Teatr - widowisko - cultural performance
Definicja Rollanda Barthesa `Widowisko jest pojęciem ogólnym, które określa wszelkie zjawiska, jakie oglądamy' Widowiskowość - wszystko, co poddane jest oglądowi obserwatora zewnętrznego. Widowisko od tac. spectaculum
Widz od łac. Spektator Warunki konieczne widowiska
przedmiot obserwacji (zdarzenie), odbiorca / obserwator, wspólnota przestrzenna, natychmiastowość komunikacji (z wyłączeniem filmu, tv, wideo etc.) Przyczyny trudności w klasyfikacji widowisk cel estetyczny - cel pozaestetyczny, świat fikcyjny - zdarzenia realne
Próba klasyfikacji widowisk
Sztuki sceniczne, oparte na fikcji (teatr, pantomima)
Sztuki widowiskowe, nie oparte na fikcji, popis siły, zręczności, umiejętności (cyrk, sport, fajerwerki), Cultural performances, sposoby zachowań, działania i praktyki kulturowe (obrzędy, święta, ceremonie, gry i zabawy)
Teatr (sztuki sceniczne) Komunikacja ostensywna, bezpośrednia i natychmiastowa
Elementy konieczne komunikacji teatralnej: tekst (lub zapis działań), aktor, scena, widz Stwarzanie świata przedstawionego w oparciu o fikcję, Naśladowanie (mimesis) jako podstawa działań teatralnych, Wszelkie zdarzenia i obiekty w przestrzeni gry mają charakter znaczący
Widowisko Nie operuje fikcją, lecz prezentuje w warunkach szczególnych elementy świata realnego, Wykonawca nie odgrywa roli, lecz pokazuje swoje umiejętności, siłę, zręczność, Celem jest wzbudzenie zachwytu u widza (cyrk), emocji zbiorowych (sport) Cultural performances Zachowania i działania kulturowe oraz praktyki kulturalne (obrzędy, ceremonie, gry, zabawy i role społeczne) o charakterze ostensywnym, Wyrażane za pomocą elementów teatralnych, widowiskowych
Stwarzane przez grupę społeczną lub jej przedstawiciela w celu zaspokojenia potrzeb tej grupy (ludycznych, religijnych, etnicznych)
Zbigniewa Raszewskiego „Teatr w świecie widowisk"Układ jako typ obecności wytworzonej przez pewną sytuację, w jakiej znalazła się pewna zbiorowość (plaża, autobus)
Układ rozpraszający - wspólnota miejsca, odrębność celów (plaża) Układ skupiający - wspólnota miejsca, wspólnota celów (autobus)
Układ „S” Biegunowy: niewymienność funkcji, Dynamiczny: pod wpływem wydarzeń
Układ skupiający, biegunowy, dynamiczny = układ „S"
Spectamus aliquem quia spectandus est eoaue nosI spectatores fecit.
Zamknięty - widzowie nie są konieczni, ale mogą być dopuszczani (sala sądowa) Otwarty - z góry zakłada się uczestnictwo!: widzów (parada wojskowa), Każde widowisko korzysta z układu „S", nie każdy układ „S" prowadzi do widowiska. Podstawą klasyfikacji widowisko jest kryterium oceny: Ocena wyniku, Ocena przebiegu, Podział widowisk wg skali wynik - przebieg. Pochodzenie terminu „teatr" od gr. theatron = miejsce do oglądania pierwotnie: miejsce i określona forma percepcji
Podstawowe znaczenia pojęcia „teatr" pewien rodzaj sztuki widowiskowej,
budynek lub miejsce prezentacji teatralnej, instytucja, której zadaniem jest tworzenie przedmiotów sztuki teatralnej. Przenośne znaczenie pojęcia „teatr" Twórczość literacka przeznaczona do wystawienia scenicznego (jako składnik widowiska teatralnego); synonim terminów dramaturgia, dramat, np. teatr Brechta, teatr Wyspiańskiego, Działania ludzkie o znamionach udawania, pozoru, hipokryzji (gr. hypokratos = aktor) lub widowiskowość zjawisk naturalnych, społecznych, która przyciąga uwagę (spojrzenie)
Koncepcja theatrum mundi Traktowanie świata jako teatru zakłada wiarę w istnienie transcendencji, zakłada się, że istnieje obserwator, koncepcja możliwa w ramach teologicznej wizji świata, jeśli świat jest teatrem (sceną), to istnieje Wielki Spectator
Metafora teatru świata, źródło: sentencja Petroniusza Arbitra Św. Augustyn: życie to komedia rodzaju ludzkiego, John z Salisbury: totus mundus iuxta Petronium exerceat histrionem, Montaigne: Mundus universus exerceti histrionem, Teatr the Globe: Totus mundus agit histrionem, Shakespeare: Ali the world's a stage Calderon: Wielki teatru świata. Złożoność pojęcia „teatr" Fenomenologiczna i terminologiczna niejednoznaczność Przedmiot nauki o teatrze nie jest ściśle zdefiniowany Teatr jest przedmiotem zainteresowania różnych dyscyplin - Teoria dramatu i dramaturgia - dział literaturoznawstwa, Architektura teatralna i scenografia - dział historii sztuki, Publiczność i recepcja - socjologia, kulturoznawstwo, Historia teatru - filologia, historia. Wizualność i tekstowość - Wizualność jako konieczny warunek widowiska (ikona, znak ikoniczny - zasada podobieństwa przedmiotu i znaku), Tekstowość (audialność) jako dodatkowy element (znak językowy, symboliczny, arbitralne wyznaczenie relacji, brak podobieństwa), istnieją bezsłowne/bezdźwiękowe formy teatru, np. pantomima), większość form teatralnych ma charakter wizualno-audialny
Relacja: wizualność/tekstowość Inscenizacja tekstu polega na ustanawianiu wzajemnych relacji między dwoma rodzajami znaków, których odbiór następuje równocześnie, Rezultat - powstanie znaku teatralnego (jako konstruktu hipotetycznego, gdyż nie da się wyodrębnić jako jednostki minimalnej)
Hipotetyczny charakter znaku teatralnego Znaczenie tworzone jest jednocześnie przez elementy różnych systemów, Czasowy i procesualny charakter widowiska uniemożliwiać wyodrębnienie minimalnej jednostki sensu Ikona a teatralizacja rzeczywistości, w teatrze zachodzi proces upodobnienia znaków ikonicznych i językowych, nadawanie rzeczywistej przestrzeni, przedmiotom i osobom znaczeń dodatkowych (aktor-Hamlet, krzeslo-tron), teatralizacja rzeczywistości opiera się na arbitralnym tworzeniu znaków symbolicznych z elementów rzeczywistości
Język a teatralizacja rzeczywistości - użycie słowa w teatrze jest naśladowaniem rzeczywistego aktu komunikacji językowej, znaki językowe w teatrze na zasadzie analogii odnoszą się do rzeczywistości, znaki językowe w teatrze mają charakter znakowa ikonicznych (przez podobieństwo) Odbiór widowiska to odczytywanie znaków teatralnych jako rezultatu - ikonizacji słowa, symbolizacji ikon
Warunki konieczne widowisku, wydzielona przestrzeń, obecność obserwatora Wyjątkowość teatru jako widowiska - stwarzanie symbolicznej relacji wobec świata rzeczywistego, aktor działa w imieniu „kogoś innego", postaci scenicznej, aktor jako źródło podwójnego komunikatu informuje o swoich umiejętnościach zawodowych informuje o odgrywanej postaci fikcyjnej; Kanały komunikacji teatralnej
dwa poziomy komunikacji teatralnej - aktor <-> widz, postać -> widz
Dwie postawy odbiorcze widza - plan rzeczywisty („jak aktor gra"), plan fikcyjny („co aktor gra")„Sterowanie" odbiorem widza Dwa podstawowe modele teatru, zakładające postawę odbiorczą widza, teatr iluzyjny eksponujący informacje o świecie wykreowanym (fikcyjnym), teatr antyiluzyjny eksponujący informacje o rzeczywistości teatralnej Teatr na granicy sztuka/realność, wkraczanie teatru w realność grozi unicestwieniem teatru, gdyż narusza podstawową zasadę teatru, teatr to świadome nadawanie znaczeń realności, semantyzacja przestrzeni (Wawel = Elsynor; zespolenie sfery życia i sfery fikcji), aktor jako znak innej postaci (Jacek Poniedziałek = Hamlet; artysta tożsamy z dziełem sztuki; płynność granicy fikcja/realność), czas kreacji jest tożsamy z czasem odbioru (co odróżnia teatr od filmu, ale jest wspólne wszystkim typom widowisk; płynność granicy fikcja/realność)
Typy widowisk w tradycji europejskiej Podział ze względu na wykonawcę
Teatr dramatyczny, Teatr muzyczny, Teatr baletowy, Teatr lalkowy
Teatr dramatyczny to rodzaj widowiska, w którym napisany: i wcześniej dramat zostaje wystawiony na scenie. Teatr słowa to wszelkie formy teatru „mówionego" (często mieszane), które nie opierają się na istniejącym tekście dramatycznym
Kabaret, wodewil, rewia, teatr dziecięcy, młodzieżowy, teatr eksperymentalny, teatr improwizacji. Teatr muzyczny- wszystkie formy teatru, w których dominuje element muzyczny, styl inscenizacji XX w. polegający na przenoszeniu do teatru operowego zasad inscenizacji teatru dramatycznego (cel: uwolnienie się od konwencji operowej)
Formy teatru muzycznego opera (od. XVI w.), operetka (od XIX w.) musical (od. XX w.), szereg form pośrednich i historycznych odmian gatunkowych
Taniec w teatrze i teatr ruchu Taniec w teatrze - wszystkie formy tańca teatralnego
balet klasyczny, taniec nowoczesny (modern dance) np. taniec wolny, taniec wyrazisty, taniec postmodernistyczny; teatr tańca (powst. w XX w.), teatr ruchu - dominacja ekspresji cielesnej aktora
Teatr lalek Wszystkie formy teatru, w których na scenie nie występuje żywy wykonawca. Formy teatru lalek; teatr lalek we wszystkich odmianach historycznych, teatr przedmiotów (performing objects), teatr form animowanych
Sztuka performance Działanie na pograniczu teatru i sztuk plastycznych, wykorzystujące zasadę konfrontacji teatralnej wykonawca - widz - przestrzeń (sztuka akcji); event, happening, fluxus
Konwencja teatralna Rodzaj niepisanej umowy między twórcami a odbiorcami przedstawienia teatralnego, pozwalającej na jego właściwy odbiór, Zespół przeświadczeń ideologicznych i estetycznych, które pozwalają na zaistnienie komunikacji teatralnej.
Konwencje rzeczywistości przedstawionej, Umiejętność rozpoznawania przedmiotowo składających się na świat przedstawiony, rozumienia psychologii postaci, rozpoznawanie przynależności społecznej, znajomość norm i zachowań właściwych środowisku Konwencje odbioru Sposoby i środki w celu uzyskania właściwej recepcji przedstawienia, sposób przedstawiania zgodny z doświadczeniami widza, prawa perspektywy (t. włoski), mówienie w sposób słyszalny dla widza, mówienie w języku narodowym, zgoda widza na fikcję i stwarzanie iluzji
Konwencje specyficzne dla teatru czwarta ściana, monolog i apartu, użycie chóru, konstrukcja dramaturgiczna czasu, struktura, prozodyczna (akcent, intonacja, metrum wiersza). Konwencje stylistyczno-kulturowe charakteryzacja aktorów (np. w commedia deM'arte) symbolika kolorów (t. chiński) scena symultaniczna (t. średniowieczny) dekoracja słowna (t. Shakespeare'a) Konwencje genologiczne;
temat, typy postaci i rozwiązanie akcji w tragedii i komedii dialog śpiewany w teatrze muzycznym, Każdy gatunek dramatyczno-widowiskowy może określać własną konwencję - zespół norm określających charakter poszczególnych składników Rozpoznawalność konwencji możliwa jest tylko pod warunkiem znajomości tradycji
Teatr pod gołym niebem; Teatr ogrodowy, Teatr plenerowy, Teatr uliczny
Teatr pod gołym niebem; Wszystkie pra- i parateatralne formy widowisk odbywały się pod gołym niebem, wydarzenia o rodowodzie religijnym, kultowym, ludowym, państwowym, adresatem jest zbiorowość bez podziału społecznego, przestrzeń ogólnie dostępna o układzie sprzyjającym oglądaniu zdarzenia, zbocze wzgórza, plac miejski, otwarta przestrzeń z wyeksponowanym podium-sceną
Historyczne formy teatru pod gołym niebem; Teatr antycznej Grecji - amfiteatr na granicach miasta (np. Teatr Dionizosa w Atenach), Teatr antycznego Rzymu - amfiteatry w miastach (np. Teatr Marcellusa), Średniowieczne pasje i misteria na placach miejskich (np. w Luzernie), Teatr jarmarczny, commedia dell'arte
Teatr elżbietański w Londynie, Corrales w Madrycie „złotego wieku"
Teatr plenerowy-ogrodowy w XVII-XVIII wieku, Wielka Reforma pocz. XX□ wieku - powrót do teatru pod gołym niebem Teatr ogrodowy, Forma teatru dworskiego z XVII i XVIII w. Scena ogrodowa w ramach zabudowań pałacowych, Sceny na tle architektury pałacowej, Sceny z kulisami z żywych roślin, Sceny na wodzie
Repertuar: balety i komedio-balety, opery, sielanki, śpiewogry Teatr elitarny dla dworu; Teatr plenerowy Jedna z form teatru pod gołym niebem„Scena" w środowiskach naturalnych, na tle lasu, skał, ruina zamków etc. Powstał w 2. poł. XIX wieku pod wpływem J.J.Rousseau i angielskich poetów natury w Niemczech i Francji
Miasto jako scena Wielka Reforma Teatru (pocz. XX w.) odkrywa miasto jako scenę
Max Reinhardt i festiwal w Salzburgu, od 1920, Emil Jacques-Dalcroze i Adolphe Appia - Święto młodości, nad Jez. Genewskim, 1914, Jacques Coppeau, Savonarola, Florencja, 1935, Reduta, Książę niezłomny, Wilno, dziedziniec Uniwersytetu im. Stefana Batorego, 1926, reż. Juliusz Osterwa Teatr uliczny Ponadczasowa forma teatru jarmarcznego, spotykany we wszystkich epokach i kulturach , Jako świadoma forma zdarzenia estetycznego w latach 20. XX wieku, w Niemczech jako teatr robotniczego protestu, w Rosji jako forma propagandy, zmiana środków i celów na fali kontrkultury 1968 roku - teatr alternatywny wobec teatru instytucjonalnego, często jako element akcji protestacyjnych, w latach 80. traci nacechowanie polityczne
Środki teatru ulicznego; oszczędne i widoczne środki wyrazu, redukcja tekstu na rzecz obrazu, sztuka dużych form, przestrzeni, często w ruchu, nawiązania do widowisk ludycznych, jarmarcznych (ogień, szczudła), Procesje, korowody, gra masek, numery cyrkowe, wciąganie widzów do akcji
Teatr w służbie ideologii Teatr jako narzędzie propagandy Zespolenie elementów rytualnych i teatralnych Realność zdarzeń zamiast iluzji przedstawienia Teatralizacja przestrzeni, Znoszenie indywidualności na rzecz powszechnej jedności Dążenie do stworzenia jedności sceny i widowni
Widowiska rewolucji francuskiej 1789-1794 Teatralizacja rewolucji jako tworzenie nowego kultu (religia rewolucji) Kalendarz masowych świąt rewolucji
Program i poetyka widowisk masowych określone w mowie Robespierre'a przed Konwentem (1794) Święto Federacji, 14 VI11790 Pierwsza rocznica zburzenia Bastylii, Przygotowania na Polach Marsowych z udziałem wielotysięcznych tłumów paryżan Przebieg uroczystości :Przemarsz spod ruin Bastylii na Pola Marsowe, Msza, Przemarsz wojsk i straży narodowej, Ślubowanie Króla i Lafayettea, Zabawa na ulicach i placach Paryża
Rocznica zdobycia Bastylii 14 VI11790 Paryski Panteon jako miejsce kultu
Uroczysty pogrzeb Mirabeau, 5 IV 1791, Przeniesienie zwłok Voltaire'a, (zm. 30 V 1778) 11 VII 1791 Święto Wolności, 15 IV 1792 Uczczenie sankiulotów - żołnierzy skazanych 1790 uniewinnionych w 1791, uznanych za męczenników w 1792 Przemarsz ulicami Paryża na Pola Marsowe Główny atrybut: płyta z deklaracją Praw Człowieka i Obywatela Wóz ciągnięty przez 20 koni symbolizujący Wolność, Zabawa na Polu Marsowym
Kodyfikacja świąt rewolucyjnych Mowa Cheniera w Konwencie (1793): święta jako element Planu Wychowania Publicznego, widowiska w teatrze (Teatr Równości), widowiska plenerowe, Mowa Robespierre'a w Konwencie (1794), ustanowienie kalendarza świąt „nowej religii" (obchodzonych co 10 dni) Święto ku czci Najwyższej Istoty Widowiska rewolucji październikowej, 1918-1924; Teatralizacja życia publicznego - wprowadzanie nowej estetyki, rewolucyjnej Wykorzystanie funkcji propagandowej teatru dla utrwalenia władzy, Występy „brygad teatralnych" w fabrykach, Manifestacje, pochody i święta uliczne, Widowiska masowe
Manifestacje i pochody uliczne; Pochód 1 maja 1918 roku pierwsza zorganizowana manifestacja uliczna, dekorowanie ulic gigantycznymi formami plastycznymi - dysonans z architekturą przeszłości, emblematy nowej władzy, trybuna zbudowana z geometrycznych brył, demonstracje, mityngi, pochody, „żywe obrazy" na platformach ciężarówek, zrytualizowane działania (palenie kukieł)
Święta „czerwonego kalendarza" 1 Maja, Dzień Armii Czerwonej Rocznice Komuny Paryskiej Rocznice Rewolucji Październikowej, Sztuki performatywne (sztuki akcji); Działania na pograniczu teatru i sztuk plastycznych, Zasada konfrontacji teatralnej wykonawca - widz - przestrzeń, Sztuki performatywne
Event,Happening, Fluxus, Performance art., Body art
Początek sztuki akcji - event; Zdarzenia realne i autentyczne podejmowane w Black Mountain College przez Xanti Schawinsky'ego z Johnem Cagem i Merce Cunninghamem, Połączenie dźwięków, ruchów i obrazów
Happening (z ang. dzianie się, zdarzenie) Źródła: poszukiwanie interdyscyplinarnych form wyrazu w USA.D Japonii i Europie w poł. XX w. Tradycje: neo-dada, informel, nowy realizm, Bauhaus, ruch antyatomowy, ruch beatników, taniec nowoczesny, Rezygnacja z dzieła sztuki jako efektu końcowego, wystaw - galerii, tradycyjnych materiałów sztuk plastycznych Wyjście w miejsca „nieartystycznej, wszelkie materiały i przedmioty jako tworzywo, Proces, zdarzenie jako dzieło sztuki Przebieg zależny od reakcji publiczności
Happening Działania na granicy plastyki, muzyki, teatru - multimedialne i polisensoryczne Bezpośredniość działania, Otwartość formy, improwizacja Wyraz nieskrępowanej ekspresji twórczej, Zaangażowanie widza
Sztuka jako narzędzie komunikacji społecznej Klasycy happeningu Japońska grupa Gutai zał. 1954 - ciała artystów aktywnym elementem instalacji Allan Kaprow 18 Happenings in 6 parts, Nowy Jork, 1959 John Cage - sztuka kompozycji pod wpływem buddyzmu zen i mistyki Wolf Vostell (Niemcy), Jean-Jacques Lebel (Francja) Happening w Polsce Tadeusz Kantor, Cricotage (Warszawa, 1965), Koncert (plaża w Osiekach, 1967) Włodzimierz Borowski Pomarańczowa Alternatywa, Akcja Alternatywna Naszość. Poznań Szymon „Saper" Maliszewski
Performance Art (z ang. przedstawianie, wykonanie) Od I. 60. eksperymentalne działania artystów skierowane na proces, nie na dzieło Zniesienie teoretycznych i estetycznych granic sztuk i gatunków Środkiem wyrazu mogą być elementy z wszystkich dziedzin sztuki i życia Synonimy: akcja, akcjonizm, sztuka akcji, Live Art, Non Static Art, Body Art Wpływy etnologii, psychologii,□ teologii, mitologii Współpraca artystów/specjalistów z wielu dziedzin Często performance jako etap poszukiwan artystycznych
Performance Art (twórcy) Wiedeńscy Akcjoniści (odm 1958): Gunter Brus, Otto Miihl, Hermann Nitsch (samookaleczenia, symulacja składania krwawych ofiar) Carolee Schneemann, Performance Group Richarda Schechnera (od 1967) Marina Ąbramovic, Zbigntw Warpechowski Włodzimierz Borowski, Andrzej Partum
Body art. Ciało jako przedmiot, pozbawione tożsamości Ciało jako tworzywo o wymiennych elementach Hormonalne, genetyczne i chirurgicznej ingerencje w ciało Badanie uwarunkowań tożsamości seksualnej, Granice wytrzymałości na ból
Twórcy; Franco B, Orlan, Sukka Off
Widowisko jako popis Przedmiotem widowiska prezentacja umiejętności, a nie budowanie iluzji, Wykonawca reprezentuje siebie, a nie rolę ani postać, Brak lub minimalizacja znaczenia fabuły, Podziw widza jako cel widowiska, Wyraźna granica między wykonawcami a publicznością Widowisko jako popis (formy) Cyrk, Teatr koński (konny), „Małpi teatr" (Affentheater), Teatr mechaniczny
Cyrk jako inspiracja w sztuce XX w. Marc Chagall, Blaue Zirkus Teatr: Meyerhold, Brecht, Bauhaus, Teatr konny, Popisy konne jako element widowiska cyrkowego
Teatr konny - koń jako partner aktora lub główny wykonawca
Przykłady; Alexander Guerra, akrobacje na koniu, ok. 1820, Hipodrom w Paryżu, zaprzęg 17 koni powożony przez M. Marina, 1860, Hippodrama w amfiteatrze Philipa Astleya, Londyn, czynny od 1770, Pferdetheater Usedom (Uznam), Kunstreitertruppe OMPAH, Theatre Equestre Zingaro, Theatre Zingaro's "Triptyk": Mystic Creator of Avant-garde French Equestrian-Dance Troupe
Teatr mechaniczny, Zapoczątkowany w I w. n.e. przez Herona z Aleksandrii Perpetuum mobile (mechanizm samowzbudny) Maszyny „matematyczne"0
Automaty mechaniczne; Gra aktorów zastąpiona poruszanymi przez mechanizm marionetkami Przykłady: "Theatre des Instrumens Mathematiques et Mecanique" (1578) Mechaniczny teatr ze szkła Paryż lub Nevers, XVIII w. Teatr mechaniczny, Salzburg, Austria Park Hellbrunn, Cabaret Mechanical Theatre, museum
Teatr mechaniczny w XX w. Balet mechaniczny Schlemmera, 1923 Vengono F.T. Marinettiego - dramat na 70 krzeseł i kanapę „mechanizm ekscentryczny" L. Moholy-Nagy'a mechaniczny balet F. Legera ruchome obrazy W. Kandinsky'ego
Klasyfikacja widowisk Sztuki sceniczne, oparte na fikcji (teatr, pantomima)
Sztuki widowiskowe, nie oparte na fikcji, popisy siły, zręczności, umiejętności (cyrk, teatr konny, fajerwerki) Cultural performances: sposoby zachowań, działania i praktyki kulturowe (gry i zabawy, święta, ceremonie, obrzędy)
Cultural performances; Zachowania i działania kulturowe oraz praktyki kulturalne (obrzędy, ceremonie, gry, zabawy i role społeczne) o charakterze ostensywnym Wyrażane za pomocą elementów teatralnych, widowiskowych
Stwarzane przez grupę społeczną lub jej przedstawiciela w celu zaspokojenia potrzeb tej grupy (ludycznych, religijnych, etnicznych) Antropologia widowisk
Cultural performances jako przedmiot badań antropologii widowisk Nowa perspektywa badawcza antropologii kulturowej
Kształtowanie się przesłanek dla antropologii widowisk w latach 50. i 60. XX wieku w na gruncie mikrosocjologii i antropologii kulturowej
Wspólne obszary socjologii i antropologii widowisk Teoria ról społecznych - XIX/XX w Koncepcje roli społecznej stworzyli m.in. Ralph Linton, Florian Znaniecki Posłużenie się jedynie metaforą teatralną (teatr świata) do opisu statycznej struktury społecznej Badania Georga Simmla, Williama Jamesa zaczynają ujmować życie społeczne w kategoriach interakcji, jako system zachowań interpersonalnych Erving Goffman (1922-1982) Człowiek w teatrze życia codziennego - przełom w zastosowaniu perspektywy dramaturgicznej/teatralnej zastosowanej wobec socjologii życia codziennego Wprowadzenie terminu performance w znaczeniu: występ.odegranie czegoś, kreacja roli, przedstawienie teatralne, show, widowisko, numer cyrkowy, koncert, odprawienie obrzędu, wykonanie - dokonanie czegoś, osiągnięcie, wydajność, Otwarcie drogi dla performance studies - performatyki (Richard Schechner, Marvin Carlson) zajmującej się performatywnością ludzkich działań Performatywność: zakres pojęcia Performatywność > teatralność
Nie wszystkie działania performatywne prowadzą do widowiska kulturowego
Performatywność jako cecha zdarzeń na każdym poziomie, w każdej dziedzinie życia społecznego; Wykorzystywanie pojęcia performance np. w gender studies: Judith Butler, Margaret Mead, Mary Douglas, W badaniu rytualnego pochodzenia tożsamości jednostki Arnolda van Gennepa; Victor Turner (1920-1983)
Główne tezy Turnera (podejście procesulane): Świat społeczny jest w swej istocie zmienny, Społeczeństwo jest procesem: dynamiką działaniem, przeobrażaniem, Konflikt jako konstytutywny czynnik społeczny (zmusza społeczeństwo do regeneracji), Proces społeczny przybiera formę dramatu (social drama)
łlinks (gr. wir wodny) Dążenie do oszołomienia, zatraty świadomości, upojnego lęku osiągnięcia transu Tańczący derwisze, meksykańscy voladores
Szybkie obracanie się dzieci (zabawa w bąka), huśtawka, karuzela, taniec
Gry i zabawy jako świadectwo wartości intelektualnych i moralnych danej kultury
Funkcjonowanie gier i zabaw na osi wyznaczonej! przez paidia (dar improwizacji) ludus (bezinteresowny wysiłek), Gry i zabawy tworzą bezinteresowne struktury społeczne; Karnawały; Święta śmiechu jako odwrócenie porządku świąt poważnych (świąt kościelnych, świąt feudalno-państwowych); karnawał - wielodniowe zabawy na placach i ulicach; święta głupców (festa stultorum); święto osła; święta ludowo-jarmarczne jako odpowiednik świąt kościelnych Saturnalia
Festa stultorum (święto głupców); Święto jako pierwotna forma kultury Wydarzenie staję się świętem, jeśli wyrażał ważną treść światopoglądową, Dla ustanowienia święta niezbędna jest sankcja duchowo-ideologiczna Podstawą święta jest konkretna koncepcja! czasu kosmicznego, biologicznego, historycznego Święto jako akcentowanie momentów przełomowych (w naturze, historii)
Święta oficjalne a święta śmiechu Sankcjonowały istniejący porządek: 1 Odnosiło się do przeszłości Powaga i prawda Respektowanie hierarchii □ 0 Formy konwencjonalne Ustanawiały własny porządek Służył odrodzeniu i odnowie Śmiech i błazeństwo□ Burzenie! hierarchii Formy szczere i swobodne
Karnawałowa podwójność świata W folklorze ludów pierwotnych - śmiech rytualny, kulty śmiechu, mity obelżywe Czczono na równi poważne i komiczne aspekty bóstwa; Od średniowiecza - przedstawianie nieoficjalnych, pozapaństwowych, pozakościelnych aspektów świata; Stwarzanie drugiego świata i drugiego życia; Karnawał jako „piąta pora roku"; Enklawa czasu „świętego" (Antonin Artaud)
Karnawał, zapusty, mięsopust Trwa zazwyczaj od! drugiego dnia świąt Bożego Narodzenia lub od Trzech Króli do środy popielcowej w 2007 roku - 58 dni; kulminacja karnawału od tłustego! czwartku (15 II) do środy popielcowej (20II)
Termin: karnawał od wł. carnevale (łac. pożegnanie mięsa = carnem+vale) lub od łac. carrus navalis = wóz w kształcie okrętu; pol. zapusty, mięsopust
Cechy karnawału Wszystkie formy karnawałowe są pozakościelne in pozareligijne
Podobieństwo z formami teatralno-widowiskowymi alei] istnienie poza obrębem sztuki, w obszarze życia, Brak podziałów na! wykonawców i widzów, Karnawału się nie ogląda - w nim się żyje, jest realną formą życia, Karnawał nie ma granic przestrzennych, zawłaszcza wszystko; Cechy karnawału; Narzuca swoje prawa - prawa absolutnej wolności, Chwilowe wyjście poza ramy oficjalnego porządku świata,
Ma charakter powszechny, nie zna podziałów społecznych Służy odrodzeniu i odnowieniu świata, Życie samo odgrywa swoją lepszą wersję, W karnawale gra życie i ta gra staje się realnym życiem; Atrybuty karnawału Odwrócony porządek" Zamiana hierarchii góra/dół!, Świat na opak, Logika odwróconego porządku, Degradacja i profanacja, Negacja nie jest destrukcją, Maska, przebranie jest symbolem odnowienia; Atrybuty karnawału Błaźni i głupcy;Król/królowa karnawału Ciąża - poród; Bitwy na konfetti; Utarczki słowne; Materialno-cielesna jedność i wspólnota; Karnawał w Wenecji; Karnawał w Rzymie, Johann Wolfgang Goethe, Podróż włoska Karnawał w Kolonii, Niemcy, „Piąta pora roku" Weiberfastnacht Rosenmontag; Karnawał szwabsko-alemański Karnawał w Bad Tolz Narrenzunft, Rottenburg Bazylea Chorwacja; Rio de Janeiro, Samborom; Bukowina Tatrzańska, skijring, wyścigi kumoterek; Święta i ceremonie Roger Caillois: żywioł i ład Święta chaos natura łamanie norm organizowane oddolnie jedność uczestników Ceremonie porządek społeczeństwo respektowanie norm organizowane odgórnie podział uczestników; Wspólne zewnętrzne aspekty świąt we wszystkich kulturach Czas żarliwych przeżyć i przeistoczenia Ożywione zbiegowisko Uniesienie, hałaśliwość. Żywiołowe odruchy, Rozpasanie Wybryki i libacje, Przekraczanie miary (jedzenie picie, seks) Zniszczenie i marnotrawstwo; Święto jako nawrót do sacrum W życiu powszednim sacrum jako zakaz Święto jako okres panowania sacrum; Wielofazowe przygotowania, Gromadzenie dóbr na święta, Święto poprzedzone postem, obostrzone zakazami
Funkcje świąt; Dla zachowania porządku świata (kosmos, organizm) konieczne oczyszczenie, usunięcie nieczystości Święto jako powrót do praczasów (Urzeit, Wielki Czas), czasów mitycznych, gdy świat nie zyskał obecnej postaci (czas przemian, bez norm i kształtów), chaos i wiek złoty - dziecięcy wiek świata, dwa aspekty praczasu: zamęt i wolność; Święto jako odtworzenie świata, Świat, który się wyłonił z chaosu podlega zniszczeniu i zużyciu, dlatego wymaga odrodzenia Święto jako aktualizacja okresu twórczego, otwarcie ku Wielkiemu Czasowi
Świętom sprzyjają okresy przesilenia natury (początek/koniec zimy/pory deszczowej)
Święto wkracza w czasoprzestrzeń mityczną, powtarzanie dziedzicznego rytuału twórczego przodków, uobecnianie przodków (maski, totemy)
Aktualizowanie i uobecnianie przeszłości mitycznej; Obrzędy płodności służą odrodzeniu natury Obrzędy inicjacji służą odrodzeniu społeczeństwa Połączenie świata i zaświatów, powrót zmarłych
Funkcja rozpasania - święto zawiesza porządek świata, Postępowanie „na opak" jako droga do czasów mitycznych, Nadmiar pod każdym względem zapowiada pomyślność odnowy, Pogwałcenie przepisowo ustanawiających ład naturalny i społeczny; Funkcja rozpasania; Świętokradztwa i zakazy na równi należą do sacrum; Świętokradztwo społeczne po śmierci króla (król jako symbol ładu) w celu restytucji władzy; Świętokradztwa pokarmowe i seksualne (kazirodztwo) w celu zapewnienia przetrwania i płodności (naśladowanie kazirodczych związków bogów); Świętokradztwo słowne i gestyczne, przedrzeźnianie władzy i świętości (tragiczne przeznaczenie błazna); Święto jako odrodzenie spójności społecznej- Kulminacyjny punkt życia społecznego religijnego i gospodarczego; Rozdawnictwo nagromadzonych dóbr, Inicjacja odradza i wzmacnia społeczeństwo, Ponowne pożegnanie zmarłych, zbliżenie klas podzielonych hierarchią społeczną
Ceremonia społeczna; zespół sformalizowanych działań społecznych wyrażających wspólne wartości i uczucia; Ustanowiona dla respektowania ładu i porządku
Podział uczestników na aktywnych i pasywnych, Umacnianie hierarchii społecznych, grupowych, Wyizolowana przestrzeń, plan obserwowanych zdarzeń, Odgrywanie wyznaczonych ról, podkreślanych miejscem, kostiumem (insygnia władzy, toga) Celem jest spełnienie aktu zbiorowego (urodziny, ślub, koronacja, 1 Maja, proces sądowy); Rodzaje ceremonii; Aktualizujące mit spójności społecznej, Sankcjonujące przekształcenie struktur społecznych, Ceremonia jako wizualizacja władzy
Przykłady: Ceremonie narodowo-spoteczne w Niemczech w XIX/XX wieku Ceremonie publiczne jako wyraz dążeń narodowych; Faza I - 1813/14- 1871 - potrzeba skonsolidowania narodu, ruch oddolny przeciw rozdrobnionej władzy; Faza II - 1871 - 1918 - osiągnięcie jedności narodowej, odsunięcie ludu/narodu od władzy
Ceremonie narodowo-spoteczne w Niemczech w XIX/XX wieku Faza I (1813-1871); Spontaniczne uroczystości; Swobodny udział mas; Wizualizacja idei oferowanej masom; Symbolika narodowa
Estetyka ceremonii (1813-1871); Symbolika liturgii chrześcijańskiej i mitologii germańskiej; Romantyczne i klasycystyczne nurty w architekturze monumentalnej podkreślające wielkość i spójność narodu Symbole natury - drzew, ognia, przestrzeni
n Podstawy religii świeckiej, której wyidealizowanym obiektem jest naród Turnfest - święto gimnastyczne Walhalla, 1830-1842 Befreiungshalle, Kelheim Hermannsdenkmal Las Teutoburski Sedantag, 1870 Ceremonie narodowo-spoteczne w Niemczech w XIX/XX wieku Faza II (1871-1918); Uroczystości organizowane przez władzę; Kontrola mas - uczestnicy przedmiotem oddziaływania; Demonstracja władzy i siły, nacisk na podporządkowanie posłusznych mas; Symbole władzy Rytuał (wg tekstu K. Wielechowskiej) (łac. ritus - święty zwyczaj, przepis religijny 1 . zespół czynności o charakterze symbolicznym, wykonywanych wg ściśle określonych reguł i stanowiących zewnętrzną formę dla doniosłego w życiu danej społeczności aktu2. katolicyzm: księga liturgiczna z tekstami modlitw i przepisami sprawowania sakramentów i odprawiania nabożeństw Rytuał obejmuje sferę wierzeń i praktyk religijnych, zabiegi magiczne - Wyraża i implikuje przekonania światopoglądowe; Charakteryzuje się powtarzalnością i wiarą w skuteczność odprawianych praktyk Posiada stały, często udramatyzowany układ
Posługuje się znakami językowymi, dźwiękami, muzyką, ekspresją ciała (ruch, gest, mimika), przedmiotami, czaso-przestrzenią Pozostaje we wzajemnej zależności z mitem. Teorie rytuału; J. G. Frazer (religijny aspekt rytuału):D rytuał jako forma przebłagania istoty boskiej w religii wywodzonej z magii; E. Durkheim (społeczny aspekt rytuału): rytuał służy utrzymaniu równowagi między sacrum a profanum, posiada funkcję integrującą społeczeństwo; Ellade (religijny aspekt rytuału): rytuał służy przybliżeniu człowieka do sfery sacrum; A. van Gennep (społeczny aspekt rytuału): teoria obrzędów przejścia, wyrażających zmianę statusu społecznego jednostki lub grupy (zmiana grupy wiekowej, małżeństwo, pogrzeb)
1 etap -wyłączenie (odseparowanie); 2 etap - sytuacja „pomiędzy", liminalna, faza prób i sprawdzianów, oddziaływanie sacrum; 3 etap - włączenie agregacja, rytualne oczyszczenia V. Turner: rytuał jako element dramatu społecznego (naruszenie ładu, kryzys, przywracanie równowagi, reintegracja lub schizma) Rytuał jako proces przywracania ładu; Rytuał może uwzględniać improwizację, powoduje istotną transformację uczestników; R. Girard: mechanizm kozła ofiarnego jako geneza i fundament religii i kultury - działania prześladowcze , jednomyślna przemoc zbiorowości wobec jednostki prowadzące do rozładowania agresji zbiorowej za cenę ekspulsji ofiary; Klasyfikacja rytuałów wg J. Maisonneuve 'a; Rytuały magiczno-religij;Oczyszczające ablucja, spowiedź, wypędzenie); Ofiary (dary, modlitwy, ofiary); Obrzędy przejścia (inicjacja, małżeństwo, pogrzeb); Upamiętniające, reprezentujące (kult przodków, epizody z życia bohaterow; szamanistyczne; Rytuały świeckie i codzienne; Masowe (defilady, koncerty); Codzienne (ceremoniał, uprzejmość, biesiadowanie) Cielesne (makijaż, tatuaż); R.O Schechner: rytuał nie jest zamknięty w formie i idei, lecz ma charakter dynamicznych systemów performatywnych, kombinujących tradycyjne działania (ludzi i zwierząt); Rytuały ludzkie - Społeczne (życie codzienne, sport, polityka) Religijne (obrzędy, rytuały przejścia) Estetyczne (formy skodyfikowane i tworzone ad hoc); Rytuał a teatr; Ujęcie diachroniczne - problem genezy teatru wywodzonej z rytuału; Cambridge School (Harrison, Murray, Cornford) oraz Fergusson, Turner, Girard, Schechner M. Steiner: polimorficzność teatru wynika z jego poligenezy: wielość rytuałów stanowi źródło różnorodnych form teatru
Ujęcie synchroniczne — O porównawczy opis teatru i rytuału ze wskazaniem kryteriów porównania (Wachowski, Steiner, Tutak, Schecnner, Taranienko)
Wspólne cechy rytuału i teatru; Odbywają się w ustalonym czasie i wydzielonej przestrzeni; Posiadają scenariusz działań, własne reguły; Stanowią zachowania odświętne, nieproduktywne; Korzystają z pozacodziennych praktyk cielesnych; Zachowania powtarzalne, przesadne, rytmiczne; Specjalne nacechowanie przedmiotów; Dostarczają doświadczenia liminalności; Mają funkcję katartyczną
Cechy dystynktywne rytuał; Dla obecnych i nieobecnych Podstawa współudziału — wiara, Cala społeczność, Pełne uczestnictwo, Powtarzalność tematu i formy Zakaz oceniania i krytyki, Nastawienie na i skuteczność, Funkcja jednocząca
Teatr; Tylko dla obecnych Podstawa współudziału - konwencja, Część społeczności, Obserwacja gry, Dowolność tematu i formy, Pożądana ocena i krytyka Nastawienie na przebieg Funkcja estetyczna