Rozwój mowy dziecka

"...język jest oknem przez, które można oglądać życie mózgu."

( A. Balejko: Jak usuwać wady wymowy.)

Człowiek przychodzi na świat zupełnie bezradny. Przez pierwsze lata życia jest uzależniony od innych ludzi, to oni karmią go, dbają o higienę, bezpieczeństwo oraz zaspokajają wszelakiego rodzaju potrzeby.

Człowiek uczy się komunikowania poprzez obcowanie w środowisku społecznym. Nauka poprawnej wymowy trwa aż do około 6 roku życia. Dopiero po tym długim okresie dziecko ma rozwiniętą mowę (dopuszcza się 6 miesięczne odchylenia od normy), może swobodnie konwersować i komunikować się z innymi.

Czym zatem jest mowa? T. Zaleski definiuje mowę jako: "...układ symboli reprezentujących zjawiska otaczające nas lub dziejące się w nas samych. Mowa służy do przekazywania o nich informacji. (...) mowa ludzka operuje symbolami, a symbol to znak, który nie reprezentuje tylko siebie, ale wyraża coś innego, co mu zostało przypisane w wyniku umowy."

MOWA I JEJ SKŁADNIKI

Według L. Kaczmarka możemy rozpatrywać mowę w dwóch aspektach, a mianowicie z punktu widzenia indywidualnego i społecznego. „W aspekcie indywidualnym mowę traktuje jako "nadawanie i odbiór tekstu".” Tekst posiada tzw. treść, która jest zrozumiała dla rozmówcy tylko w momencie, gdy on posługuje się tym samym językiem.

Rys. 1 Składniki mowy ludzkiej (opracowanie własne)

MOWA

język mówienie tekst słowny odbiór (rozumienie)

Przyjrzyjmy się teraz definicjom powyższych terminów:

• j ę z y k - to dwuklasowy system (składnik mowy), który jest "wytworem" społecznym i abstrakcyjnym. System ten składa się z jednej strony z reguł, a z drugiej zaś, z wyrazów;

• m ó w i e n i e - to budowanie tekstu słownego w postaci fonicznej, zgodnie z zasadami danego języka. Można określić je jako substancjalizację myśli. Mówienie możemy podzielić na: cerebrację (czyli budowanie wypowiedzi w myśli) i ruch narządów mowy;

• t e k s t s ł o w n y - to wytwór procesu mówienia. W tekście można wyróżnić:

1. treść - czyli informację, która została treściowo zorganizowana - tj. semantyczna struktura tekstu;

2. forma językowa - gramatyczna struktura tekstu,

3. substancja - czyli postać tekstu, która występuje w płaszczyźnie suprasegmentalnej (akcent, rytm, melodia - prozodia języka) i segmentalnej

(głoski, litery);

• o d b i ó r (rozumienie) - odczytanie tekstu słownego poprzez dekodowanie gramatycznej struktury języka.

Komunikacja stanie się możliwa tylko wówczas, gdy człowiek będzie posiadał

trzy kompetencje oraz sprawności. Kompetencje, to wiedza, która nie może pojawić się w umyśle bez określenia pewnych sprawności, sprawności zaś, to umiejętności, które nie pojawią się bez wcześniejszego nabycia kompetencji.

• Kompetencja językowa - to wiedza tkwiąca w umyśle człowieka (bez jego świadomości), na temat budowania sensownych i gramatycznie poprawnych zdań. O kompetencji tej decyduje zasób fonemów, który reguluje poprawność gramatyczną zdania oraz znajomość morfologicznych, morfonologicznych i reguł składniowych. Kompetencja językowa jest zatem znajomością systemu językowego.

• Kompetencja komunikacyjna - to wiedza dzięki, której potrafimy użyć języka w grupie społecznej. Innymi słowy mówiąc to umiejętność zachowania się językowego w różnych sytuacjach, zależnych od tego: kto mówi, co mówi i do kogo mówi.

• Kompetencja kulturowa - to wiedza na temat zjawisk rzeczywistości, interpretacja tychże zjawisk. Wiedza ta powstaje przy udziale języka.

Warunkiem opanowania kompetencji komunikacyjnej, jak i kulturowej jest wcześniejsze dysponowanie odpowiednią kompetencja językową. Brak tychże kompetencji prowadzi do ograniczonych wypowiedzi, a nawet do niemoty.

O nabywaniu kompetencji i ich wykorzystaniu decydują odpowiednie sprawności biologiczne (percepcja słuchowa, mobilny mózg, wydolna pamięć i inne)

i komunikacyjne czynności umysłu (sprawność systemowa - budowa poprawnych zdań gramatycznych; sprawność komunikacyjna - umiejętność posługiwania się językiem w różnych sytuacjach społecznych).

ROZWÓJ MOWY W OKRESIE PRENATALNYM

„Nauka mówienia nie rozpoczyna się bynajmniej w momencie, gdy dziecko wypowie pierwsze słowa, lecz w chwili jego urodzenia, a nawet wcześniej, w życiu płodowym. Niemowlęta z wrodzonym zainteresowaniem przysłuchują się rozbrzmiewającym wokół nich dźwiękom i potrafią zrozumieć, co mówimy na długo przedtem, zanim same zaczną wypowiadać słowa. Jest to najważniejsza sprawa, którą musimy sobie uświadomić, jeśli chcemy pomóc dziecku w nauce mówienia - zrozumienie zawsze o krok wyprzedza mówienie.” Dlatego należy rozmawiać ze swoim jeszcze nienarodzonym dzieckiem, ponieważ w życiu płodowym, przyswaja sobie ono elementy suprasegmentalne naszego języka (akcent, rytm, melodia, ton).

D. Kornas - Biela opisuje w swoim artykule, iż badania wykazały, że w 7 tygodniu życia mózg dziecka wysyła pierwsze impulsy, które koordynują funkcje niektórych organów. Wówczas tworzą się w mózgu pierwsze synapsy. W 23 dniu od poczęcia można zauważyć pierwsze nerwowe odruchy, zaś w 150 dniu tworzy się osłonka mielinowa w mózgu dziecka. W 6 miesiącu życia płodowego mózg jest już całkowicie ukształtowany i jego struktura się nie zmienia.

W 6 - 7 tygodniu zaczynają ze sobą współpracować mięśnie i nerwy. Swoją koordynację zaczynają od górnej wargi, wg D. Hookera, właśnie ona jest najbardziej czuła i podrażnienie jej powoduje zwrot szyi i tułowia. 12 tydzień to początek podciągania wargi i jest to wstępne stadium do rozwoju odruchu ssania. W 14 tygodniu swą pracę rozpoczynają mięśnie fonacyjne i oddechowe. W 17 tygodniu dziecko wyraźnie uwypukla i wysuwa wargi, w ten właśnie sposób ćwiczy odruch ssania. W miesiącu 3 ukształtowane są już struny głosowe i w tym momencie dziecko zdolne jest do płaczu. Od tego czasu dziecko połyka również wody płodowe, staje się wrażliwe na smak i odczuwa uczucie głodu. 13 tydzień przynosi ze sobą spontaniczne ruchy klatki piersiowej, które są próbą oddychania. Badania J. C. Grimwade'a wykazały iż w 6 miesiącu płód odbiera silne dźwięki z zewnątrz, dzięki temu dziecko przyswaja sobie cechy prozodyczne mowy już w łonie matki.

Tab. 1 Schemat prenatalnego rozwoju mowy (opracowanie własne)

WIEK DZIECKA (w łonie matki)	PRENATALNY ROZWÓJ MOWY
7 tydzień	zaczynają pracować połączenia mięśniowo nerwowe; najbardziej aktywna jest górna warga;
12 tydzień	- podciąganie i podnoszenie górnej wargi;
14 tydzień	- pracują mięśnie fonacyjne i oddechowe;
17 tydzień	uwypuklanie i wysuwanie warg do przodu; stopniowe ssanie;
3 miesiąc	ukształtowane struny głosowe gotowość do płaczu; pierwsze połykanie wód płodowych; wrażliwość zmysłu smaku; pierwsze uczucie głodu; spontaniczne ruchy klatki piersiowej;
6 miesiąc	dziecko dobrze słyszy dźwięki z otoczenia;

ROZWÓJ MOWY W OKRESIE POSTNATALNYM

Małe dziecko słucha otoczenia i w ten sposób uczy się mówić. Człowiek rodzi się z predyspozycja do mówienia, ale nie posiada umiejętności wypowiadania się. „Predyspozycja ta to jak gdyby nie zapisana karta w mózgu niemowlęcia, którą otoczenia musi wypełnić. Jak to uczyni, tak mówić będzie dziecko.”

Według L. Kaczmarka rozwój mowy w okresie postnatalny można podzielić na cztery etapy:

• okres melodii (od urodzenia do 1 roku życia),

• okres wyrazu (od 1 do 2 roku życia),

• okres zdania (od 2 do 3 roku życia),

• okres swoistej mowy dziecięcej (od 3 do 7 roku życia).

Okres melodii na początku charakteryzuje się krzykiem. Za jego pomocą dziecko sygnalizuje matce swoją potrzebę (głód, dyskomfort z powodu zimna, czy mokrej pieluszki). Dziecko kojarzy, że za każdym razem, gdy zaczyna krzyczeć pojawia się matka. To właśnie jest pierwsze porozumienie, a zarazem ćwiczenie narządu oddechowego.

W 2 - 3 miesiącu życia pojawia się odruch bezwarunkowy tzw. głużenie (gruchanie), które jest jednakowe na wszystkich kontynentach oraz występuje u dzieci głuchych. Głużenie charakteryzuje się wydawaniem przez niemowlę różnych dźwięków, a w tym samogłosek, spółgłosek, grup spółgłoskowych i samogłoskowych oraz towarzyszącymi im nieskoordynowanymi ruchami ciała i kończyn. Gruchanie występuje wówczas, gdy dziecko jest zadowolone i odprężone.

G. Demelowa pisze za L. Kaczmarkiem, że najłatwiej powstają wówczas dźwięki typu: g, k, gli, kli, tli.

Okres ten jest przygotowaniem narządów artykulacyjnych do wydawania podstawowych dźwięków. H. Spionek twierdzi, iż w mózgu powstają wówczas pierwsze skojarzenia między dźwiękami a ruchami aparatu artykulacyjnego.

Około 6 miesiąca dziecko przechodzi w kolejną fazę rozwojową, a mianowicie w okres gaworzenia. Gaworzenie jest odruchem warunkowym i charakteryzuje się zamierzonym wydawaniem i powtarzaniem dźwięków. Na początku tego okresu pojawiają się pierwsze sylaby (ma, ta, ba, później: ma - ma, ta - ta, ba - ba), które dziecko powtarza wielokrotnie, ale nie przypisuje im konkretnego znaczenia. Z końcem pierwszego roku życia wypowiada już 2 - 3 wyrazy (mama, baba, tata).

Wchodząc w kolejny etap rozwoju mowy, dziecko rozumie już wiele i potrafi spełniać proste polecenia.

Tab. 2 Zależności między rozwojem mowy i rozwoju fizycznego (opracowanie własne)

FAZA GŁUŻENIA

FAZA GAWORZENIA

OKRES WYRAZU

Umiejętność unoszenia głowy

Umiejętność siadania

Pozycja pionowa, wstawanie

Okres wyrazu - dziecko potrafi wypowiedzieć wszystkie samogłoski z wyjątkiem nosowych „ą”, „ę” oraz spółgłoski: wargowe p, b, m; przedniojęzykowo - zębowe: t, d, n; tylnojęzykowe k, g i środkowojęzykowe ś, a czasami też ć. Pozostałe spółgłoski zastępuje innymi, podobnymi. W tym okresie cechą charakterystyczną jest to, iż dziecko wypowiada tylko pierwszą lub ostatnią sylabę wyrazu. Wyraz pełni w tym momencie funkcję zdania.

Okres zdania - dziecko używa następujących głosek: wargowe p, pi, b, bi ,m mi; wargowo - zębowe: f, f, w, wi; środkowojęzykowe: ś, ź, ć, dź, ń, ki, gi; tylnojęzykowe: k, g, ch; przedniojęzykowo - zębowe: t, d, n; przedniojęzykowo - dziąsłowe: l. Z końcem tego okresu mogą pojawić się również głoski: s, z, c, a także: sz, ż, cz, dż.

Okres ten charakteryzuje się tym, iż dziecko nie potrafi wyartykułować niektórych głosek, ale wie jak dana głoska powinna brzmieć i jest w stanie wyróżnić ją w wyrazie.

Dziecko tworzy dwuwyrazowe zlepki zdań np. „baba koko” - które w konkretnej sytuacji są komunikatywne dla odbiorcy. Wraz z biegiem rozwoju, zlepki wyrazowe przekształcane są w równoważniki zdań. Znaczenie ich jest już bardziej przejrzyste, ale nadal są ściśle powiązane z kontekstem sytuacyjnym.

Okres swoistej mowy dziecięcej - mowa dziecka nie jest jeszcze doskonała. Występują kontaminacje (tworzenie wyrazu z 2 - 3 innych, np. słowo „zakluczyć” oznacza wyrażenie „zamknąć drzwi”), neologizmy (np. dziecko nazywa fontannę - „tryskawicą”), przestawianie głosek (metatezy, np. „kordła”), uproszczenia grup spółgłoskowych (substytucja).

Pod koniec 4 roku życia dziecko potrafi wypowiedzieć już głoski s, z, c, dz, r, sz, cz, ż, dż.

Autorzy określają, iż rozwój mowy trawa do szóstego roku życia. Wszelakie zaburzenia i wady wymowy po skończeniu przez dziecko 6 lat, określane są jako opóźnienie rozwoju mowy.

Według M. Cohena rozwój mowy można podzielić na następujące etapy:

1. pojawienie się pierwszych form kontaktu z otoczeniem, które przypadają na 9 - 10 miesiąc życia i charakteryzują się pomrukami, mlaskami i występowaniem słów typu: mama, tata;

2. zwielokrotnienie form kontaktu i etap ten pojawia się w 14 - 18 miesiącu życia, wówczas słowa staja się zrozumiałe dla otoczenia;

3. pojawienie się elementów wiążących, to jest 18 miesiąc życia i liczba słów w tym okresie wzrasta do 200;

4. ukazanie się form gramatycznych.

„Badanie pierwszych etapów rozwoju mowy dziecka - od pierwszych prób

porozumiewania się aż do nabycia właściwej struktury gramatycznej języka ojczystego - wykazuje, że rozwój ten jest związany ze stopniowym rozwojem naśladownictwa, analizy i rozumienia stosunków rzeczywistości.” Ważnym czynnikiem w rozwoju mowy jest także poziom umysłowy dziecka, ale także poziom kulturalny środowiska, w którym się wychowuje, zwłaszcza środowiska rodzinnego.

W publikacji A. Jurkowskiego przedstawiony jest rozwój mowy według C. W. Valentine'a, który składa się z następujących elementów:

1. „spontaniczne wyrażanie odczuć i pragnień;

2. spontaniczne głużenie i gaworzenie oraz ćwiczenie wydawania dźwięków;

3. naśladowanie dźwięków i ćwiczenie się w ich wydawaniu;

4. kojarzenie dźwięków słyszanych z odczuciami, przedmiotami widzianymi lub ogólnymi sytuacjami i relacjami;

5. kojarzenie dźwięków wydawanych przez samo niemowlę z reakcjami innych osób.”

M. Przetacznik - Gierowska pisze w swej książce, że wiek niemowlęcy to okres

przygotowawczy w rozwoju mowy. Od 2 miesiąca życia dziecko różnicuje krzyk, a matka wie, czego brakuje jej dziecku. W następnych miesiącach pojawia się głużenie, czyli różnego rodzaju piski, mlaski, pomruki, a także dźwięki artykułowane. Niemowlę wytwarza samonaśladownictwo, a dźwięki te są odruchowe, wrodzone. Autorka podkreśla także, iż gruchanie pojawia się również u dzieci głuchych.

Następna faza to gaworzenie, dziecko wydaje dźwięki złożone ze zlepek samogłosek i spółgłosek np.: pa, ba, ma, la. Okres ten przypisuje ona na trzeci kwartał życia.

Okres przedjęzykowy przypada na 10 miesiąc życia, dziecko chętnie naśladuje dźwięki wypowiadane przez dorosłych, rozumie proste słowa i zwroty językowe. Pod koniec 1 roku życia, dziecko wymachuje ręką na słowa "pa, pa", klaska w ręce gdy słyszy piosenkę "kosi - kosi". Rozwija się tu także słuch fonematyczny.

Przełom pierwszego i drugiego roku życia przynosi wraz z sobą pierwsze słowa typu: mama, tata, baba, to, tu, daj itp. Okres ten charakteryzuje się jednak ściśle tym iż mowa jest związana z sytuacją. Jedno słowo może mieć wiele znaczeń, które zależy od sytuacji.

Irena Styczek prezentuje następującą tablicę, przedstawiającą rozwój mowy dziecka:

Tab. 3 Rozwój mowy dziecka (w oparciu o I. Styczek)

ARTYKULACJA	ROZUMIENIE
2 miesiąc: głużenie, 3 miesiąc: okres intonacji, 8 miesiąc: gaworzenie, 10 miesiąc: sylaby da, pa, na;	Okres przedmowny: 7 miesiąc: rozumienie pewnych wyrazów, 9 miesiąc: rozumienie znaku językowego: 1 wyrazu;
1 rok: słowo: mama 15 miesiąc: 5 wyrazów, 18 miesiąc: 8 - 10 wyrazów, 21 miesiąc 20 wyrazów;	- rozumie 3 lub więcej wyrazów;
2 lata: wypowiedzi dwuwyrazowe - 1 zdanie;	500 - 1000 wyrazów;
3 lata: pojawiają się czasowniki, mowa dziecinna, używa 100 - 200 wyrazów, potrafi użyć słowa "ja";	1000 - 18000 słów, rozróżnianie barw i ich nazw,
4 lata, odmienia czasowniki, nieopanowane w pełni używanie nazw kolorów;	1500 - 2000 wyrazów
5 lat, zespół uproszczeń fonematycznych, język poprawny;	2000 - 2600 wyrazów;

Źródło: Styczek I.: Logopedia. Warszawa PWN 1969

F.H. Allport przedstawił dosyć interesujący schemat, przedstawiający w jaki sposób dźwięki gaworzenia zostają skojarzone z mową dorosłych, a następnie z konkretną rzeczą. Według tego autora rozwój nawyków językowych dziecka można podzielić na 4 etapy.

Etap I - małe dziecko przypadkowo artykułuje sylabę, a utrwalą się ona poprzez reakcję okrężną (jest to gaworzenie). Polega to na tym, iż słyszy ono własną reakcję słowną, np. "da", impuls ten jest doprowadzany do mózgu, następnie drogami nerwowymi do mięśni związanych z artykulacją tej konkretnej sylaby. Dziecko po raz kolejny powtarza sylabę, co powoduje powstawanie ciągów: "da da da".

Etap II - w tym etapie bardzo ważna role odgrywają osoby trzecie. Dorosły mówi do dziecka słowo brzmieniowo podobne do tego, które dziecko już wypowiada. Powoduje to pobudzenie słuchowe i w efekcie słowną reakcję dziecka. Dziecko reaguje na usłyszany dźwięk jak najbardziej podobną reakcją wokalną, jaką jest w ogóle samo zdolne wyemitować. Allport podaje przykłady zaczerpnięte z języka angielskiego: matka mówi "doll" (lalka), a dziecko odpowiada "da", natomiast gdy matka mówi "box" (pudełko) to dziecko odpowiada "ba".

Etap III - w etapie tym dziecko kojarzy już elementy artykulacyjne, słyszane w mowie dorosłych, z przedmiotami. Ustalają się związki między przedmiotami, np. lalką, a słowami, w tym wypadku "da".

Ostatni etap IV charakteryzuje się wytworzona już reakcja warunkową. Dziecko nie potrzebuje już słownej stymulacji, wystarczy mu konkretna rzecz, aby wywołać reakcję dźwiękową.

Z czasem dźwięki artykułowane przez dziecko kształtują się i są coraz to bardziej zbliżone do fonetycznego ich brzmienia. Upodobanie się dźwięków trwa jakiś czas. Długość jego zależy od różnych czynników takich jak: rozwój narządów artykulacyjnych, słuch oraz warunków środowiskowych.

W artykule tym zaprezentowałam wiele teorii różnych autorów dotyczących rozwoju mowy dziecka. Nie możemy zapomnieć, iż cały proces rozwoju człowieka przebiega w otoczeniu społecznym. To, w jaki sposób potrafi on funkcjonować w społeczeństwie w dużej mierze zależy od wpływu środowiska rodzinnego. To właśnie rodzice wprowadzają dziecko w tajniki komunikacji międzyludzkiej i dzięki nim potrafi ono opanować tą niezmiernie trudną sztukę. Nie wolno zapomnieć nam o fakcie, iż nie wystarczy tutaj sama genetyka i biologia.

Autor: mgr Aleksandra Felis

Zaleski T.: Opóźniony rozwój mowy. Warszawa PZWL 1992, s. 7

Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Red. Gałkowski T., Jastrzębowska G., Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego 1999, s. 206

Tamże

Milewski T.: Językoznawstwo. Warszawa 1965

Logopedia. Pytania i odpowiedzi. op. Cit.

Tamże

Tamże

Grabias S.: Język w zachowaniach społecznych. Lublin 1997

Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Op. Cit.

Clark L., Ireland C.: Uczymy się mówić, mówimy by się uczyć". Poznań 1998, s. 21

Słodowik - Racaj E.:O mowie dziecka. Warszawa "Żak" 2000

Kornas-Biela D.: Prenatalne uwarunkowania rozwoju mowy. W: Rocławski B.: Opieka logopedyczna od poczęcia. Uniwersytet Gdański Glottispol 1983

Tamże

Tamże

Tamże

Tamże

Tamże

Skowronkowie M. i P.: Jak przebiega prawidłowy rozwój mowy? W:„Wychowawca”1999, nr 7-8, s. 60-61

Tamże

Ligęza M.: Podstawy rozwoju języka i mowy dzieci. W: Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Op. Cit.

Skowronkowie M. i P., op. Cit.

Typologie zaburzeń słuchu, głosu i komunikacji językowej. Red. Grabias S., Kurkowski M.. Lublin PTL 2000

Berge A.: Środowisko rodzinne. W: Psychologia dziecka. Red. Debesse M. Warszawa PZWS 1963

Tamże, s. 149

Tamże, s. 150

Jurkowski A. : Ontogeneza mowy i myślenia. Warszawa WSiP 1986, s. 49 - 50

Przetacznik - Gierowska M., Makiełło - Jarża G.: Psychologia rozwojowa. Warszawa 1977, s. 138

Tamże, s. 139

Styczek I.: Logopedia. Warszawa PWN 1969

---