TEATR GRECKI
Z greki pochodzą takie słowa jak: teatr, dramat, tragedia, komedia, scena, epizod, muzyka, chór, charakter, mim, dialog. Ale nie można wywodzić teatru z prastarych obrzędów religijnych, bo nie ma ku temu dowodów. To najprawdopodobniej wynalazek Greków, którzy chcieli współzawodniczyć też w takiej dziedzinie. Zarówno między miastami-państwani jak i wewnątrz nich trwało współzawodnictwo.
Tło historyczne - W V w. p.n.e. Ateny i otaczające je wioski Attyki stały się jednym z największych i najsilniejszych organizmów państwowych. W latach 511-508 upadła władza tyranów i Ateny opowiedziały się za demokracją, która przetrwała dwieście lat Po założeniu Związku Morskiego (478-477) Ateny stały się największym ośrodkiem w Grecji, stąd wielki nakład na kulturę (Akropol, Fidiasz, Sokrates i Platon). Wówczas rozwijał się też dramat - jako odrębny gatunek literacki. Dramat osiągnął w V w. doskonałość.
Teatr - Ateńczycy organizowali wiosenne odchody ku czci Dionizosa, zwane Wielkimi Dionizjami. Było to państwowo-religijne święto winobrania. Miejsce do grania i oglądania nazwano theatron. Pierwszym odchodom święta towarzyszyły liczne konkursy: muzyczne, śpiewacze, taneczne, sportowe. Wprowadzono potem nowe rywalizacje: w dziedzinie dytyrambu (pieśni poświęcone Dionizosowi, połączone z tańcem) i tragedii. W dytyrambie brało udział dziesięć zespołów, w tragedii - trzech pisarzy, z których każdy prezentował trzy tragedie. Potem dołączył jeszcze dramat satyrowy. Za datę pierwszego konkursu przyjmuje się rok 534 p.n.e. Zwycięzcą miał być Tespis.
Tragedoidia - to pieśń kozła. Tragedia czerpała z tej samej skarbnicy mitów i legend co wysoko ceniona poezja epicka. Tematy jakie podejmowała to: cierpienie, umieranie, nieuchronność losu, odpowiedzialność, wina, zemsta, odkrywanie tajemnicy itp. Bohaterowie tragedii mówią w dialekcie ateńskim wyniesionym na poziom poezji, posługując się trymetrem jambicznym - zbliżonym do mowy potocznej (opozycja do epiki). Inaczej też niż w epice, sceny akcji przeplatały się ze scenami chóru. Typowy chór liczył 15 osób. Strofy śpiewu chóru miały strukturę stroficzną i symetryczną, ozdobione były muzyką i układami choreograficznymi. Muzyka i taniec wyrażały raczej nastrój i atmosferę niż narracyjną treść. Tradycja chóralnych śpiewów i tańców jest znacznie starsza niż sama tragedia. Chóry towarzyszyły wszelkim uroczystościom. Rolą chóru jest zawsze reagowanie, obserwowanie, porównywanie, sugerowanie przesłania moralnego, symbolizować sprzeczność i wydobywać sens ogólny. W tragediach jest zawsze scena, w której bierze udział chór i jeden lub więcej aktorów - jest to kommos, czyli pieśń żałobna. Fragmenty te oznaczają przełom emocjonalny i należą do narracyjnej części utworu (!), znacznie odbiegając od typowych pieśni chóru. Są one swobodniejsze formalnie, barwniejsze i mniej logicznie uporządkowane od aktorskich partii mówionych. Ta mieszana forma powstała najprawdopodobniej w wyniku współpracy aktora i chóru.
W dramacie forma opisowa (epika) zmienia się w wypowiedź bezpośrednią. Chór także bierze udział w akcji - symbolizuje obywateli miasta. Maski nosili aktorzy i członkowie chóru zarówno w komediach, tragediach jak i dramacie satyrowym. Maski wykonane prawdopodobnie z usztywnionej tkaniny zakładano na całą głowę. Każdej roli przysługiwała inna maska. W pierwszych tragediach występował tylko jeden aktor, a za czasów Ajschylosa liczba aktorów ustabilizowała się na trzech.
W piątym wieku ateńscy dramatopisarze pełnili także obowiązki reżyserów, kompozytorów i korepetytorów. Z biegiem czasu sławę zyskiwać zaczęli też aktorzy. Ceniono ich zwłaszcza za mistrzostwo techniki głosu, a także wymowny ruch ciała. Nosili bogate kostiumy i stosowne do roli rekwizyty. Także muzycy mieli bogate stroje i wchodzili na scenę wraz z chórem i pozostawali do końca spektaklu. Chór ubrany był w jednakowe maski i kostiumy.
Sposób artykulacji głosu, gra i całe przedstawienie dostosowane musiały być do ogromnych rozmiarów theatronu (sama orchestra miała 20 m. średnicy). Po 458 r. za orchestrą pojawił się budynek stanowiący zaplecze i tło (skene). Ścianę przednią traktowano jako dekorację i ozdabiano ją malowidłami. Widownia była kamienna i nieregularna, ale obszerna (do 20 tys. widzów). Na przedstawienia przychodziło ok. 25% dorosłych. Większość widzów to obywatele Aten. Nie wpuszczano prawdopodobnie kobiet. W demokratycznym teatrze nie było podziału na gorsze i lepsze miejsca. Przedstawienia zaczynały się o świcie i kończyły o zmierzchu. Stanowiły niezwykły, celowo zaprogramowany, polityczny akt społecznego zjednoczenia.
W ateńskich tragediach dbano nie tyle o przestrzeganie ścisłych reguł, co o budowanie konwencji w zgodzie z oczekiwaniami widowni - takiej konwencji, która mogła by być przydatna przyszłym pokoleniom. Nie pisano ich wg jakiegoś wzorca, nie musiały być związane z Dionizosem (ale bóg ten był patronem ekstazy).
Dramat satyrowy, powstał jako reakcja na niezadowolenie publiki z tego, że tragedie nie mają nic wspólnego z Dionizosem. Chór w tych utworach złożony był z satyrów - podchmielonych towarzyszy Dionizosa. Ulubiony schemat dramaturgiczny polegał na konfrontacji satyrów z nowymi wynalazkami - winem, muzyką i ogniem - i pokazywaniu, jak nie potrafią właściwie użyć tego, co stanie się z dobrodziejstwem dla całej cywilizacji. Jedynym zachowanym w całości utworem jest „Cyklop” Eurypidesa.
Tragedie antyczne ucieleśniają całe okrucieństwo i potworność ludzkiego świata, czemu bohaterowie próbują się przeciwstawić. Osią tragedii jest konflikt, szczególnie w łonie rodziny, wynikający ze szczególnego splotu pokrewieństw i małżeństw. Wiele podejmuje temat społeczny czy polityczny. Bohaterami są ludzie wysokiego rodu (w przeciwieństwie do chóru). Znamienne, że bardzo często głównymi bohaterkami bywają kobiety (grane przez mężczyzn), a najwspanialsze greckie tragedie opierają się na konflikcie między żywiołem żeńskim i męskim. A tymczasem w społeczeństwie kobiety są podporządkowane mężczyzną i nie mogą nawet chodzić do teatru.
Religia Ateńczyków polegała na pobożności i konwencji. Tymczasem w tragediach bogowie stale zsyłają na Ziemian, często niezasłużone, cierpienie. W akcji biorą udział śmiertelnicy, którzy nie wiedzą jak straszny los ich czeka, póki się nie wypełni. Tragedia miała budzić katharsis - litość i trwogę, wg Arystotelesa. Szerzej, tragedia miała być: poważna, budzić żałość, wzruszenie, przerażać, wywoływać strach, przyciągać uwagę. Teatr podczas Dionizji stanowił szczególną enklawę: można w niej było rozważać każdy temat, zwykle stanowiący tabu.
Ajschylos - Persowie - najstarsza znana jego tragedia. To on odegrał ogromną rolę w popularyzacji tragedii. Jedyną w pełni zachowaną jego tragedią jest Oresteja z 458 r. p.n.e. współcześni Ajschylesa uznali za arcydzieło. Trzy połączone ze sobą części grano przez sześć godzin, z dwiema przerwami. Części: Agamemnon, Ofiarnice, Eumenidy. Klitajmestra to archetyp potężnej, niebezpiecznej kobiety, łamiącej obyczajowe konwencje i stanowiące realne zagrożenie dla świata mężczyzn. Trzecia część jest nietypowa, np. chór schodzi ze sceny, a jego powrót oznacza zmianę miejsca, a zarazem znaczny przeskok w czasie. Akcja przenosi się z Delf do Aten. Następcy Ajschylosa nie powracali raczej do jego ulubionego trójkowego układu. Nie starano się też naśladować bogatego w metafory stylu.
Sofokles - w konkursie po raz pierwszy wystartował w 468 r. Sofokles prawie zawsze zwyciężał w konkursach. Był szanowanym, wpływowym obywatelem. Spośród 90 jego sztuk ocalało 7. Jego ( Edyp, Antygona, Filoktet ) sztuki były wzorcowe dla Arystotelesa. Edyp - narracja zaczyna się w okresie bezpieczeństwa i ufności, po czym w wyrafinowany sposób wije się poprzez szereg dialogów, które przynoszą królowi nowe informacje na temat jego życiorysu. Sztuka dzięki swej dynamice, demonstruje listę zagadnień istotnych dla człowieka: pęd do wiedzy, to, że nie zawsze znamy samych siebie, mieszanie się tego, co wyobrażone z tym, co faktyczne, dowody zmienności fortuny. Wniosek ze sztuki: odkrywanie prawdy wcale nie musi służyć poprawie naszego życia. Król Edyp dzięki swej konstrukcji jest tragedią w pełni klasyczną. Partie dialogowe i chóralne są równo rozłożone, a fabuła zyskuje ciężar gatunkowy dzięki silnej obecności tego, co tajemnicze i nieuniknione.
Eurypides - debiutował w 455 r. p.n.e. Prawie zawsze przegrywał w konkursach. Dzieła: Medea, Hipolit, Trojanki, Bachantki, Telefos. Medea - sukces zawdzięcza temu, co odbiega od stereotypu. Bogowie odgrywają tu minimalną rolą. Główna bohaterka, nie dość, że jest Greczynką, manipuluje mężczyznami wedle swej woli, nigdy nie doznając poniżenia. Kombinacja ludzkich i ponadludzkich cech Medei doprowadziła do tego, że omamieni w teatrze widzowie-mężczyźni musieli na początku jej współczuć, by dopiero po zastanowieniu orzec, jak bardzo nieludzkie jest jej zachowanie.
Arystofanes - Żaby - występuje tu sam Dionizos jako znawca tragedii. Chce wyprawić się do Hadesu by wydobyć stamtąd mistrza Eurypidesa. W końcu szala zwycięstwa przechyla się na stronę Ajschylosa. Inne utwory: Acharnejczycy, Lisystrat, Tesmoforie, Chmury, Sejm kobiet, Plutos
Tragedia wyrosłą z tego samego pnia co tragedia. Do programu Dionizji została włączona w 486 r. Ale jej zwiastuny są wcześniejsze - wiemy o pochodach na cześć Dionizosa, podczas których noszono powiększone modele fallusa, procesje te uzupełniały występy tancerzy w groteskowo wypchanych kostiumach. Ateńczycy tak polubili komedię, że grano ją w lokalnym dialekcie. Ateńska komoidia, która z czasem przekształciła się w komedię właściwą, przechodziła na swej drodze rozwoju identyczne etapy gatunkowe jak tragedia; połączenie naprzemiennych występów aktorów mówiących jambem ze śpiewaczo-tanecznym chórem liczącym 24 osoby i występującym przy akompaniamencie aulosów. Z czasem wszyscy zaczęli nosić maski i kostiumy. Wyróżnikiem maski komicznej była jej brzydota. Ciało zniekształcano podobnie: aktorzy mieli wypchane brzuchy i zadki, a postacie męskie nosiły skórzane, zwisające do kolan czerwone fallusy. Komedia uklasyczniła się, gdy włączono ją do programu Dionizji. Koszty wystawienia i gaże aktorów - inaczej niż w przypadku tragedii - pokrywano z funduszy publicznych. Popisy nie były tak skomplikowane jak w tragediach, niekiedy bywały wręcz schematyczne, powtarzane w każdej sztuce. Chóry były liczniejsze i nierzadko grały role monstrów mitycznych czy zjawisk przyrody. Triumf tego gatunku zaczyna się po roku 430 p.n.e. Popularny był nurt komedii żerujący w obyczajowo wulgarny sposób na ogólnie znanych mitach, pozbawionych wzniosłości i bohaterstwa. Roiło się w niej od prześmiewek i aluzji politycznych. (Kratinos Dionizoaleksander). Chór w komedii ma prawo zachowywać się o wiele swobodniej niż w tragedii. W jednej czy dwóch scenach jest jedynie wymagany ujednolicony ruch i śpiew zespołu - parabasis - czyli podejście do widza; chór często wówczas zdejmował maski i zbliżał się do widowni, wygłaszając pochlebne opinie o autorze, wdając się w spory literackie lub omawiając krytycznie aktualne kwestie polityczne, doradzając a czasem urągają publiczności. Ostatnia część komedii strukturą przypomina sekwencję odrębnych numerów rewiowych. Filozoficzna różnica zasadzała się z grubsza na tym, że tragedia ciążyła ku uniwersalizmowi, podczas gdy komedia analizowała to, co partykularne. Sytuowała akcję w Atenach, przytaczała imiona i cechy konkretnych polityków, podczas gdy tragedia odnosiła się do dawnych mitów. Tragedia zachowywała dystans do swej teatralnej realizacji, a komedia stale zacierała te granice, bawiąc się teatrem w teatrze.
Przypuszcza się, że ateńskie sztuki zaczęto wystawiać poza Atenami już w V wieku. Trupy wędrownych aktorów na początku składały się z Ateńczyków, potem też cudzoziemców. Wędrowni artyści grywali w prowizorycznych drewnianych estradach. Najsłynniejsze stałe teatry poza Atenami były w Koryncie i Syrakuzach. Wpływ teatru na inne sztuki uwidacznia się w przedstawieniach na wazach.
Jeszcze w III wieku uprawianie teatru było dobrym interesem. Tworzyły się gildie zawodowe - Aktorzy Dionizosa. Skupiały one znaczną liczbę aktorów i pracowników technicznych i dysponowały pokaźnym budżetem Podróżowały za specjalnym zezwoleniem, by grać sztuki podczas rozmaitych świąt. Ich objazdy finansowane były przez lokalnych możnowładców. Nim Rzymianie podbili Helladę teatr dorobił się pozycji wysoce prestiżowego, w pełni zawodowego widowiska. Dramaturgia przetrwała w zasadniczo nie zmienionym kształcie przez kolejne stulecia, ale coraz bardziej brakowało dopływu świeżej krwi i nowego repertuaru. Ostatni przejaw oddziaływania siły teatru spod znaku tragedii znajdujemy w Eksagoge (Exodus) autorstwa Żyda Ezechiela - attycki jamb naśladujący Eurypidesa.
Już Arystofanes rozpoczął proces likwidacji chóru, rezygnując z niego w parabazie. W czasach Menandra używano już wyłącznie lakonicznej instrukcji - chorou. Procesem równoległym było strukturalne uporządkowanie komedii - jej podział na pięć podobnej długości aktów przeplatanych czterema śpiewanymi interludiami. Jednocześnie zaczęto odstępować od fantastycznych, groteskowych i alegorycznych fabuł; odejście od prześmiewczego traktowania znanych mitów nastąpiło już wcześniej. Zaletą komedii stało się jej mocne osadzenie w realnym świecie. Opowiadała głównie o przyziemnych domowych perypetiach zamożnych mieszczan, tematy polityczne zarzucono. Słowem obfitująca w pomysły o nieprzewidywalnych rozwiązaniach komedia Arystofanesa została uładzona, oswojona i doprowadzona do stanu trzeźwości. Wyparował z niej seks i dwuznaczność, kostiumy straciły watowane garby i brzuchy, a fallus pomniejszał się stopniowo aż w ogóle znikły. Długa i zróżnicowana lista masek została ograniczona. Dramaturdzy tego okresu: Aleksis, Difilos, Menander. Ten ostatni był gwiazdą. Był zręcznym konstruktorem fabuł i umiał pisać zgrabne , eleganckie dialogi z podtekstami. Nie wprowadził żadnych rewolucyjnych zmian. Jednym z jego dzieł była Komedia z Samos. Do ulubionych chwytów Menandra należało wprowadzenie szczęśliwego zakończenia we wcześniejszym etapie sztuki, by zakłócić je na koniec nieoczekiwanym zwrotem akcji. Sztuki miały łagodzić, wyciszać. Komedia jest studium różnych typów miłości. Pokazuje możliwość stwarzania prawdziwych więzi na przekór społecznym barierom.: między ojcem a przybranym synem, mężczyzną i jego kochanką, kobietą i dzieckiem przyjaciółki, między bogatym a biednym. Menander dowodził, że ludzie z natury są dobrzy i relacje naparte na porywie serca są ważniejsze od konwencjonalnych.
2