Osoby te mają bardzo poważnie ograniczone pole i ostrość widzenia. Najczęściej widzą zarys osób, przedmiotów z odległości 1 m, albo mają wrażenie patrzenia przez niewielki otwór.
1.2. Przyczyny upośledzenia wzroku
Przyczyna upośledzenia wzroku może być związana z cechami dziedzicznymi i wrodzonymi. Wady wrodzone mogą być spowodowane nieprawidłowościami w rozwoju genów, defektami budowy anatomicznej analizatora wzroku, zatruciami ciążowymi (zatrucia chemiczne ołowiem, rtęcią, tlenkiem węgla, alkoholem, nikotyną, lekami - np. talomid, antybiotyki), czynnikami hormonalnymi, ich brakiem lub nadmiarem ( nadmiar insuliny, kortyzonu), infekcjami wirusowymi ( grypa, różyczka, ospa, zapalenie opon mózgowych ), niedoborem (niedobory w pożywieniu matki) lub nadmierną ilością witamin. Schorzenia wrodzone narządu wzroku to : stany zapalne, jaskra (podniesione ciśnienie w gałce ocznej), zaćma, jaglica i nowotwory. Przerwanie leczenia jaskry grozi zanikiem nerwu wzrokowego i całkowitą ślepotą.
Trudny poród , niedotlenienie dziecka, leczenie tlenem, zamartwica, poród kleszczowy, pośladkowy, rzeżączka matki, wcześniactwo ( leczenie tlenem), konflikt serologiczny również mogą wpłynąć ujemnie na poprawność widzenia. Przyczyną utraty wzroku może też być przebycie ciężkich chorób, takich jak: zapalenie opon mózgowych lub innych chorób, szczególnie wirusowych przebiegających z wysoką gorączką.
Inna przyczyna to kalectwo spowodowane mechanicznymi, chemicznymi i termicznymi czynnikami zewnętrznymi np. nieszczęśliwym wypadkiem, na skutek przebytych długotrwałych chorób, zatruciem, uszkodzeniem promieniami Roentgena i promieniowaniem po eksplozjach broni nuklearnej.
Przebycie przez dziecko chorób układu nerwowego, zapalenia opon mózgowych, wzmożonej żółtaczki fizjologicznej ( wysoki poziom bilirubiny), zapalenie głębokie rogówki spowodowane kiłą wrodzoną i zatrucia to również często występujące przyczyny utraty wzroku.
1.3. Klasyfikacja upośledzeń wzroku
Dziecko ociemniałe to osobnik , który posługiwał się wzrokiem i utracił go.
Dziecko niewidome to osobnik, który nie widział od urodzenia lub nigdy nie pamięta kiedy widział.
Dziecko częściowo widzące to osobnik z bardzo dużą ale nie całkowitą utratą wzroku. Osoby te mają bardzo ograniczone pole widzenia.
Klasyfikacja według Międzynarodowej Klasyfikacji Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń(1980r.)
Wzrok normalny - ostrość wzroku powyżej 0,3
Słabowzroczność, 0,3- 0,05
Poniżej 0,05 ślepota, do osób niewidomych zaliczane są też te, których pole widzenia nie jest większe niż 20% ( widzenie lunetowe), chociaż ostrość wzroku jest większa niż 0,05.
Rozdział 2
2.1. Proces dydaktyczno - wychowawczy
Każdy człowiek ma prawo do nauki, wychowania i przygotowania do życia. Za stworzenie odpowiednich warunków do zaspokojenia tych potrzeb odpowiedzialne jest między innymi państwo. Prawo oświatowe wyznacza problemy związane z opieką oraz kształceniem osób niepełnosprawnych.
W dniu 7 września 1991 roku Sejm Rzeczypospolitej Polskiej uchwalił ustawę o systemie oświaty, która reguluje zadania oświatowe w zakresie kształcenia, wychowania i opieki.2
W myśl tej uchwały kształcenie specjalne stanowi integralną część systemu oświaty i zapewnia możliwość pobierania nauki we wszystkich typach szkół i placówek przez dzieci i młodzież niepełnosprawną zgodnie z indywidualnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi oraz predyspozycjami.
Przezwyciężanie trudności i ograniczeń wynikających z utraty bądź poważnej wady wzroku wymaga wiedzy na temat możliwości rehabilitacji niewidomych i słabowidzących. Wymaga poznania obiektywnych i subiektywnych ograniczeń wynikających z niepełnosprawności, z fizycznych, psychicznych i społecznych uwarunkowań procesu rehabilitacji.
Wiedza taka jest niezbędna osobom tracącym wzrok oraz ich otoczeniu.
Trzeba też wiedzieć, że znacznie łatwiej pokonać trudności przy pomocy specjalistów rehabilitacji.
W okresie wczesnego wspomagania rozwoju dzieci szczególnie ważne są:
Wczesne wykrywanie, czyli rozpoznanie wszelkich oznak, sugerujących, że rozwój dziecka może być zaburzony.
Wczesna diagnoza wielostronna ocena medyczna, psychologiczna, edukacyjna. Pomoc psychologa i pedagoga przy wdrażaniu oceny medycznej do praktyki rehabilitacyjnej oraz wytyczenie kierunku działań procesu dydaktyczno - wychowawczego..
Wczesna interwencja, pomoc rodzicom w stworzeniu najlepszych warunków sprzyjających rozwojowi dziecka. Dla rodziców to: wsparcie w radzeniu sobie z nową sytuacją, pomoc w zakresie prawidłowej interpretacji zachowań dziecka i właściwej reakcji na nie, instruktaż w zakresie działań terapeutycznych, informacje o dostępnym oprzyrządowaniu dziecka w pomoce; stała i systematyczna opieka nad rodziną od narodzenia dziecka do podjęcia przez nie nauki szkolnej.
Podstawową zasadą tych działań jest praca w domu rodzinnym dziecka
Ograniczenia wynikające z utraty wzroku lub jego poważne uszkodzenia powodują wiele różnych trudności.
Osoby niewidome, jeżeli są ambitne, wytrwałe w dążeniu do celu, mogą normalnie żyć przy umiarkowanym korzystaniu z pomocy innych osób.
Dzieci, które cechuje wytrwałość, pracowitość, wysoki stopień motywacji, ambicja, mogą osiągnąć bardzo dużo.
2.2. Placówki opiekuńczo - wychowawcze i kształcące dzieci z wadą wzroku
W Polsce następuje proces wdrażania reformy całego systemu edukacji. Reforma zakłada rozwijanie wczesnej interwencji, wspieranie dziecka i jego rodziny, upowszechnianie systemu integracyjnego, włączenie rodziców we współdecydowanie o wyborze szkoły, wprowadzenie nowych technologii informatycznych, a zwłaszcza komputerów i dostęp do internetu. Technologia komputerowa stanowi szczególną szansę dla osób niewidomych na pogłębienie procesu nauki i rehabilitacji, zdobywanie nowych zawodów i ułatwienie permamentnego uczenia się.
Rozpoczęta reforma przewiduje istnienie sześcioletniej szkoły podstawowej, trzyletniego gimnazjum i liceum ogólnokształcącego
( względnie dwuletniej szkoły zawodowej, liceum uzupełniającego).
Szkoła podstawowa została podzielona na dwa cykle kształcenia. W klasach 1-3 nauczanie zintegrowane, w klasach 4 - 6 nie występują przedmioty, ale bloki programowe: Kultura i język polski, przyroda, społeczeństwo. Przedmioty pojawiają się dopiero w gimnazjum jako obowiązkowe dla wszystkich uczniów, podobnie jak w pierwszych dwóch klasach liceum. W klasie trzeciej uczniowie mają możność wybrać zajęcia rozszerzające z niektórych przedmiotów. Powstaną licea humanistyczne, klasyczne, ekonomiczne i techniczne. Tylko język polski, matematyka i język obcy mają w programie szczególne znaczenie od klasy pierwszej do matury. Podstawa matury będą język polski i język obcy.
Głównym założeniem reformy jest wszechstronny rozwój ucznia, dostrzeganie jego przeżyć, , kształtowanie poczucia własnej wartości, przyswojenie norm życia w społeczności, pracy zespołowej, postaw patriotycznych i prospołecznych, odpowiedzialności za siebie i za innych. Równie ważne jest również przygotowanie do samodzielnego życia, radzenia sobie z problemami samokształcenia oraz osiągania sprawności i skuteczności
Jedynym w Polsce ośrodkiem Polskiego Związku Niewidomych o zasięgu ogólnokrajowym, prowadzącym diagnozę psychofizyczną dzieci niewidomych ze złożoną niesprawnością oraz szkolenia i konsultacje dla rodziców, jest Ośrodek Leczniczo-Rehabilitacyjny dla Dzieci Niewidomych i Niedowidzących PZN w Rudołtowicach k. Pszczyny. Jest 10 ośrodków szkolno-wychowawczych dla dzieci niewidomych i słabowidzących: w Bydgoszczy, Dąbrowie Górniczej, Krakowie, Laskach k. Warszawy, Lublinie, Łodzi, Owińskach k. Poznania, Radomiu, Warszawie, Wrocławiu. Stowarzyszenie Rodziców Dzieci Niewidomych i Słabowidzących w Warszawie prowadzi dwa ośrodki - przy ul. Kopińskiej i Leonarda. Są też zasadnicze szkoły zawodowe w Lublinie, Chorzowie, Sopocie i Łodzi oraz Policealne Studium Medyczne, Wydział Masażu w Lublinie i Zakład Rehabilitacji Inwalidów Wzroku, Wydział Masażu Leczniczego w Krakowie.
Mimo, że każde dziecko w Polsce, które skończyło 7 rok życia ma zagwarantowane Konstytucją prawo do kształcenia, to od wielu lat istnieje grupa dzieci w wieku 7-17 lat, nie objęta żadną formą kształcenia. Są to dzieci niewidome ze złożoną niesprawnością, dla których brakuje specjalnych placówek edukacyjno-rehabilitacyjnych czy specjalistów, którzy prowadziliby rewalidację indywidualną w rodzinnych domach tych dzieci.
częściowej kompensacji zmysłu wzroku. Wychowawca powinien dostarczyć w zasięgu dłoni przedmioty do manipulowania. Poprzez zmysł dotyku dziecko poznaje wiele przedmiotów, bogaci słownik nadając nazwy tym przedmiotom.
Sama natura niepełnosprawności wymaga różnorodnej pomocy, której celem jest przezwyciężanie jej skutków. Osoby niepełnosprawne dysponują wielkim potencjałem możliwości przezwyciężania ograniczeń wynikających z dysfunkcji ich organizmów. Dysponują wielkim potencjałem możliwości działania w wielu dziedzinach życia. Wykorzystanie tego potencjału jednak wymaga wyrównywania ich szans życiowych.
Wyrównywanie szans oznacza "proces, dzięki któremu różne systemy i instytucje istniejące w społeczeństwie i środowisku, takie jak usługi, różne formy działań, informacja i dokumentacja, są powszechnie dostępne dla wszystkich, a zwłaszcza dla osób niepełnosprawnych".
Zasada równych praw oznacza, że "potrzeby każdej jednostki są jednakowo ważne, że potrzeby te muszą stanowić podstawę planowania życia w społeczeństwie oraz, że wszystkie zasoby muszą być wykorzystane w taki sposób, aby zapewnić każdej jednostce równe szanse udziału".
Dziecko niewidome (jeżeli kalectwo nie spowodowało uszkodzeń innych ośrodków wzroku) jest zupełnie sprawną intelektualnie jednostką. Ma szansę poprzez prawidłowo przeprowadzony proces dydaktyczno - wychowawczy swą sprawność umysłową podnosić na wysoki poziom.
Najczęściej proces ten rozpoczyna się w wieku 7 lat, gdy dziecko rozpoczyna naukę w klasie ,, O”.
Obecnie uczniowie z ograniczonym widzeniem mogą kształcić się w systemie ,,specjalnym” i ,, integracyjnym”. Na różnych etapach edukacji, począwszy od przedszkola, poprzez szkołę podstawową, gimnazjum i szkołę średnią, uczeń przechodzi z systemu integracyjnego do specjalnego w zależności od decyzji własnych i rodziców.
Dla wszystkich dzieci niewidomych obowiązkowa jest klasa wstępna. Proces dydaktyczno - wychowawczy może być kontynuowany w następujących placówkach:
Przedszkole specjalne dla dzieci niewidomych i niedowidzących
Przedszkole jest miejscem, gdzie małe dziecko zdobywa najistotniejsze umiejętności społeczne, jest stymulowane do wszechstronnego rozwoju poprzez wykorzystanie naturalnej ciekawości świata w tym wieku. Przedszkole powinno być też bardzo istotne w opanowaniu orientacji przestrzennej, samoobsługi, możliwie najszerszej samodzielności, przestrzeganiu właściwego zachowania zgodnego z przyjętymi normami.
Szkoła jest podstawowym ogniwem edukacji młodego pokolenia. Powinnością jej jest wprowadzenie młodzieży w tradycje i kulturę narodową oraz wyposażenie w system wartości, umiejętności i wiedzy.
Od najmłodszych lat należy dziecku niewidomemu dostarczać wiele bodźców, które usprawniają i dają możliwość przynajmniej
Przedszkole integracyjne
Możliwości takie stwarza kształcenie integracyjne , które możliwe jest już od przedszkola. Nabór dzieci zdrowych do klas integracyjnych odbywa się za zgodą rodziców. Uczniowie niepełnosprawni muszą otrzymać stosowne orzeczenie lekarskie poparte opinią poradni psychologiczno - pedagogicznej. Zazwyczaj klasa liczy 15- 20 uczniów , w tym 3-5 to uczniowie niepełnosprawni np. niedosłyszący , niedowidzący , z obniżoną normą intelektualną , z zaburzeniami mowy , z obniżoną sprawnością ruchową, a także uczniowie chorowici i nadpobudliwi. Pozostałą część klasy stanowią uczniowie zdrowi.
W każdej klasie integracyjnej pracuje dwóch nauczycieli . Jeden z nich jest nauczycielem wiodącym - prowadzącym klasę. Drugi to nauczyciel wspierający , pomagający uczniom wymagającym wsparcia w ich indywidualnej pracy , dostosowujący specjalne metody edukacji do możliwości ucznia .
Poprzez kontakt z rówieśnikami w klasie następuje stymulacja rozwoju , integracja ze środowiskiem . Nawiązywanie bliskich kontaktów społecznych i czerpanie wzorców z zachowania to również ważny argument do założenia klasy integracyjnej .
Oceniając skuteczność kształcenia integracyjnego należy zwrócić szczególną uwagę na realizację w praktyce założeń tego kształcenia. Im dziecko - uczeń lepiej przystosuje się społecznie, będzie na miarę swoich możliwości potrafiło samodzielnie zadbać o siebie, tym lepszym okaże się system kształcenia integracyjnego. Na nauczycielu - wychowawcy spoczywa olbrzymi obowiązek realizacji zgodnej z założeniami i realizacją praktyczną wyznaczonych celów kształcenia.
Rodzice dzieci niepełnosprawnych umysłowo również odgrywają ogromną rolę w edukacji swoich dzieci. Cennym elementem w kształceniu jest dobra współpraca ze szkołą, opierająca się też na pomocy i wsparciu samych rodziców poprzez ; zebrania grupowe, uczestnictwo w zajęciach otwartych, zajęciach terapeutycznych, spotkaniach i imprezach integracyjnych.
Przedszkole masowe
Ośrodki szkolno - wychowawcze ( szkoła z internatem)
W warunkach, gdzie oboje rodziców pracuje dość powszechnym rozwiązaniem jest szkoła z internatem. Szkoła podstawowa specjalna musi swoim podopiecznym zapewnić solidne podstawy poznawcze oraz umiejętności prawidłowego korzystania z pomocy szkolnych.
Szkoła podstawowa specjalna lub klasa specjalna
Realizowane są tu wybrane treści programowe szkół powszechnych, a także treści specjalne dostosowane do możliwości wychowanków, a także specjalnie dostosowane do możliwości wychowanków ( realizowany jest przewidziany dla szkół powszechnych, odpowiednio uzupełniony lub zmodyfikowany).
W szkołach dla dzieci niewidomych zmieniono te treści programu, których zrozumienie wymaga percepcji wzrokowej (np. fizyka, chemia). W Języku polskim wprowadzono naukę czytania i pisania pismem Braile'a. Zmieniono treści wychowania fizycznego i wprowadzono nowe przedmioty: orientację w przestrzeni, pisanie na maszynie.
Obowiązkiem szkoły specjalnej dla niewidomych jest zaopatrzenie każdego dziecka w zestawy najnowszych pomocy szkolnych i umożliwienie łatwego dostępu każdemu z nich.
Szkoła zawodowa i ogólnokształcąca
Kształcenie zawodowe niewidomych odbywa się w specjalnych szkołach zawodowych ( zakłady dla niewidomych w Bydgoszczy, Laskach, Wrocławiu). Szkoleniem zawodowym zajmują się też specjalne ośrodki dla dorosłych i młodzieży ociemniałej, takie jak: Szkoła Masażu Leczniczego w Krakowie, Ośrodek Rehabilitacji i Szkolenia Inwalidów Niewidomych w Chorzowie i Przygotowania do Pracy w Przemyśle, Ośrodek Szkolenia zawodowego Związku Spółdzielni Niewidomych w Bydgoszczy oraz Zakład Szkolenia Inwalidów we Wrocławiu.
Utrata wzroku jednak powoduje również bardzo rozległe ograniczenia w różnych dziedzinach życia.
Dlatego niewidomi i słabowidzący, ze względu na te pełni wykorzystać pozostałych im sprawności i możliwości. Do prawie całkowicie samodzielnego pokonywania trudności są zdolne tylko jednostki wybitne, bardzo sprawne umysłowo i fizycznie oraz obdarzone właściwymi cechami osobowości, np. wytrwałością w pokonywaniu trudności, uporem w dążeniu do celu, wiarą we własne siły i możliwości, umiejętnościami radzenia sobie w różnych sytuacjach. Ale nawet niewidome osoby obdarzone wszystkimi przymiotami potrzebują pomocy w wielu sytuacjach życiowych.
Mniej sprawni i zdolni, aby mogli przezwyciężać różnorodne ograniczenia wynikające z ich niepełnosprawności, muszą w znacznym zakresie korzystać z pomocy innych osób, organizacji i instytucji. Jeszcze w większym stopniu z pomocy takiej muszą korzystać osoby o obniżonych możliwościach, np. z powodu dodatkowej niepełnosprawności, chore, w podeszłym wieku i dzieci.
Kształcenie niewidomych na poziomie średnim przebiega najczęściej w integracji z młodzieżą widzącą. Kształcenie zawodowe niewidomych ma miejsce w szkołach specjalnych zawodowych stopnia zasadniczego, licealnego lub technicznego.
Do zadań szczegółowych przedstawionych powyżej należą:
Fizyczne usprawnianie dziecka niewidomego poprzez podniesienie jego stanu zdrowotnego, higienicznego oraz wyćwiczenie sprawności motorycznych.
Opanowanie umiejętności czytania i pisania systemem Braile'a oraz pisania na maszynie czarnodrukowej.
Psychiczna adaptacja do życia bez wzroku poprzez akceptację skutków inwalidztwa, ukształtowanie realnej postawy wobec siebie i swoich możliwości życiowych, kształtowanie postawy współdziałania we własnej rewalidacji, a także wobec ludzi niewidomych i niedowidzących.
Opanowanie umiejętności samodzielnego poruszania się.
Nauczenie samoobsługi i niektórych czynności gospodarczych.
Kształcenie umiejętności korzystania z różnych pomocy technicznych kompensujących brak wzroku.
Rozbudzanie i rozwijanie zainteresowań życiem kulturalnym, gospodarczym, społecznym i politycznym.
Przystosowanie do pracy zawodowej.
Przystosowanie środowiska rodzinnego i społecznego do współżycia i współpracy z niewidomymi i widzącymi.
Pomoc rehabilitacyjna
Osiągnięcie celów dostępnych danej osobie, właściwych dla jej zdolności, cech charakteru, uwarunkowań kulturowych i środowiskowych wymaga zorganizowanych form pomocy rehabilitacyjnej.
Konieczne jest różnorodne szkolenie rehabilitacyjne z zakresu rehabilitacji podstawowej. Rehabilitacja podstawowa, w przypadku osób niewidomych, oznacza przywrócenie umiejętności posługiwania się pismem, umiejętności samodzielnego chodzenia po drogach publicznych i podróżowania, umiejętności wykonywania czynności samoobsługowych, posługiwania się sprzętem rehabilitacyjnym itp.
W zakresie rehabilitacji zawodowej niezbędne jest specjalne szkolenie zawodowe w zawodach dostępnych dla niewidomych i słabowidzących. Potrzebna jest też pomoc w znalezieniu odpowiedniej pracy i w okresie adaptacji do nowych warunków.
Ważną formą pomocy rehabilitacyjnej jest tworzenie warunków ułatwiających akceptację niepełnosprawności, przezwyciężanie stresów wynikających z niepełnosprawności itp.
Ważna jest również rehabilitacja społeczna. Ta dziedzina jest szczególnie trudna, gdyż osiągnięcie jej celów nie zależy wyłącznie od niewidomych i słabowidzących. Niezbędna jest akceptacja przez grupę społeczną, niezbędny jest właściwy stosunek otoczenia do osób niepełnosprawnych.
2.3. Metody pracy z dziećmi z wadą wzroku
U dziecka niewidomego otoczenie wydaje mu się nieruchome, ponieważ oczy jego nie są w stanie niczego zaobserwować. Może odczuć tylko te zjawiska, które znajdują się w zasięgu ręki lub słuchu. Dźwięk budzi świadomość dziecka niewidomego. Dlatego metody specjalne wychowania dziecka niewidomego należy stosować od zaraz po jego urodzeniu.
Bardzo istotna jest w tym momencie prawidłowa stymulacja rozwoju ze strony matki. Powinna nosić dziecko na rękach - stwarzając w ten sposób wrażenie ruchu. Czułe przemawianie do dziecka uwrażliwia na dobiegające bodźce słuchowe. Dostarczenie do rączek dziecka przedmiotów o zróżnicowanej fakturze rozwija zmysł dotyku. Wszystkie przedmioty z najbliższego otoczenia powinno dziecko poznać wszystkimi funkcjonującymi zmysłami. Gwarantuje to prawidłowy rozwój, a przede wszystkim pobudza do działania i rozwoju mowy, a to może przyczynić się .
Do sukcesu w późniejszym procesie dydaktyczno - wychowawczym.
Bardzo popularną jest metoda ośrodków pracy stosowana szczególnie w trzech pierwszych klasach oraz zasada korelacji i koncentracji w klasach starszych ( w nauczaniu przedmiotowym). Stale w jej stosowaniu włączane są elementy pracy fizycznej, daje możliwość wykonywania indywidualnych czynności praktycznych. Metoda ta kładzie szczególny nacisk na własną, osobistą czynność poznawczo - praktyczną dzieci. W klasach starszych należy możliwie często korelować oddzielne przedmioty. Należy wykorzystywać metodę problemową , eliminując automatyczne odtwarzanie wiedzy.
Specyfika uczniów niewidomych i niedowidzących wymaga prowadzenia ćwiczeń kompensacyjnych, korekcyjnych, orientacyjnych.]
Ćwiczenia kompensacyjne
Przykładem takich ćwiczeń jest ćwiczenie dotyku w formie zabawowej. Wrażliwość dotyku pod wpływem ćwiczenia i uwagi może zostać rozwinięta, dzięki czemu wzrasta zakres informacji dostarczanej tym zmysłem.
Bardzo istotne są ćwiczenia dotyczące wypowiedzi ustnych. Informacje słowne mogą w dużym stopniu zastąpić niewidomym wrażenia zmysłowe. Udzielanie wyczerpujących odpowiedzi na pytania to czynnik doskonalący mowę, która spełnia istotne funkcje : informacyjne, instruujące, wyjaśniające, jest czynnikiem wychowania, daje możliwość komunikacji z innymi ludźmi.
Ćwiczenia kompensacyjne obejmują ćwiczenia dotyku i sprawności pozostałych zmysłów, usprawnianie tworzenia się dynamicznych układów strukturalnych, ćwiczenia rozumienia i stosowania mowy.
Ćwiczenia korekcyjne
Punktem wyjścia jest troska o zachowanie resztek wzroku, jeżeli one istnieją, o przerwanie lub złagodzenie procesu chorobowego, przebiegającego w narządzie wzroku i o poprawę aktualnego stanu widzenia.
Nawet szczątkowe resztki wzroku powinny być we wszelki możliwy sposób wzmacniane i korygowane za pomocą leczenia i wzmacniania dostępnymi środkami technicznymi. Pod wpływem leczenia, korektury okularami i odpowiednimi metodami nauczania można uzyskać poprawę widzenia dziecka.
Istotna jest również korektura pozostałych zmysłów, usprawniająca czynności dziecka o upośledzonym wzroku. Dlatego bardzo ważna jest współpraca lekarza zajmującego się dzieckiem, pedagoga i psychologa.
Wszechstronna korektura, oprócz stosowania zabiegów leczniczych i pomocy technicznych polega na:
Kształceniu umiejętności posługiwania się resztkami wzroku,
Kształceniu umiejętności maksymalnego i łatwego odbierania i kojarzenia wrażeń przez pozostałe zmysły i usprawnieniu tworzenia się dynamicznych układów strukturalnych, możliwie adekwatnych.
Ćwiczenia orientacji w przestrzeni
Rozwijanie orientacji w przestrzeni poprzez systematyczne ćwiczenie rozwija podstawowe możliwości danej jednostki, usprawnia fizycznie, wzbogaca emocjonalnie.
Świadome i celowe poruszanie się w przestrzeni kształtuje pamięć, uwagę, rozwija umiejętności wnioskowania i kojarzenia bodźców znanych z nowymi. Dziecko nawiązuje rzeczywisty kontakt z otoczeniem. Ćwiczenia orientacji w przestrzeni uaktywniają dziecko niewidome dotykowo, słuchowo i ruchowo. Do ćwiczeń wskazane jest przygotowanie modelu dotykowego przestrzeni, ułatwia to dziecku niewidomemu dostrzec istniejące stosunki przestrzenne. Ćwiczenia orientacji to nieodzowny element kształtowania i rozwijania treści poznawczych dziecka niewidomego i przystosowania go do życia w społeczeństwie.
Są również pewne metody, które pomagają niewidomym dzieciom w przezwyciężaniu trudności przystosowania się do społecznych form zachowań. W lepszym poznaniu otoczenia pomaga im działanie, ekspresja - np. modelowanie, werbalizacja wrażeń i przeżyć.
Wynikające z kształcenia integracyjnego cele to również wykorzystanie istniejących możliwości ucznia i pogłębienie ich. Jest to możliwe poprzez stosowanie różnorodnych metod pracy. Do innowacyjnych metod stosowanych w kształceniu integracyjnym należą następujące metody pracy ;
ruchu rozwijającego Weroniki Sherborn
gimnastyki twórczej Rudolfa Labana
inwencji twórczej opartej na ruchu, słowie i muzyce Karola Orffa
gimnastyki rytmiczno - koncentracyjnej Suriana - Mascar
rehabilitacji psychomotorycznej Bon - Depart
programu rozwijającego percepcję wzrokową Marii Frosting
muzykoterapii
ćwiczeń relaksacyjnych
2.3.1. Środki dydaktyczne w procesie dydaktyczno - wychowawczym dzieci niewidomych i niedowidzących
Do specyficznych środków dydaktycznych można zaliczyć; modele płasko - wypukłe i wypukłe. Modele ta powinny umożliwić niewidomym adekwatną sytuację, dlatego powinny mieć odpowiedni rozmiar, celowe uproszczenie, materiał z którego zostały wykonane powinien mieć przyjemny dotyk i zróżnicowaną fakturę. Poznawanie powinno przebiegać za pomocą wszystkich możliwych zmysłów.
Szkoła w której uczą się niewidomi powinna zostać wyposażona w przyrządy ułatwiające nauczanie, takie jak: tabliczki brajlowskie, kubarytmy ( zbiór metalowych lub plastykowych sześcianików z cyframi napisanymi wypukłym pismem brajlowskim na każdej ściance), które ułatwiają manipulowanie liczbami w czasie robienia obliczeń oraz magnetofony, mapy, globusy z zaznaczonymi uwypukleniami, komputer, brajlowską maszynę do pisania, nagrania magnetofonowe tekstów książek .Potrzebne są też pomoce, takie jak piórniki brajlowskie, kostki do nauki brajla, cyrkle, przybory do geometrii i kreślenia, folie i tablice do rysunków wypukłych, układanki fakturowe itd. Placówka kształcąca niewidomych powinna być też wyposażona w gry przystosowane do użytku niewidomych.
Współcześnie osoby pracujące z dziećmi z wadami wzroku mogą pracować z wykorzystaniem nowoczesnych środków dydaktycznych, takich jak:
Komputer wraz z nowoczesnym oprogramowaniem i urządzeniami - syntezatorem mowy, monitorem brajlowskim, programem powiększającym dla słabowidzących, drukarek i skanerów.
2.3.2. Przygotowanie pedagogów specjalnych do pracy z dzieckiem niewidomym i niedowidzącym
Praca nauczyciela z dziećmi i młodzieżą wymaga wysokich kompetencji. Oprócz specjalistycznych ( wiedzy i umiejętności specyficznych do pracy z dzieckiem z wadą wzroku), niezbędne są tu kompetencje psychologiczne (umiejętność inspirowania, motywowania uczniów do nauki, integrowania ich w zespół) i dydaktyczne ( umiejętność przygotowania się do zajęć i ich przeprowadzenia).
Zgodnie z poglądem, że nauczy ten kto doświadczył w kształceniu dzieci z upośledzeniem wzroku powinni brać udział nauczyciele, którzy również sami są niewidomi. Doskonale potrafią oni uczyć dzieci niewidome technik brajlowskich. Doskonale orientują się w problemach i potrzebach dzieci niewidomych. W procesie dydaktyczno - wychowawczym pracują również nauczyciele pełnosprawni. Praca i sytuacja nauczyciela zmienia się i wobec wzbogacania zadań edukacji nabiera nowych wartości. Nauczyciel obok wartości intelektualnych powinien prezentować zdolności etyczne i wartości emocjonalne. Musi być dobrze motywowany do zawodu ( dobra pensja i dobre warunki pracy) i własnego kształcenia zgodnie z zasadą edukacji ustawicznej.
Rozdział 3
3.1. Zasady nauczania i wychowania w szkole
Współcześnie każdy człowiek musi być gotowy do uczenia się przez całe życie w celu poszerzania wiedzy, zdobywania nowych kwalifikacji i umiejętności, nadążania za zmieniającym się światem. Nadrzędnym celem edukacji jest odkrywanie, rozwijanie i eksponowanie kreatywnego potencjału jednostki. Wymaga to odejścia od przekazywania gotowej i utylitarnej wiedzy, a skoncentrowania się na wszechstronnym rozwoju osobowości i uczenia się dla życia. Edukacja musi opierać się na: uczeniu zdobywania wiedzy, uczeniu do działania, uczeniu harmonijnego współżycia, uczeniu się życia (wszechstronny rozwój jednostki; jej ciała, intelektu, wrażliwości, poczucia estetyki, osobistej odpowiedzialności i duchowych wartości). Są to elementarne założenia współczesnego systemu dydaktyczno - wychowawczego.
Specyfika psychiki dzieci niewidomych stwarza potrzebę stosowania specjalnych metod w ich nauczaniu wynikających z psychologicznych konsekwencji ślepoty. W nauczaniu dzieci niewidomych należy uwzględnić pewne zasady, które powinny być przestrzegane w procesie dydaktyczno - wychowawczym.
Są to następujące zasady:
Zasada systematyczności
Uczeń niewidomy i niedowidzący powinien systematycznie przyswajać wiadomości i umiejętności oraz systematycznie je utrwalać. Nauczyciel powinien uwzględniać w procesie nauczania i wychowania następujące reguły:
Ujmować materiał nauczania we właściwej kolejności,
Stale nawiązywać do materiału opanowanego,
Materiał nauczania podzielić na określone porcje,
Wiązać poszczególne porcje w całość,
Podkreślać sprawy i tematy główne,
Dbać o systematyczne opanowanie wiedzy i zdobywanie umiejętności przez uczniów.
Zasada systematyczności powinna być stosowana przez ucznia w procesie uczenia się, jak i przez nauczyciela przy kierowaniu pracą uczniów.
Zasada poglądowości
Wymaga oparcia nauki na poznaniu samej rzeczywistości (konkretnych rzeczy, zjawisk, stosunków, obrazowych przedstawień zachodzących procesów). Stosowanie tej zasady pozwala uniknąć nadmiernego werbalizmu. Nauczyciel powinien stworzyć odpowiednie warunki do obserwacji dotykowej przedmiotu lub jego modelu. Spostrzeganie poglądowe ułatwia proces przyswajania wiadomości przez uczniów na wszystkich szczeblach i etapach poznawania różnych rzeczy i zjawisk. Niezmiernie istotne jest zapewnienie odpowiednich warunków, do których można zaliczyć:
Dostępność oglądanego przedmiotu,
Poznawanie przedmiotu w możliwie naturalnym środowisku i przy zachowaniu naturalnych powiązań z innymi tego typu obiektami,
Odpowiednio długi czas trwania obserwacji,
Umożliwienie indywidualnego sposobu prowadzenia obserwacji,
Zapewnienie właściwej temperatury otoczenia,
Zachowanie atmosfery spokoju i ładu,
Umożliwienie dzieciom wymiany spostrzeżeń i przeżyć.
Racjonalne posługiwanie się zasadą poglądowości pozwala na przyspieszenie procesu opanowania wiedzy i umiejętności.
Zasada samodzielności
Zasada świadomego przyswajania wiadomości wymaga wyrabiania w uczniach samodzielnej postawy w stosunku do poznawanego materiału nauczania.
Zasada ta powinna być realizowana poprzez organizację zajęć, które umożliwią uczniom czynne przyswojenie materiału nauczania, zmuszające do zrozumienia i przemyślenia poznanego materiału, dogłębnej analizy treści.
Wdrażanie uczniów do samodzielności w ujmowaniu zagadnień należy rozpoczynać w klasach niższych, podnosząc stopniowo coraz bardziej poziom tej pracy. Uczniów należy wdrożyć do samodzielnej pracy z książką, do samodzielnego stawiania pytań, zachęcić do eksperymentowania.
Proces kształcenia obok zadań poznawczych, realizuje zadania motywacyjne, rozbudza potrzebę dalszego uczenia się, rozwoju zainteresowań, wdraża do samodzielności i do samokształcenia.
Zasada związku teorii z praktyką
Stosowanie tej zasady służy w procesie dydaktyczno - wychowawczym przygotowaniu uczniów do racjonalnego posługiwania się wiedzą w rozmaitych sytuacjach praktycznych, do przekształcania otaczającej ich rzeczywistości. Zasada ta ma duże znaczenie w procesie dydaktycznym szkoły zawodowej, gdzie jest najwięcej okazji do bezpośredniego łączenia teorii z praktyką.
Niezbędne jest także wiązanie myślenia i poznawania treści o charakterze praktycznym z myśleniem i treściami o charakterze teoretycznym, jak również wiązanie procesu opanowania wiadomości z jednoczesnym ich stosowaniem, czyli posługiwanie się nimi przy rozwiązywaniu zadań praktycznych.
Zasada efektywności
Zasada stopniowania trudności
Zasada przystępności wymaga uwzględnienia właściwości psychorozwojowych dziecka.
Najważniejszym założeniem powyższej zasady jest stopniowanie trudności, należy dostosować treści i metody nauczania do rozwoju i możliwości uczniów.
Należy dziecko uczyć od rzeczy najprostszych do bardziej skomplikowanych. Przechodzić od materiału znanego do nowego. Stawianie zbyt wysokich wymagań, którym dziecko z wadą wzroku nie mogłoby sprostać może zniechęcić je do dalszej pracy oraz zniszczyć motywację do nauki. Zbyt niskie wymagania również mogłyby wpłynąć na dziecko demobilizujaco. Stopniowanie trudności powinno zbliżać ucznia do jego optymalnych możliwości.
Nauczyciel stosujący tę zasadę powinien przestrzegać praw:
Przechodzić od tego co bliski do tego co dalekie,
Przechodzić od prostych treści do trudniejszych,
Przechodzić od tego co jest uczniom znane, do tego co nowe i nieznane,
Uwzględnić różnice w tempie pracy i stopniu zaawansowania w nauce poszczególnych uczniów.
Zasada indywidualizacji z socjalizacją
Zasada ta ma szczególne znaczenie. Nie wszystkie dzieci mają takie same trudności. Nauczyciel powinien traktować ucznia podmiotowo. Musi w każdym dziecku dostrzec indywidualną jednostkę, aby móc odpowiednio dobrać metody pracy.
Znajomość każdego dziecka, przyczyn jego niepełnosprawności pozwoli na dobranie odpowiednich ćwiczeń.
Socjalizację należy rozumieć jako zewnętrzną formę oddziaływania na człowieka, dzięki której internalizuje on normy obowiązujące w danym społeczeństwie lub grupie społecznej (poprzez wychowanie). Proces socjalizacji dokonuje się w trakcie rozwoju społecznego, a jego rezultatem jest uspołecznienie.
PODSUMOWANIE
Celem nadrzędnym wszystkich działań jest wprowadzenie dziecka w społeczeństwo, umożliwienie prawidłowego funkcjonowania.,, Niepełnosprawne dziecko pozbawione adekwatnych reakcji na swoje komunikaty może zaprzestać prób komunikowania się i wycofać się z kontaktu, zamykając się w obrębie własnego ciała - a to prowadzi do izolacji społecznej”
LITERATURA
red. J. Doroszewska ,,Pedagogika specjalna” tom2, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1981r.
red. W. Dykcik ,,Pedagogika specjalna”, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań 1997r.
red. I. Obuchowska ,,Dziecko niepełnosprawne w rodzinie”, WSiP Warszawa 1999r.
red. Z . Sękowska ,,Pedagogika specjalna - zarys”, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1982r.
Z. Sękowska ,,Kształcenie dzieci niewidomych”, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1974r.
Z. Sękowska ,,Przystosowanie społeczne młodzieży niewidomej”, WSiP, Warszawa 1991r.