TEATR I ANTROPOLOGIA: POWRÓT DO ŹRÓDEŁ
Idea i wzory źródeł
Dla odrodzenia teatru który stracił swoje moce twórcze powrót do źródeł stał się koniecznością. Wzorem byłby zaś dawny teatr, gdzie do głosu dochodziła czystość sztuki pierwotnej. Szukać należy go w naszej własnej tradycji: w antycznej Grecji, w średniowieczu, w czasach elżbietańskich, ale także na Dalekim Wschodzie, w Meksyku, Afryce.
Współczesna refleksja o teatrze za cenę rezygnacji z idei postępu przywraca wartość twórczej pełni początków. Taki charakter miała wyprawa Artauda do Meksyku czy Brooka do Afryki. Dla Eliadego zwrot ku źródłom stanowi za razem pokusę, by przywrócić wartość czasowi tkwiącemu u początku i przeciwstawić go koncepcji czasu w naszej cywilizacji, gdzie człowiek od swojego pierwotnego odczucia czasu został zupełnie oderwany. Dla niego ludy prymitywne to przedstawienie „utraconego czasu” naszego gatunkowego dzieciństwa. Obsesją teatru stanie się więc kategoria „prymitywu”; teatr zwróci się „gdzie indziej” i „ku innym” szukając lekarstwa na kryzys form teatralnych, odczuwany jako kryzys całej kultury zachodniej.
Utracona autentyczność
Antropologia zajmuje się społeczeństwami autentycznymi, które w większym stopniu niż inne oparte są na stosunkach osobowych, na konkretnych relacjach miedzy jednostkami. I jak mówi Levi - Strauss, to nie kultury niepiśmienne, pozbawione cywilizacji są prymitywne, lecz nasza, ponieważ nasze stosunki z innymi są w sposób przypadkowy i cząstkowy oparte są na konkretnym ujmowaniu jednego podmiotu przez drugi. Społeczeństwa rozwinięte utraciły doświadczenie globalne gdyż posiadły pismo i zdominowane zostały przez pośrednie formy komunikacji, które mimo że rozszerzyły możliwości komunikacji, nadały mu piętno nieautentyczności. Nieautentyczność cechuje stosunki między jednostką i jej współczesnymi oraz między jednostką, a jej przeszłością. Zaginął całkowicie żywy kontakt osobisty z bajarzem, kapłanem, mędrcem, starcem. Wszystkie książki zgromadzone w bibliotekach odebrały nam kontakt z żywą tradycją.
Antropologia rozróżnia dwa sposoby społecznego istnienia
opiera się na tradycji ustnej i kontakcie bezpośrednim
na piśmie i zapośredniczonych relacjach między jednostkami
Antropologia otwiera drogę nostalgii i uzasadnia poszukiwanie dróg powrotu do bardziej autentycznych typów relacji międzyludzkich. I taki właśnie typ relacji usiłuje się teraz odnowić w ramach teatru. Który jest terenem konkretnego i fizycznego kontaktu miedzy aktorem i widzem. Wyjątkowe miejsce zajmuje w nim przekaz ustny i ciało oraz bezustanna próba tworzenia autentycznego odniesienia do drugiego człowieka. Coraz częściej szuka się kontaktu z widzem rozumianym jako konkretna jednostka. Aktorzy pracują nad dawnymi technikami bajarzy, usiłują w teatrze odnowić bliskość i żar, jakie towarzyszyły pierwszym opowieścią. Takie dążenia mnożyły się w latach 60 w USA ale także i Europie. Przygoda teatralna miała zniszczyć anonimowość i odosobnienie, ustanowić dialog między „mną” i „tobą”. Teatr miał się stać miejscem jakościowo innych spotkań międzyludzkich. Miał się stać powrotem do źródeł.
W Polsce Grotowski zdefiniował pojęcie „teatru ubogiego” -> z kontaktu między aktorem i widzem uczynił istotę aktu teatralnego. Akcentował pojęcie „spotkania”, spotkania z drugim, z „bratem”. Grotowski odrzucił podział na aktora i widza, zmierzając do wyeliminowania czysto teatralnej struktury przedstawienia.
Także zespół Gradzienice wyruszył na wyprawę ku miejscom prawdy - czyli ku wsiom. Celem ich poszukiwania stała się grupa ludzka, która dzięki bezpośredniemu i żywemu kontaktowi zdolna będzie do odnowienia autentycznych relacji międzyludzkich.
Społeczność teatralna stała się metonimią plemienia pierwotnego lub odnowionej jedności mieszkańców polis.
Jedność: tradycja i początki
Współczesna antropologia dostarcza wyjaśnień dla poszukiwania jedności. Nadała wartość zamkniętym systemom kultury funkcjonującym jako całości w których zachodzi organiczny związek między tym co symboliczne, społeczne i ekonomiczne, między tym co zmysłowe i tym co duchowe, gdzie ma miejsce bezpośredni kontakt człowieka z jego środowiskiem. W systemach takich to co indywidualne i to co kolektywne znajduje wspólny wyraz dzięki językowi i praktykom przepełnionym symboliką (mity i rytuały), która służy do potwierdzenia zbiorowych wyobrażeń i wzorów.
Znajdujemy tu odwołania do Marcela Maussa i jego pojęcia całościowego faktu społecznego, jak i do Leviego - Straussa traktującego badane kultury jako całości w sensie organicznej łączności wszystkich aspektów życia społecznego. Edward Sapir mówi kulturach autentycznych i rzekomych.
KA - cechuje harmonijność, równowaga i samozaspokojenie
KRZ - zdominowane przez podział i rozłączność planów, które skazują jednostkę na egzystencję cząstkową.
Sapir jako kultury autentyczne obok kultur prymitywnych wymienia Ateny epoki Peryklesa i elżbietańską Anglię, dwa wzory źródeł które tak często służą za punkt odniesienia współczesnemu teatrowi.
Problematyka jedności podejmowana jest przez antropologie również na innym planie, bardziej uniwersalistycznym, dotyczącym powszechników ludzkiej kultury, sytuujących się ponad kulturowymi odrębnościami. Chodzi o to, aby pozostać wiernym jedności człowieka, która dla antropologa jest warunkiem wszelkiej prawdziwej kultury. Bo w momencie kiedy z jednej strony postawiono człowieka, a z drugiej świat, kiedy nastąpiło pęknięcie między tym co racjonalne i tym, co uczuciowe, zaczął się kryzys kultury. Gdy tymczasem kultura żywa, ustanawiając związek miedzy społeczeństwem i światem, godząc człowieka i rzeczy, godzi go jednocześnie z samym sobą.
Teatr stara się więc z aktu teatralnego uczynić akt ustanawiający lub umacniający zgodność grupy co do wspólnych wyobrażeń. Aby odzyskać tożsamość kulturową sięga się do wspólnej przeszłości i dąży do możliwej jedności wokół wyobrażeń zbiorowych. Dlatego też oddaje się głos starcom, tekstom mitycznym z tradycji narodowej lub kulturowej, albo też nadaje się wartość przekazowi ustnemu jako nośnikowi tradycji ludowej.
Odnowienie autentycznego przeżycia zbiorowego jest skrajnie trudne przez:
-desakralizację starych wzorów
-„różnice głosów” między przeszłością i teraźniejszością
-rozpad wyobrażeń zbiorowych
-indywidualizujący się stosunek widza do wzorów wyznawanych przez grupę
Niektórzy podstawę do odnowienia jedności chcieliby więc znaleźć w innych kulturach. Za pośrednictwem teatru atakuje się problem całości kultury. Jedność rzeczy i poziomów istnienia stanie się dla Brooka istotą kultury afrykańskiej. Uzmysłowi mu to bowiem to samo, co dostrzegł Jung: nasz wewnętrzny podział, nasz brak jedności, barierę jaką wytwory intelektu stanowią dla prawdziwego odczuwania. U Afrykańczyków tymczasem, którzy w odróżnieniu od nas wrażliwi są na podwójną naturę rzeczywistości, nie ma takiej zapory miedzy konkretem i abstrakcją, miedzy tym co widzialne i tym co niewidzialne; drogę do tego stanu wytycza, zdaniem Brooka, pojęcie „teatru świętego”. Zaproponowany przez Grotowskiego „Teatr Żródeł” także ma na celu odnalezienie przez oddanie głosu „starcom”, reprezentującym różne obszary kulturowe tego, co pierwotne, początkowe. Idea „wioski transkulturowej” łączy ze sobą temat źródeł, problem tradycji, poszukiwanie powszechności. Jest też jednym z doświadczeń najsilniej wpisujących się w wielką przygodę stworzenia powszechnej kultury światowej, w przygodę, w którą zaangażowane są zarówno teatr, jak antropologia.