Rozwój mowy dziecka jest procesem ciągłym od chwili poczęcia do jego dojrzałości. Jest wiele czynników, które wpływają na prawidłowy rozwój dziecka a tym samym na rozwój jego mowy. Wszystkie dzieci przechodzą te same fazy rozwoju w tej samej kolejności, zróżnicowane jest jednak tempo rozwoju a każda nabyta sprawność zależy od dojrzałości i gotowości układu nerwowego.

Zawiązki układu nerwowego tworzą się już w 13 dniu ciąży. W 3 miesiącu życia płodowego mózg odznacza się aktywnością i wykazuje indywidualne cechy osobnicze. W 4 miesiącu reaguje na sen i czuwanie matki i kontroluje różne stany jej świadomości.

W rozwijającym się mózgu kształtują się ośrodki mowy. W okresie prenatalnym zostają wykształcone: jama ustna, gardłowa i nosowa, czyli tak zwana nasada, krtań, tchawica, oskrzela i płuca, czyli organy, które w mówieniu odgrywają główną funkcję. Między 6 a 7 tygodniem życia płodowego zaczynają pracować wspólnie mięśnie i nerwy. Rozpoczynają swoją koordynację od wargi górnej, która to najwcześniej jest wrażliwa na dotyk. Do 10 tygodnia powierzchnią wrażliwą na dotyk staje się okolica szczękowa i żuchwowa a drażnienie warg powoduje ich zamknięcie i ruchy połykania.

W 12 tygodniu pojawia się ruch podciągania, podnoszenia górnej wargi, co stanowi wstępne stadium w rozwoju odruchu ssania. W 14 tygodniu życia płodowego rozpoczynają pracę mięśnie potrzebne w okresie po urodzeniu do chwytania, oddychania, fonacji i ssania. Mięśnie dziecka są jeszcze bardzo słabe, ale właśnie wtedy zaczyna się ich praca treningowa. Płód 17 tygodniowy ćwiczy już ruchy ssące, uwypukla i wysuwa wargi ku przodowi, ssie własny palec a w 29 tygodniu umiejętność ssania opanowuje bardzo dobrze.

Oprócz narządu artykulacyjnego rozwija się także narząd fonacyjny. Kształtowanie się wiązadeł głosowych trwa do końca 3 miesiąca życia płodowego. W tym czasie dziecko rozpoczyna połykanie wód płodowych ćwicząc w ten sposób mięśnie, które po urodzeniu będą brały udział w mówieniu. Wraz z ruchami połykania rozpoczynają się pod koniec 3 miesiąca życia płodowego ruchy nabierania i wypierania wód płodowych, które są potrzebne przy wydychaniu i wdychaniu powietrza po urodzeniu a potem przy mówieniu. W tym też okresie są już ukształtowane struny głosowe i dziecko jest zdolne do reakcji płaczu na długo przed narodzeniem.

Warunkiem bardzo ważnym w rozwoju mowy dziecka jest prawidłowy słuch. Organ słuchu, ucho, kształtuje się bardzo wcześnie i jest zmysłem najlepiej rozwiniętym w pierwszych trzech miesiącach, po urodzeniu zaś jest całkowicie dojrzały do pracy. Między 4 a 5 miesiącem życia płodowego dziecko zaczyna reagować na bodźce akustyczne. Odbiera ono charakterystyczne cechy dźwięków na drodze pozaakustycznej (melodię, akcent, rytm i natężenie dźwięków). W ten sposób przyswaja sobie cechy prozodyczne mowy. Szczególnie dobrze dziecko słyszy i rozpoznaje głos matki oraz uderzenia jej serca. Trwałość pamięci spostrzeżeń słuchowych okresu prenatalnego potwierdza się tym, że dziecko do 2 roku życia preferuje głos matki a zaraz po urodzeniu przyjmuje taka pozycję i sposób ssania, który umożliwia dziecku słuchanie rytmu serca mamy.

Okres prenatalny jest to więc czas, gdy między innymi formułują się i rozwijają podstawowe organy odpowiedzialne za odbiór i nadawanie mowy. Występowanie w tym okresie niekorzystnych czynników działających na organizm matki może doprowadzić do powstawania różnorodnych nieprawidłowości także tych związanych z mową. Należy pamiętać, że im wcześniej zadziała czynnik szkodliwy tym uszkodzenia będą większe. Tak więc profilaktyka nastawiona na zapobieganie im, to dbałość o stworzenie optymalnych warunków w okresie ciąży począwszy od pierwszych jej tygodni.

Charakterystyka właściwości mowy dziecka w wieku przedszkolnym:

Mowa nie jest umiejętnością wrodzoną, dziecko przyswaja sobie ją od najbliższego otoczenia drogą naśladownictwa.

Rozwój mowy dziecka trwa kilka lat i w jego przebiegu wyodrębniają się pewne okresy, których czas trwania można w przybliżeniu określić w sposób następujący:

• okres melodii (0-1 r. ż.),

• okres wyrazu (1-2 r. ż.),

• okres zdania (2-3 r. ż.),

• okres swoistej mowy dziecięcej (3-7 r. ż.).

W wychowaniu przedszkolnym szczególnie ważne są dwa ostatnie okresy.

Okres zdania (od 2 do 3 roku życia).

Okres ten jest przełomowy w rozwoju mowy, gdyż dziecko przyswaja sobie wtedy podstawy systemu leksykalnego i morfologicznego języka.

W tym okresie dziecko powinno już wypowiadać
głoski: p, b, m, f, w, k, g, ch, t, d, n, l, ś, ź, ć, dź, ń oraz
zmiękczone : pi, bi, mi, ki, gi.
Pod koniec tego okresu mogą pojawiać się już
głoski : s, z, c, dz a nawet : sz, ż, cz, dż.

Wymienione głoski nie zawsze są pełnowartościowe, bywają zastępowane innymi łatwiejszymi głoskami, wskutek małej sprawności narządów artykulacyjnych.

Okres swoistej mowy dziecięcej (od 3-7 roku życia).

Dziecko 3-letnie
potrafi porozumieć się z otoczeniem, mowa jego jest już w pewnym stopniu ukształtowana. Nie jest jednak pozbawiona błędów i jej rozwój odbywa się w dalszym ciągu.

• Dziecko zaczyna odróżniać dźwięki s, z, c, dz od ich miękkich odpowiedników

• Powinno wymawiać wszystkie samogłoski, ustne, i nosowe:
  a, o, e, u, i, y, ą, ę, chociaż w mowie jego mogą występować odstępstwa, np. zamiana samogłosek: a=o, e=a, i=y. Jest to związane z nie wykształconą sprawnością narządów artykulacyjnych.

• Powinny występować również spółgłoski twarde i zmiękczone: m, mi, b, bi, p, pi, f, fi, w, wi, ś, ć, ź, dź, ń, k, g, ki, gi, ch, t, d, n, l, li, j, ł.

• Powinny pojawić się głoski : s, z, c, dz, a nawet sz, ż, cz, dż.

Dziecko 4- letnie

• Utrwala takie głoski jak: s, z, c, dz. Dziecko nie powinno już wymawiać ich jak: ś, ć, dź, ź.

• Pojawia się głoska r, choć jej opóźnienie nie powinno jeszcze niepokoić.

• Głoski sz, ż, cz, dź dziecko jeszcze zamienia na s, z, c, dz lub ś, ź, ć, dź.

Dziecko 4-5-letnie

• pojawiają się głoski sz, ż, cz, dż,

• Mowa dziecka daleka jest od doskonałości. Wyrazy są poskracane, głoski poprzestawiane, grupy spółgłoskowe - uproszczone. Występują zlepki wyrazów i nowotwory językowe.

Dziecko 5- letnie

• Mowa dziecka jest już w zasadzie zrozumiała. Głoski sz, ż, cz, dż, które pojawiały się w czwartym roku życia, zaczynają się utrwalać. Dziecko potrafi je poprawnie powtórzyć, choć w mowie potocznej mogą jeszcze być wymawiane jak s, z, c, dz.

• Głoska r powinna być wymawiana, ale często pojawia się dopiero w tym okresie.

Dziecko 6-letnie

• Mowa dziecka powinna już być opanowana pod względem dźwiękowym.

Mówienie jest sprawnością, której trzeba się uczyć, tak jak wszelkich innych sprawności. Jest to możliwe dzięki sukcesywnemu dojrzewaniu różnych organów mowy. Po urodzeniu żaden z tych organów nie jest jeszcze gotowy do swych czynności. Mowa wytwarza się dzięki skoordynowanej aktywności muskulatury języka, warg, gardła, podniebienia, krtani i płuc.

Przedstawiony wyżej rozwój mowy postępuje równolegle z rozwojem motoryki narządów artykulacyjnych. Dziecko ćwiczy narządy artykulacyjne poprzez czynności ssania, połykania , żucia. W ten sposób język przygotowuje się do wymowy głosek. Najtrudniejsze głoski sz, ż, cz, dż oraz r wymagają dodatkowych precyzyjnych ruchów, np. uniesienie języka, ruchy wibracyjne. Prawidłowa artykulacja głosek warunkuje rozwój mowy dziecka. Rozwój mowy nie u wszystkich dzieci przebiega jednakowo: u jednych szybciej, i te dzieci zaczynają mówić wcześniej, u innych zaś wolniej, co przejawia się późniejszymi początkami mowy i wolniejszym przyswajaniem sobie wymowy pewnych głosek.

Kiedy należy udać się z dzieckiem do logopedy?

• Podczas artykulacji głosek s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż, t, d, n dziecko wsuwa język między zęby lub ociera nim o wargę. W każdym wieku jest to wada, z której niestety się nie wyrasta. Im dłużej zwlekamy, tym bardziej wada się utrwala.

• Dziecko nawykowo mówi przez nos.

• Dostrzegamy zmiany anatomiczne w budowie narządów mowy dziecka lub mamy wątpliwość czy dziecko dobrze słyszy.

• Dziecko 3 - letnie porozumiewa się za pomocą gestów i sylab. Pod koniec trzeciego roku życia nie wymawia którejkolwiek z samogłosek ustnych ( a, o, e, i, u, y ).

• Po ukończeniu 4 roku życia dziecko:

• wymawia głoski s, z, c, dz jak ś, ź, ć, dź

• zamienia głoski dźwięczne na bezdźwięczne, np.
  d na t (dom = tom), w na f (woda = fota),
  g na k (gęś = kęś), b na p (buda = puta)

• myli głoski dźwiękopodobne, np.
  c - s (sala = cala), sz - cz i inne.

• Dziecko zniekształca, zastępuje głoski innymi nie znanymi w języku polskim, np. gardłowo wymawia głoskę r.

• Jeżeli nasila się problem rozwojowej niepłynności mówienia (zacinanie, powtarzanie sylab)

• Rozwój mowy dziecka:

• rocznego jest na poziomie dziecka półrocznego
  (dziecko jedynie gaworzy),

• 2-letniego jest na poziomie mowy dziecka rocznego
  (wymania kilka słów),

• 3-letniego jest na poziomie mowy dziecka 1,5 rocznego
  (tworzy jedynie równoważniki zdań, a słownictwo jest na poziomie dziecka 1,5 rocznego)

• 4-letniego jest na poziomie mowy dziecka 2-letniego
  (formułuje zdania proste, słownictwo czynne jest na poziomie dziecka 2-letniego, tj. około 300 słów),

• 5-letniego jest na poziomie mowy dziecka 2,5-letniego
  (nadal zdania proste, słownictwo na poziomie dziecka w wieku 2,5 lat),

• 6-letniego jest na poziomie dziecka 3-letniego
  (pojawiają; się zdania złożone, dziecko wymawia 1000-1500 słów),

• 7-letniego jest na poziomie mowy dziecka 3,5-etniego.
  

• Literatura:
  G. Demel : Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola.
  T. Gałkowski: ,,Logopedia. Pytania i odpowiedzi, tom 1-2.

O okresach rozwoju mowy dziecka

Opanowywanie przez dziecko języka i mowy odbywa się stadialnie. Tezę tę sformułował na początku lat czterdziestych XX wieku wybitny językoznawca Roman Jakobson ^[1]. Określenie "rozwój stadialny mowy dziecka" oznacza to, że proces rozwoju mowy (proces nabywania przez dziecko języka i mowy ^[2]) - jego poszczególne stadia - jest podobny u wszystkich dzieci - nawet u tych, u których jest on z jakichś powodów zakłócony, ale jednocześnie tempo tego rozwoju jest zróżnicowane i zależy od różnych czynników zarówno psychofizycznych, jak i społecznych.

W tym artykule chciałbym głównie pokazać to, co jest wspólne w rozwoju języka i mowy wszystkim dzieciom.

Może zacznijmy od zastanowienia się, jaka jest przyczyna tego, że dziecko zaczyna mówić. Z całą pewnością nie da się wskazać jednej jedynej przyczyny. Podstawowym czynnikiem jest dojrzewanie ogólne dziecka i w związku z tym coraz większa specjalizacja receptorów i analizatorów zmysłowych dziecka, a także rozwój sprawności ruchowych, w tym sprawności ruchowych narządów mowy, zwłaszcza języka. Ważne jest dojrzewanie psychiczne dziecka, którego funkcjami są m.in.: nastawienie na osiąganie celów oraz kształtowanie się woli. Warto uświadomić sobie, że małe dziecko, aczkolwiek zależne od dorosłych opiekunów, jest od początku wyposażone w określone struktury neurologiczne, które dają mu możliwość rozwoju fizycznego i psychicznego, i tak naprawdę rola dorosłych polega na stwarzaniu dziecku właściwych warunków rozwojowych, co czasami okazuje się zresztą najtrudniejsze.

Przyczyny, nad którymi się zastanawiamy, można by schematycznie przedstawić tak jak na poniższym grafie. Zwróćmy przy tym uwagę na wzajemne oddziaływanie na siebie tego, co na schemacie zostało określone jako możliwości poznawcze dziecka a rozwojem jego myślenia oraz języka i mowy. Co prawda, każde dziecko - niezależnie od swoich możliwości intelektualnych - jest w stanie opanować podstawy języka i komunikować się za jego pomocą, to stopień jego opanowania oraz rozwój myślenia opartego na słowie zdecydowanie już zależy od tych możliwości.

Okresy rozwoju mowy dziecka ^[3] zasadniczo dzieli się na dwa podokresy: 1. prelingwalny (przedjęzykowy), inaczej: niemowlęcy, 2. lingwalny (językowy).

Zasadnicza różnica między nimi polega na tym, że w okresie prelingwalnym - inaczej niż w okresie lingwalnym - komunikacja dziecka z najbliższym otoczeniem nie jest oparta na słowie, lecz na pewnych działaniach dziecka związanych z jego fizjologią - do około 6 miesiąca życia dominują symptomy, potem dziecko zaczyna stosować sygnały, np. płacz dziecka w celu przywołania matki. Ważne jest też, że myślenie dziecka, nie ma charakteru słownego, lecz polega na kojarzeniu różnego rodzaju bodźców i ich zapamiętywaniu (np. zapamiętywanie twarzy i głosu otaczających dziecko osób oraz cech fizycznych: gładkość-chropowatość, miękkość-twardość, ciepło-zimno - osób i przedmiotów) i określone zachowanie dziecka.

Okres prelingwalny Leon Kaczmarek ^[4] - twórca polskiej logopedii - nazywa okresem melodii i dzieli go na następujące podokresy: krzyku i płaczu ^[5], głużenia, gaworzenia.

O okresie krzyku i płaczu już pisałem. Przypada on na okres od urodzenia dziecka do końca 3 miesiąca życia. Krzyk i płacz dziecka pełnią funkcję komunikacyjną. Zachowania te mają charakter symptomów - dziecko w sposób niezamierzony informuje najbliższych o swoich potrzebach.

Również na podłożu fizjologicznym oparty jest okres nazywany w polskiej literaturze przedmiotu - za L. Kaczmarkiem - głużeniem ^[6]. Głużenie oznacza dźwięki wydawane przez niemowlęta - głównie gardłowe, tylnojęzykowe, typu: agu, g∂, kh∂, γ∂, ∂h∂ ^[7]. Serie wypowiadanych przez niemowlę dźwięków oparte są na spółgłoskach. Nie mają one postaci sylaby, jak w następnym okresie. Seryjnie wypowiadane ciągi dźwięków gardłowych można usłyszeć po przebudzeniu dziecka. Są one symptomami jego dobrego samopoczucia. Głużą wszystkie dzieci, także te, które nie słyszą lub mają znaczne uszkodzenie słuchu. Okres głużenia trwa między 3 a 6 miesiącem życia dziecka ^[8].

Inaczej jest w okresie gaworzenia, kiedy dziecko wypowiada serie dźwięków różniących się od dźwięków wydawanych w okresie głużenia tym, że mają one znacznie bogatszy repertuar (mówi się, że dziecko jest w stanie wypowiedzieć w tym czasie wszystkie, bardzo różne dźwięki, jakie można spotkać w najbardziej egzotycznych językach świata). W każdym składniku serii występuje samogłoska, a dźwięki nie mają już tak przypadkowego charakteru, lecz przypominają w zasadzie dźwięki artykułowane - samogłoski i spółgłoski, np.: te-de^j-ge; da-da-dæ-d∂-dy, ba-ba-b∂, ma-m∂-mæ ^[9]. Dzieje się tak m.in. dlatego, że istota gaworzenia polega na odtwarzaniu dźwięków słyszanych przez dziecko w otoczeniu. Istotny dla gaworzenia jest zatem zmysł słuchu - podobnie jak będzie to później, w okresie lingwalnym. Dzieci niesłyszące nie gaworzą. Co prawda znaczna jest zmienność (wariantywność) realizowanych w tym czasie przez dziecko dźwięków, niemniej wyraźnie da się w tym czasie zaobserwować kształtowanie się zmysłowych podstaw mowy (dziecko coraz lepiej słyszy, reaguje na melodię mowy, wysokość tonu głosu; dominacja spółgłosek wargowych¸ wargowo-zębowych i wargowo-dziąsłowych w tym okresie jest związana z najbardziej naturalnymi czynnościami dziecka, jakimi są oddychanie, ssanie i połykanie) ^[10]. Zaczyna się też stopniowo utrwalać znaczenie poszczególnych ciągów sylab, np. ma-ma-ma (z ewentualnymi wariantami realizacyjnymi) ulega skróceniu do dwóch powtórzeń: ma-ma i pod wpływem otoczenia przybiera znaczenie 'mama' ^[11].

Gaworzenie przypada na okres między 6 a 9 (12) miesiącem życia dziecka.

Ciągi (serie) dźwięków realizowane przez dziecko w późnym okresie gaworzenia stanowią podstawę pierwszych dziecięcych wyrazów: mama 'mama', baba 'babcia', dada 'dziadzia', tata 'tata', papa 'tata', pa-pa 'do widzenia (z gestem pożegnania)'. Dzieje się tak dzięki znaczeniom, jakie nadają tym ciągom dorośli. Widać, jak dokonuje się konwencjonalizacja znaczeń i stopniowa stabilizacja związków pomiędzy formą brzmieniową a znaczeniem dziecięcych wyrazów. Stabilizacja znaczeń wyrazów związana jest z rozwojem pamięci długotrwałej dziecka oraz jej struktury.

Nie należy jednak tego procesu upraszczać. Przejście między okresem prelingwalnym a lingwalnym nie jest.ani tak bezpośrednie, ani tak łagodne, jak można.byłoby sądzić na podstawie powyższego opisu. To, co zastanawia na pierwszy rzut oka, to trudności w artykulacji wielu spośród tych dźwięków, które wydawało się, że zostały przez dziecko opanowane we wcześniejszym okresie. Te trudności biorą się stąd, że dźwięki, jakie dziecko wymawiało dotąd, aczkolwiek w brzmieniu były niekiedy nawet tożsame z dźwiękami mowy, w istocie nie były dźwiękami mowy. Cechą istotną dźwięków mowy, zwanych fonemami, jest to, że pozostają one w systemie różnych relacji, głównie opozycji, wobec innych dźwięków mowy. Te opozycje stanowią: dźwięczność-bezdźwięczność, miejsce artykulacji (wargowe, przedniojęzykowe, środkowojęzykowe, tylnojęzykowe), stopień zbliżenia narządów mowy (dźwięki wymawiane przy zwartych-rozsuniętych narządach mowy; samogłoski - spółgłoski; spółgłoski zwarte - szczelinowe), pozycja środkowej części języka (dźwięki wymawiane przy zbliżonej do podniebienia twardego - oddalonej od podniebienia twardego środkowej części języka; głoski twarde - miękkie). To jest pierwszy powód trudności, jaką dziecko musi pokonać: ważne, aby wymawiane dźwięki różniły się między sobą, ponieważ od tego zależy znaczenie tego, co dziecko wypowiada, np. wyrazy pas i bas różnią się między sobą tylko brakiem dźwięczności w wyrazie pas (p:b), a zatem brak dźwięczności jest cechą różnicującą znaczenia tych dwóch wyrazów; wyrazy żaba i baba różnią się dwiema cechami, mianowicie miejscem artykulacji - ż jest spółgłoską przedniojęzykowo-dziąsłową, b - spółgłoską dwuwargową, oraz stopniem zbliżenia narządów mowy - ż jest spółgłoską szczelinową, natomiast b - spółgłoską zwartą; w tym wypadku prawdopodobieństwo homonimii ^[12] jest mniejsze niż poprzednio. Nie jest zatem sprawą obojętną, jak dziecko artykułuje dźwięki mowy, a to zależy w dużym stopniu nie tylko od wzorów, jakie otrzymuje ono od swojego otoczenia, ale przede wszystkim od tego, jak wcześnie zda sobie sprawę z tego, co to jest znak językowy (sic!), czyli inaczej mówiąc, w jakim stopniu praktycznie sobie uświadomi istotę znaku językowego ^[13]. Do tego zaś dziecko dochodzi w sposób opisany przez M.A.K. Hallidaya ^[14], łącząc najpierw przypadkowe niekiedy dźwięki ze znaczeniami (realizacja izolowanych funkcji komunikacyjnych), a następnie wbudowując - dzięki "rozmowom" z dorosłymi - gramatykę do swojego pierwotnego systemu komunikacyjnego ^[15].

Kiedy dziecko zrozumie praktycznie istotę znaku językowego, bardzo wyraźnie zacznie czynić wysiłki, aby jego wypowiedzi były coraz bardziej zbliżone do wypowiedzi dorosłego otoczenia.

Ten wysiłek dziecka wart jest podkreślenia.

Okres między 9 (12) miesiącem a 18 (24) miesiącem życia dziecka jest niezwykle ważny dla akwizycji języka. U wielu dzieci około 9 miesiąca zaczyna się okres - jak go nazywa L. Kaczmarek - wyrazu, dokładniej zaś wypowiedzi jednowyrazowej. Na dobrą sprawę to właśnie w tym czasie dziecko dochodzi do praktycznego odkrycia istoty znaku językowego, tj. odkrywa, że ciągi dźwięków, jakie słyszy i jakie wypowiada, coś znaczą. Znaczenia te w mowie dziecka są jeszcze mało konkretne. Wypowiedzi dziecka określa się jako globalne, nierozczłonkowane.

Wymagają one za każdym razem pewnego wysiłku ze strony dorosłych, aby je zrozumieć. Interpretacja wypowiedzi dziecięcych w tym okresie jest utrudniona z powodu chwiejności formy i niestabilności związku pomiędzy znaczeniem a formą. Paweł Smoczyński przytacza m.in. następujące przykłady zachowań słownych dzieci: daj-gaj-aj, te^j-de^j, jaj, taj [dziewczynka - 0;10,11 ^[16]] i przypuszcza, że jest to naśladownictwo konwencjonalnego daj. Ta sama dziewczynka w wieku 1;3,19, pokazując pudełko od zapałek, którym się bawi, mówi do ojca: tata! tata! tata! pa! pa!, a kiedy ma 1;6,26 mówi: koko - 'kot', w niecały miesiąc później została odnotowana wypowiedź w czasie jedzenia: ja! ja! nām! - dziewczynka (2;0,11) dopomina się swojej kolejki w jedzeniu. Te słowne zachowania dziewczynki przypominają ze względu na swoją formę wcześniejsze realizacje dźwiękowe dziecka. Różnica polega na tym, że wypowiedziom tym przypisuje się, biorąc pod uwagę całą sytuację, jakieś znaczenie.

Charakterystyczna dla mowy dziecka w tym okresie jest płynność brzmienia, np. "pa-pa" jest realizowane przez ta-ta, "pa" przez da lub ta, "mama" przez ma-ńa lub ńa-ńa, ale już w 13 miesiącu życia obserwuje się stopniową stabilizację: "tata" realizowane jest przez data lub tata, "co to" - przez to-to lub do-do itp. Wyrazy, które dziecko w tym czasie wypowiada tak naprawdę nie są jeszcze wyrazami, lecz wypowiedziami jednowyrazowymi, np. ta-ta może oznaczać 'tato, daj mi jeść' lub 'tato, chodź ze mną na spacer'. Interesujące przykłady podaje Leon Kaczmarek w cytowanej już tutaj pracy. Magda (1;2,23) - wnuczka autora - kiedy autor włożył jej chlebek do buzi, na pytanie babci: Co masz? odpowiada: bebe 'chlebek', na pytanie mamy: Gdzie jest babcia i dziadzio? odpowiada: buu 'pojechali autem' (1;4,2), na pytanie: Co ty jesz? odpowiada jabł!, a na pytanie: Jak smakuje? - dopr! (1;5,7).

Około 18 miesiąca życia dziecka wchodzi ono w okres wypowiedzi dwuwyrazowej, czyli - jak to nazywa Kaczmarek - zdania. Różnica pomiędzy tym okresem a stadium wcześniejszym jest ogromna.

W okresie wypowiedzi jednowyrazowej dziecko posługuje się wypowiedziami-sygnałami jednoklasowymi. Wyrazy - była już o tym mowa - nie są jeszcze wyrazami w znaczeniu, jakie my nadajemy słowu wyraz. Są to - jak świadczą podane wyżej przykłady - amorficzne ciągi dźwięków. Każda wypowiedź jest jednofunkcyjna. Znaczna jest też homonimia - ten sam ciąg dźwięków może mieć różne znaczenia, np. P. Smoczyński podaje, że jeden z jego synów ka-ka używał w znaczeniach: 'kaczka', 'gazeta', 'czynność wypróżniania', 'stolec'. Wypowiedzi są mało konkretne, ich znaczenie jest ogólne, globalne, a struktura - nierozczłonkowana. Charakterystyczna dla językowych wypowiedzi dorosłych użytkowników języka struktura wypowiedzi: wykonawca czynności - czynność - przedmiot czynności jest niemożliwa do identyfikacji.

W momencie, kiedy pojawia się drugi wyraz, wypowiedzi dziecka zaczynają stopniowo przybierać formę wypowiedzi dorosłych. Pojawia się rozczłonkowana struktura wypowiedzi: wykonawca czynności - czynność. Rozczłonkowanie wypowiedzi sprawia, że amorficzne do tej pory wyrazy, zaczynają przybierać kształt właściwy dla danego języka. Pojawiają się - między 18 a 24 miesiącem życia dziecka - formy przypadka i liczby dla rzeczowników oraz formy osoby i liczby dla czasowników. Około 24 miesiąca życia dziecka wzbogaca się struktura wypowiedzi dziecięcej o trzeci wyraz i dalsze. Można powiedzieć, że w zasadzie dwuletnie dziecko ma już opanowaną podstawową strukturę składniową: wykonawca czynności - czynność - przedmiot czynność. Oto kilka przykładów wypowiedzi dzieci z tego okresu: tam gogoś 'tam jest pies'; mma kopa 'nie ma piłki'; teń tu, nie tam; χoć, mma 'chodź, (bo) nie ma piłki' (wypowiedzi chłopca w wieku 1,7)^[17]. Inne przykłady pochodzące od dzieci w wieku do dwóch lat: Apisiem liśt babci Asiały 'do babci do Warszawy'; Mamusia sije siulkę tatusia 'szyje koszulkę dla tatusia'; Mamusiu, uśkę włóż na gołę! 'chustkę na głowę'; Uto sonko sieciło, to Inusia pójdzie ('ja pójdę') patką ('łopatką') bawić na polko Halinkom, Maltusiom, dzidziusiem. ^[18]

Te ostatnie zdania są już bardzo rozbudowane. Są to wypowiedzi nie tylko rozczłonkowane, ale bogate pod względem formy i treści. Dziecko stosuje w nich różnorodne formy fleksyjne rzeczownikowe i czasownikowe: formy deklinacyjne liczby pojedynczej -wołacza w jego klasycznej postaci: mamusiu, mianownika: mamusia, Inusia, dopełniacza: (do) babci, (do) Asiały 'do Warszawy', biernika: liśt, siulkę, uśkę, na polko, na gołę, narzędnika: patką, (z) Halinkom, Maltusiom, dzidziusiem, formy osoby trybu oznajmującego czasu teraźniejszego: 1. apisiem, 'napiszę', 3. sije; 3. osoby liczby pojedynczej czasu przyszłego dokonanego pójdzie, 3. osoby liczby pojedynczej czasu przyszłego niedokonanego (złożonego): sieciło 'będzie świeciło', formy rozkaźnika: włóż, bezokolicznika bawić (się). W jednej z wypowiedzi został użyty przysłówek uto 'jutro'. Każdy z użytych przez dziewczynkę wyrazów jest niezwykle bogaty znaczeniowo, a całość wypowiedzi jest skomplikowana formalnie.

Podane przykłady różnią się jednak od wypowiedzi dorosłych użytkowników języka polskiego, i to nie tylko pod względem warstwy brzmieniowej, choć to właśnie ona sprawia, że nie trzeba być znawcą przedmiotu, aby powiedzieć, że przytoczone wypowiedzi są wypowiedziami dziecka. O "dziecięcości" wypowiedzi świadczą również takie ich cechy fleksyjno-składniowe, jak opuszczanie wyrazów funkcyjnych: przyimków, zaimków zwrotnych i czasownika być w funkcji łącznika (będzie świeciło). Tę sprawę postaram się wyjaśnić dokładniej w jednym z następnych artykułów. Tutaj tylko ją sygnalizuję.

Przykłady te świadczą, że niektóre dwulatki mają już nieźle opanowaną gramatykę języka. Po 24 miesiącu życia dziecka zaczyna się jej doskonalenie i uzupełnianie. Okres do 36 miesiąca życia nazywany jest w polskiej literaturze przedmiotu okresem zdania. Po 36 miesiącu życia dziecka mówimy o okresie swoistej mowy dziecka. Pełniejszą charakterystykę tych okresów postaram się przedstawić w następnych artykułach.

Warto powiedzieć jeszcze nieco o rozwoju systemu leksykalno-semantycznego dziecka.

W okresie wypowiedzi jednowyrazowej (9-18 miesiąc życia) dziecko używa od 50 do 100 wyrazów (są to dane szacunkowe). Struktura słownika umysłowego dziecka ^[19] jest w tym czasie następująca: około 80% stanowią wykrzykniki i rzeczowniki wyrażające przede wszystkim stany emocjonalne dziecka, około 15% to czasowniki, pozostałe wyrazy (przymiotniki, przysłówki, przyimki i spójniki) to około 5% całego słownika dziecka w tym czasie.

W okresie wypowiedzi rozczłonkowanej (18-24 miesiąc życia) słownik dziecka gwałtownie wzrasta i obejmuje średnio około 500 leksemów ^[20]. Zmieniona też jest w stosunku do poprzedniej fazy rozwojowej struktura słownika: 55%-65% stanowią rzeczowniki, ok. 20%-25% czasowniki, około 9%-10% przymiotniki, około 6%-7% przysłówki, około 3% zaimki, około 1% liczebniki, około 3% razem przyimki, spójniki i partykuły. W tym okresie zdecydowanie maleje rola wykrzykników, które stanowią około 5% całego zasobu leksykalnego.

Po 24 miesiącu życia dziecka gwałtownie wzrasta zasób słownikowy dziecka. Powiększa się on między 3 a 4 rokiem życia 3-4-krotnie i wynosi średnio około 1500 leksemów (u niektórych dzieci wzrasta nawet do 3000-4000 tysięcy, co stanowi dobrą podstawę komunikacji słownej dziecka z otoczeniem ^[21]). Struktura tego słownika jest zbliżona do struktury słownika umysłowego dorosłych użytkowników języka (por. przypis 19).

Kwestia słownika dziecka będzie przedmiotem refleksji w jednym z kolejnych artykułów.

Na zakończenie przytoczmy uporządkowane zastawienie chronologii rozwoju mowy dziecka opracowane przez amerykańską badaczkę Jane Aitchison ^[22]:

Etap rozwoju języka	Wiek wchodzenia w etap
Krzyk Wokalizacja (głużenie) Gaworzenie Wzory intonacji Wypowiedzi jednowyrazowe Wypowiedzi dwuwyrazowe Formy odmiany wyrazów Pytania, przeczenia Budowanie rzadkich lub wysoce złożonych konstrukcji Dojrzałe mówienie	narodziny 6 tygodni 6 miesięcy 8 miesięcy 1 rok 18 miesięcy 2 lata 2 i 1 roku 5 lat 10 lat

---