Czynniki, które decydowały o powstaniu takiej, a nie innej budowy
i ewolucji pisma
Wewnętrzne:
potrzeba pisma wynikająca z postulatu oderwania (uniezależnienia) przekazu językowego od konsytuacji miejsca i czasu towarzyszącej aktowi mowy, rozszerzenia jego zasięgu na inne, dalsze miejsca i czasy
środek służący do realizacji tej potrzeby - substytuowanie znaków akustycznych przez znaki wizualne (współcześnie utrwalanie językowych znaków akustycznych w postaci taśmy, płyty itp.)
język jest urządzeniem znakowym → piktogramy i ideogramy, potem fonogramy i litery
pod względem struktury systemu znaków może być:
jednoklasowy, czyli globalny, albo dwuklasowy, czyli dystynktywny
(I - nieekonomiczny i praktycznie ograniczony, II - ekonomiczny
i praktycznie uniwersalny),
nielinearny (wielowymiarowy względnie wielokierunkowy) lub linearny (następujący w czasie względnie przestrzeni) - znaki językowe są zawsze linearne;
struktura samego języka, która na ewolucje pisma (także lingwistyki) może wpływać pobudzająco lub hamująco
Zewnętrzne:
czynniki natury historycznej:
nacisk tradycji hamującej ewolucję, a tym samym często dalsze doskonalenie pisma, oraz powodujący, ze jego ewolucja z reguły
nie nadąża za rozwojem języka,
przechodzenie danego systemu graficznego drogą zapożyczenia
lub przymusu z jednego języka do innego,
określony ustrój społeczny i psychika ludności;
czynniki natury praktycznej:
pismo jako technika transkrypcji → rozbieżności między pisownią
a językiem,
ekonomia - potrzeba oszczędności środków graficznych
Główne linie ewolucyjne pisma
znaki pojęć i znaki dźwięków
znaki globalne i znaki dystynktywne
W wyniku tego otrzymujemy:
pismo jako system znaków globalnych, dotyczących treści psychicznych (traktowane globalnie) → piktogramy (obrazki rzeczywistości oznaczanej)
pismo jako system znaków dystynktywnych dotyczących treści psychicznych → ideogramy wyrazowe (zawsze linearne)
pismo jako system znaków globalnych, ale dotyczących formy dźwiękowej → fonogramy wyrazowe (linearne)
pismo jako system znaków dystynktywnych i dotyczących formy dźwiękowej → fonogramy sylabiczne (sylabogramy) albo fonogramy głoskowe (litery)
EGIPT
początek pisma - IV tysiąclecie p.n.e.
do ok. poł. III tysiąclecia - piktogramy, potem - ideogramy (hieroglify)
w VII w. p.n.e. (tzw. Epoka Późna) - powstanie bardziej uproszczonej formy tego pisma (zw. przez Greków pismem ludowym, demotycznym)
od czasów Ptolemeuszów (304 r. p.n.e.) - wypierane przez alfabet grecki
w poł. VII w. - inwazja arabska → wyparcie języka egipskiego (koptyjskiego)
z życia codziennego Egiptu przez arabski i ograniczenie go do roli języka liturgicznego
znajomość hieroglifów wyszła z użycia w czasach rzymskich, a ich ponowne odczytanie było dziełem J.F. Champollion w XIX w.
MEZOPOTAMIA - CHALDEJA (BABILONIA) I ASYRIA,
CZYLI DAWNE KRAJE SUMER I AKAD
pocz. - IV tysiąclecie p.n.e.
podbicie Chaldei przez Asyrię - w poł. II tys. - ale górowała nad nią kulturą
i cywilizacją → język sumerski wyszedł z codziennego użycia na rzecz asyryjskiego, ale utrzymał się nadal język martwy, język uczony najstarszych zabytków
pismo sumerskie zostało przejęte przez Asyryjczyków
na terenie starożytnej Mezopotamii:
bilingwizm akadysjko-sumerski (dwujęzyczność)
zainteresowania filologiczne
warunkowane
najstarsze zabytki sumerskie miały charakter piktograficzny, wcześniej jednak pojawiło się pismo ideograficzne w postaci klinów
język sumerski pochodzenia niejasnego, ale nie semickiego; był językiem,
w którym rola samogłosek była taka sama jak spółgłosek
SYRIA - PALESTYNA - EGEA: FENICJANIE, HEBRAJCZYCY, KRETEŃCZYCY
FEINICJANIE
w mieście Ugarit znaleziono archiwa z ok. 1500 r. p.n.e. zapisane pismem klinowym na tabliczkach glinianych
w Byblos znaleziono liczne słupy kamienne i tabliczki pisane pismem hieroglificznym, sięgające pocz. II tys. p.n.e.
właściwe pismo fenickie - XI w. p.n.e.
alfabet fenicki
niewielka ilość znaków - 22 (tylko spółgłoski)
postęp w stosunku do hieroglifów egipskich i klinów mezopotamskich polegający na:
całkowitym wyeliminowaniu ideografii na rzecz fonografii
usunięciu polifonii i homofonii na rzecz zasady, że ten sam znak oznacza ten sam dźwięk i na odwrót
usunięcie determinantów natury semantycznej i fonicznej
usunięciu znaków fonetycznych globalnych, złożonych z kilku sylab lub głosek (zasada: jeden znak oznacza jeden dźwięk
i na odwrót)
prawdopodobnie
język Aramejczyków w ciągu I tys. p.n.e. wyparł język fenicki, hebrajski
i asyryjski
HEBRAJCZYCY
początki - tradycja ustna
pierwsze teksty - IX w. p.n.e.
początkowo pismo w postaci fenickiej, która utrzymywała się w Samarii, Żydzi mieszkający w Judei przejęli w poł. I tys. pismo aramejskie (również pochodzenia fenickiego) - pismo to, jako tzw. kwadratowe pismo hebrajskie, posłużyło do pisania Biblii
EGEA
główny ośrodek kulturowy - Kreta, której zabytki archeologiczne sięgają
III tys. p.n.e., m.in. napisy hieroglificzne sięgające II-III tys. oraz teksty
tzw. linearne w dwojakiej postaci:
starszej (XVII-XIV w.) - tzw. pismo linearne A, dotąd nieodczytane
młodszej (XIV-XIII w.) - tzw. pismo linearne B, odczytane
i zinterpretowane przez M. Ventrisa i J. Chadwicka w 1953 r. jako pismo sylabiczne z tekstem greckim (przedkorynckim)
liczne napisy odnaleziono na Peloponezie i w Mykenach
tj. pismo archaiczne o budowie sylabicznej
88 znaków
dany znak oznaczał spółgłoskę + samogłoskę lub samą samogłoskę
źle pasowało do systemu fonetycznego greki
CHINY
zabytki piśmienne chińskie nie zostały dotąd zbadane i wykorzystane
w aspekcie rozwoju myśli lingwistycznej w Chinach
pismo pojawiło się w Chinach na początku III tys. jako środek mnemotechniczny (tzw. pa-kwa), oparte na systemie kresek (koncepcyjnie zbliżone do systemów sznurkowych, np. kipu)
właściwe pismo początkowo o charakterze piktograficznym pojawiło się może w poł. III tys., lecz najstarsze teksty zachowane sięgają do r. 1500 p.n.e.
i mają już charakter ideograficzny
pismo to przetrwało do dziś w postaci ustalonej definitywnie w IV w. p.n.e.
oryginalne dzieło Chińczyków
struktura:
budowa monosylabiczna wyrazów, względnie morfemów (zazwyczaj spółgłoska + samogłoska)
budowa izolująca morfolog. struktur złożonych (funkcja gramatyczna wyrazów odpowiadających naszym morfemom wynika z ich relatywnego szyku względem siebie)
brak alternacji wokalicznej z funkcją gramatyczną
pojęcia i dźwięki - traktowane jako nierozerwalne całości
pismo równocześnie wyrazowe i sylabiczne, całkowicie ideograficzne i całkowicie fonograficzne
liczba znaków - 6-8 tys. (w praktyce stosowano 1-2 tys.)
środki stosowane do zmniejszenia ilości znaków, głównie tzw. klucze - ideogramy niewymawiane, lecz precyzujące kategorię semantyczną znaku podstawowego, albo wymawiane (tzw. fonetyka) i pozwalające na zasadę tzw. rebusu z przeniesieniem dźwiękowym sprecyzować stronę dźwiękową znaku podstawowego (ponad 200 kluczy)
podział na wyrazy pełne i puste oraz na określone klasy semantyczne
alfabet chiński został w różnych okresach i w różnych postaciach przejęty
i zaadaptowany przez niektóre języki sąsiednie
INNE MIEJSCA
Zabytki graficzne albo fragmentaryczne, albo znacznie późniejsze niż cywilizacje starożytnego Wschodu.