Międzynarodowy rynek finansowy
Rola Międzynarodowego Funduszu Walutowego
Łukasz Sitarczuk gr. 409
System waluty złotej
System waluty złotej {gold standard) był pierwszym międzynarodowym systemem walutowym, a więc zbiorem reguł, zasad, instrumentów i instytucji umożliwiających dokonywanie płatności w skali międzynarodowej. Wykształcił się on pod koniec XIX w. i funkcjonował mniej więcej od 1880 r. do wybuchu I wojny światowej (1914 r.). W momencie jego powstania istniały już liczne doświadczenia związane z funkcjonowaniem pieniądza (od prostych towarów do metali, pieniądza papierowego i zapisów na kontach), z kształtowaniem się doktryny handlu zagranicznego (od hipotez, poprzez doktrynę średniowieczną i merkantylizm, do doktryny wolnego handlu), a także z kształtowaniem się poglądów na temat bilansu płatniczego'. Podstawowymi cechami systemu waluty złotej były
l) jednostka waluty narodowej każdego uczestnika systemu miała określony parytet (siłę nabywczą) wyznaczony w złocie, co było równoznaczne z funkcjonowaniem tzw. kursów stałych;
2) w obiegu były waluty narodowe uczestniczących krajów w pełni wymienialne na złoto (według określonego parytetu), na waluty innych krajów z walutą wymienialną (według określonego kursu parytetowego), a także istniała pełna swoboda transferu złota w skali międzynarodowej;
3) władze finansowe poszczególnych krajów (najczęściej banki centralne) były zobowiązane do utrzymywania zabezpieczenia obiegu pieniężnego w formie rezerw złota i (lub) przez kontrolę wielkości podaży pieniądza, odpowiednio proporcjonalnej do zasobów złota. W systemie waluty złotej kurs żadnej z wymienialnych walut narodowych (tj. na złoto i (lub) na waluty innych krajów), jakkolwiek był stały, nigdy nie był zupełnie sztywny. Był to tzw. kurs wahający się w pewnych granicach, nazywanych punktami złota. Punkty złota byty to fluktuacje kursów bieżących wobec tzw.
mini parity (w praktyce tylko około ± l %). Górny punkt złota był wyznaczony przez kurs parytetowy powiększony o koszty ubez-pieczenia i przesyłki złota z kraju deficytowego do kraju nadwyż-kowego, natomiast dolny punkt złota był określony przez kurs parytetowy pomniejszony o koszty wysyłki i ubezpieczenia złota .Charakterystyczną cechą systemu waluty złotej było funkcjono-wanie dwóch istotnych mechanizmów rozwoju międzynarodowych stosunków ekonomicznych, a ściślej automatycznego przywracania równowagi w bilansach płatniczych. Chodziło, z jednej strony, o tzw. mechanizm dochodowy, z drugiej zaś o tzw. mechanizm cenowy,. Zgodnie z mechanizmem dochodowym w warunkach deficytu bilansu handlowego w systemie waluty złotej następował spadek wydatków, działał w dół mnożnik tych wydatków i w efekcie miał miejsce spadek wartości PKB. Przy założeniu określonej, nie zmienionej dochodowej elastyczności popytu na import i dochodowej elastyczności podaży eksportowej prowadziło to do zmniejszenia wielkości przywozu oraz do zwiększenia wielkości wywozu i w ostatecznym efekcie bilans handlowy wracał do równowagi. Co więcej, zgodnie z istotą mechanizmu dochodowego mogło się nawet pojawić dodatnie saldo obrotów handlowych- Wtedy to mnożnikowo rosły wydatki globalne, wartość PKB i wartość importu, malała natomiast wartość eksportu. W sumie mieliśmy do czynienia ze swoistymi cyklami w dół lub w górę. Zgodnie z mechanizmem cenowym w systemie waluty złotej ujemny bilans handlowy oraz związany z tym odpływ kruszców powodował spadek ilości pieniądza w obiegu i w konsekwencji obniżenie się poziomu cen krajowych. W związku z tym zwiększała się cenowa atrakcyjność eksportu, a zmniejszała cenowa atrakcyjność importu. Odwrotnie kształtowała się sytuacja w przypadku nadwyżki bilansu handlowego. W obu przypadkach mechanizm przywracający równowagę był uruchamiany wraz z transferem kruszców szlachetnych między krajami.
System waluty sztabowo-złotej i dewizowej-złotej
System waluty złotej był przez wiele lat systemem wiarygodnymi stabilnym, nie wytrzymał on jednak próby czasu, doprowadzając do dysproporcji strukturalnych i zachwiania równowagi płatniczej w wielu krajach- W niektórych z nich zastąpiono go systemem waluty sztabowo-zlotej, w części zaś systemem waluty dewizowo-złotej. Zasady funkcjonowania systemu waluty sztabowo-zlotej (goldbullion standard) były zbliżone do zasad systemu waluty złotej, z jednym zasadniczym wyjątkiem. Mianowicie w systemie tym , określono minimalną sumę wymiany waluty krajowej na złoto. |Była to ówczesna równowartość sztaby złota i stąd wywodzi się |nazwa omawianego systemu. Bezpośrednim tego efektem było |zwiększenie się amplitudy wahań punktów złota, co m.in. sprzyjało spekulacji, a zarazem destabilizacji kursów walut narodowych i pogłębianiu się kryzysu gospodarczego Destabilizacja ta doprowadziła do wzrostu stopnia ryzyka w międzynarodowych transakcjach gospodarczych, co ujawniło się szczególnie w drugim systemie zastosowanym w okresie między-wojennym, tzn. systemie waluty dewizowo-złotej (gold exchangestandard). Założono w nim, że waluta danego kraju (np. dolar kanadyjski) jest wymienialna na sztaby złota, ale wcześniej jest potrzebna jej wymiana (konwersja) na inną walutę wymienialną (głównie na dolary USA). Pośrednie międzynarodowe systemy walutowe funkcjonujące po I wojnie światowej nie sprzyjały dostosowaniem międzynarodowym i zachowaniu płynności międzynarodowej. Jednocześnie były one mniej stabilne i mniej wiarygodne niż w wielu punktach ułomny system waluty złotej. Najważniejsze konsekwencje funkcjonowania tych systemów były następujące:
spadek znaczenia złota jako pieniądza międzynarodowego (tzw. demonetyzacja złota);
zwiększenie amplitudy wahań bieżącego kursu rynkowego walut oraz dewiz, tj. krótkoterminowych należności zagranicznych (np. czeków z zagranicy), które nadal mogą występować jako międzynarodowe środki płatnicze;
zwiększenie swobody odpowiednich władz państwowych w kształtowaniu polityki fiskalnej i pieniężnej;
zwiększenie wpływu efektów polityki makroekonomicznej (w tym fiskalnej i pieniężnej) na kształtowanie sytuacji gospodarczej i politycznej w poszczególnych krajach i w świecie;
zwiększanie się różnic między siłą nabywczą różnych walut
System z Bretton Woods
W warunkach zaostrzania się kryzysu w międzynarodowych sto-sunkach ekonomicznych i politycznych jeszcze w czasie trwania II wojny światowej sformułowano kilka koncepcji uzdrowienia międzynarodowego systemu walutowego- Ostatecznie zdecydowano się na koncepcję (tzw. plan D. White'a) zaprezentowaną przez USA na zorganizowanej w lipcu 1944^r. w Bretton Woods między-narodowej konferencji, w czasie której utworzono Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) i Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (MBOiR), nazywany Bankiem Światowym. W drodze umowy międzynarodowej wprowadzono system międzynarodowego pieniądza kierowanego.
Cele i zasady systemu z Bretton Woods
Podstawowymi odami systemu z Bretton Woods były:
przywrócenie wymienialności walut;
stabilizacja kursów walut;
stworzenie w ten sposób istotnych przesłanek szybkiego, swo-bodnego i korzystnego rozwoju międzynarodowych powiązań gospodarczych. Na konferencji w Bretton Woods sformułowano też podstawo-we zasady funkcjonowania powojennego systemu walutowego. Zgodzono się co do tego, że:
złoto jest głównym środkiem rezerwowym i płatniczym;
parytety wymienialnych walut narodowych zostaną określone w złocie lub w dolarach USA wymienialnych na złoto przez banki Systemu Rezerwy Federalnej tego kraju;
Stany Zjednoczone będą konwertować (wymieniać) każdą walutę na złoto (i odwrotnie) przy utrzymaniu stałej jego ceny w wysokości 35 USD za tzw, uncję trojańską złota;
kursy bieżące wymienialnych walut narodowych mogą się wahać wokół ustalonego kursu parytetowego tylko w wąskich granicach± l %, tj. jeden procent w górę lub w dół od kursu parytetowego;
w momencie zbliżania się kursu bieżącego wymienialnej waluty narodowej do odchyleń ±1% władze monetarne są zobowiązane do odpowiedniego interweniowania na rynkach pieniężnych;
w przypadku trudności płatniczych i konieczności zmiany kursu waluty poszczególne kraje członkowskie mają możliwość skorzystania ze specjalnych kredytów Międzynarodowego Funduszu Walutowego;
zmiany poziomu (w górę lub w dół) oficjalnego kursu waluty narodowej kraju członkowskiego MFW większe niż 10% są możliwe jedynie za zgodą odpowiednich władz Funduszu.
Zasady funkcjonowania systemu z Bretton Woods były bardzo
rygorystyczne. Chodziło o:
utrzymanie stałego zaufania do dolara USA (a także do kilku innych walut rezerwowych);
wzrost płynności międzynarodowej (tj. możliwości dokonywania płatności z tytułu rozwoju międzynarodowych powiązań gos-podarczych) w warunkach utrzymywania stałej ceny złota w USD. Gdyby spojrzeć retrospektywnie, to w drugiej połowie lat czter-dziestych i w latach pięćdziesiątych XX w. system walutowy z Bretton Woods mógł funkcjonować i spełniać swoje zadania. Po pierwsze, w tamtym okresie kraje Europy Zachodniej odczuwały tzw:głód dolarowy. Po drugie, w związku z tym Stany Zjednoczone mogły uruchomić system darów i pożyczek dla tych krajów jako swego rodzaju transakcje wyrównujące ich „głód dolarowy" (np. słynny plan A. Marshalla). tym bardziej że było to zgodne z ich ówczesnymi interesami politycznymi. Po trzecie, Stany Zjednoczone mogły przez długi czas utrzymywać swój stopniowo narastający deficyt płatniczy i nie martwić się zbytnio o jego likwidację właśnie w związku z tym, że dolar był wtedy główną walutą rezerwową świata. Wszystkie kraje odnotowujące deficyt musiały walczyć o złoto i dolary USA, Stany Zjednoczone zaś mogły pokrywać swój deficyt bilansu płatniczego przez wzrost krótkoterminowego zadłużenia, a przede wszystkim przez zwykłe zwiększanie podaży swojej waluty narodowej (jej druk), co w warunkach wzrastających obrotów międzynarodowych (głównie w dolarach USA) było wręcz pożądane.
Ewolucja systemu z Bretton Woods
Z upływem czasu coraz wyraźniejsza stawała się potrzeba zmiany systemu z Bretton Woods. Najważniejszymi przyczynami wprowadzanych zmian i w końcu ostatecznego załamania się systemu były, z jednej strony, jego rygorystyczne założenia, z drugiej zaś stopniowo narastające trudności płatnicze Stanów Zjednoczonych i związane z tym zmniejszanie się zaufania do dolara. Dla systemu walutowego z Bretton Woods rujnujące okazało się przede wszystkim utrzymywanie stałej ceny złota. W warunkach powszechnego wzrostu poziomu cen światowych osłabiało to zainteresowanie wzrostem produkcji złota (ponadto możliwości byty ograniczone). W związku z tym stopniowo zmniejszał się udział tego kruszcu w zasobach rezerw dewizowych w świecie- Działo się to na korzyść coraz mniej „pewnego" dolara USA (od którego system z Bretton Woods był w dużym stopniu uzależniony), i to System z Bretton Woods w warunkach przywiązywania wielkiej wagi do zasady stałości kursów wymienialnych walut narodowych oraz przy zwiększającym się ruchu kapitałów spekulacyjnych. Coraz mniej „pewny" dolar był przede wszystkim skutkiem narastających trudności płatniczych USA, które z kolei były głównie efektem zwiększającego się deficytu bilansu handlowego oraz szybko rosnących wydatków wojskowych. Odpowiednie władze (Stanów Zjednoczonych sprzeciwiały się tez żądaniom władz innych krajów (np. Niemiec czy Francji) podwyższenia ceny złota. Motywowano to głównie niechęcią do „sztucznego wzbogacenia" kilku ważnych producentów tego kruszcu, w tym głównie byłego Związku Radzieckiego i Chin. W każdym razie system walutowy z Bretton Woods był coraz mniej stabilny i wiarygodny. Zmniejszającej się stabilności i wiarygodności systemu walutowego z Bretton Woods próbowano przeciwdziałać. Za najważniejsze przedsięwzięcia można uznać:
wprowadzenie w 1968 r. dwóch poziomów ceny złota, tj, oficjal-nego (35 USD za uncję trojańska) i wolnego, na którym cena tego kruszcu wyraźnie rosła, tym bardziej że jednocześnie przyjęto zasadę nie nabywania i nie sprzedawania złota przez władze walutowe poszczególnych krajów na rynkach prywatnych;
wprowadzenie w 1970 r. systemu tworzenia przez MFW rezerw walutowych w postaci specjalnych praw ciągnienia (SpecialDrawing Rights SDR), które to środki były równoznaczne z dalszą demonetyzacją złota i z powolnym odchodzeniem od dolara USA jako waluty światowej;
oficjalne zawieszenie (15 sierpnia 1971 r.) wymienialności dolara na złoto przy wprowadzeniu przez odpowiednie władze Stanów Zjednoczonych pewnych środków, które miały sprzyjać poprawie sytuacji w bilansie handlowym;
przeprowadzenie (tego samego dnia) pierwszej od 1934 r. dewa-luacji dolara (o 8%), rewaluacja innych podstawowych walut (zwłaszcza marki niemieckiej i guldena holenderskiego) oraz co bardzo ważne i określane mianem porozumień Smithsoniańskich — zwiększenie amplitudy dopuszczalnych wahań oficjalnych kursów walut w stosunku do USD od +1% do+2,25%;
dokonanie w marcu 1972 r. drugiej oficjalnej dewaluacji dolara (w przybliżeniu o 10%) i wprowadzenie przez większość krajów członkowskich MFW tzw. kursów płynnych. Pod koniec 1972 r- system z Bretton Woods faktycznie się załamał. Jednakże potwierdzono to oficjalnie dopiero na spotkaniu Rady Gubernatorów MFW w Kingston na Jamajce w styczniu1976 r., kiedy w pełni zdano sobie sprawę z wielu niebezpieczeństw zagrażających przyszłemu rozwojowi międzynarodowego podziału pracy i gospodarki światowej (m.in. z możliwych efektów kryzysu energetycznego czy żywnościowego). Zdecydowano wtedy, że:
priorytetowym celem krajów członkowskich MFW jest utrzymanie wymienialności walut narodowych na inne lub tworzenie warunków sprzyjających osiąganiu tego stanu;
kraje członkowskie MFW mają swobodę wyboru, jeśli chodzi o reguły kształtowania kursu wymiennego, z tym że władze MFW muszą być informowane o kształtowaniu się tych reguł, a zarazem są uprawnione do wydawania odpowiednich opinii;
w międzynarodowym systemie walutowym rola złota będzie się zmniejszać na korzyść walut wymienialnych oraz SDR jako istotnego składnika rezerw dewizowych. Z teoretycznego i praktycznego punktu widzenia istotne znaczenie mają przede wszystkim zmiany reguł określania kursów walut krajów członkowskich MFW, które to kursy uległy zasadniczej zmianie przede wszystkim w sierpniu 1971 r. Zgodnie z zasadami przyjętymi w 1944 r. podczas konferencji w Bretton Woods kurs danej wymienialnej waluty narodowej (np. USD) mógł się odchylać w dwóch różnych momentach od jej kursu parytetowego maksymalnie o 2% (przejście od „górnego" punktu do „dolnego"). W podobnych granicach mógł się wahać wokół kursu parytetowego kurs innej waluty wymienialnej, np. funta szterlinga (GBP). Skala jednak wahań wzajemnych kursów tych. walut (tzw. kursów krzyżowych, cross rates) była już znacznie większa. Teoretycznie wynosiła ona w krótkim okresie aż 4%.Ryzyko kursowe było więc duże. W sierpniu 1971 r. ryzyko to znacznie zwiększono Ewidentne zwiększenie ryzyka kursowego w 1971 r. nie było dziełem przypadku. Decydowało o tym wiele względów- Najważniejsze znaczenie miało przekonanie, że możliwe jest przywrócenie „automatycznych" (cenowych i dochodowych) mechanizmów powrotu poszczególnych krajów do równowagi bilansu płatniczego. Tak jednak nie było i nadal nie jest, W tym czasie stosowano zresztą wiele innych rozwiązań.
Współczesny międzynarodowy system walutowy
Współcześnie mamy do czynienia z funkcjonowaniem międzynaro-dowego systemu walutowego, któremu nadal towarzyszy wiele regionalnych oraz co jest oczywiste narodowych systemów walutowych. Jest to rozwiązanie, w którym próbuje się łączyć różnorodne koncepcje o charakterze międzynarodowym (np. głównie zalecenia MFW) z koncepcjami o charakterze regionalnym (np. założeniami systemu walutowego Unii Europejskiej) oraz z koncepcjami stosowanymi w poszczególnych krajach członkowskich Międzynarodowego Funduszu Walutowego, w tym również w Polsce. We współczesnym międzynarodowym systemie walutowym za-sadnicze znaczenie nadal ma realizacja przez kraje członkowskie kilku podstawowych zadań Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW), które sformułowano w 1944 r. w artykule I Układu z Bretton Woods, w tym:
rozwój współpracy monetarnej służącej stabilizacji międzynarodowego systemu walutowego;
tworzenie multilateralnego systemu regulowania bieżących na-leżności z tytułu transakcji między krajami członkowskimi i eli-minowanie restrykcji dewizowych hamujących wzrost handlu światowego. Postanowienia Układu z Bretton Woods ratyfikowało 29 spośród 44 krajów uczestniczących w konferencji (w tym Polska). W kolejnych latach liczba krajów członkowskich się zmieniała, wykazywała jednak tendencję wzrostową. Stanowi to istotny argument na rzecz tezy, że we współczesnym świecie podstawowe znaczenie nadal mają zadania MFW oraz zmieniające się rozwiązania sprzyjające ich realizacji. Międzynarodowy Fundusz Walutowy pełni następujące funkcje:
regulacyjną, która polega na ustanowieniu międzynarodowych norm i wzorców działania w sferze międzynarodowych stosunków finansowych;
kredytową, polegającą na dostarczaniu krajom członkowskim dodatkowych środków finansowych;
konsultacyjną, oznaczającą stworzenie krajom członkowskim miejsca konsultacji i wymiany doświadczeń oraz doradztwa gospodarczego;
kontrolną, która polega na nadzorowaniu przez MFW uzgod-nionych programów dostosowawczych i wykorzystania kredytów zgodnie z ustalonymi wcześniej celami
Na kapitał zakładowy MFW składają sil; zmieniane okresowo kwoty udziałowe krajów członkowskich, ustane: z uwzględnieniem liczby tych krajów oraz ich potencjału gospodarczego (np. udziału w produkcie światowym, udziału w handlu światowym). W miarę upływu czasu zmienia się struktura avoirów i proporcji wpłat kwot udziałowych do kapitału nakładowego MFW (np. złota, walut wymienialnych, walut narodowych). Ogólnie, wraz ze zwiększaniem liczby krajów członkowskich MFW jego kapitał zakładowy się zwiększa, zmienia się jego struktura, ale wszystko służy zwiększeniu efektywności realizacji podstawowych zadań Od początku istnienia MFW jego organem uchwałodawczymi zarządzającym jest Rada Gubernatorów, która składa się z gubernatorów i ich zastępców z poszczególnych krajów członkowskich (najczęściej funkcje te pełnią odpowiednio minister finansów i prezes banku narodowego). Rada gubernatorów, która zbiera się zazwyczaj raz do roku, decyduje o sprawach kluczowych dla działalności MFW (takich. Jak przyjmowanie nowych krajów członkowskich, ustalanie kwot udziałowych we wkładach oraz zmian ich wielkości i struktury, zatwierdzanie rocznych sprawozdań z działalności, ustalanie zasad podziału zysku i jego rozdysponowania). Odpowiednie dokumenty i sprawozdania przygotowuje Rada Administracyjna MFW jako organ wykonawczy. Składa się ona z 22 dyrektorów, z których 6 jest mianowanych przez kraje członkowskie dysponujące najwyższymi kwotami udziałowymi, pozostałych 16 zaś jest wybieranych na pewien okres zgodnie z określonym kluczem. Zasoby Funduszu umownie można podzielić na ogólne i pozostałe. Na zasoby ogólne składają się tzw. zasoby zwykłe. Są to obecnie głównie zasoby z tytułu kwot udziałowych krajów członkowskich, środki z odkupu walut; środki z operacji wspomagających budżety krajów członkowskich, oprocentowanie lokat, a przede wszystkim specjalne prawa ciągnienia (SDR). Otóż, na pewnym etapie rozwoju współczesnych międzynarodowych stosunków ekonomicznych i finansowych zdecydowano, ze w związku z przejściowym kryzysem systemu z Bretton Woods (w tym z jego oparciem na złocie i dolarze USA), a także w związku z koniecznością odchodzenia od złota i zwiększenia stopnia płynności międzynarodowej konieczne jest utworzenie nowej waluty, akceptowanej przez kraje członkowskie MFW bez żadnych obiekcji. Począwszy od 1970 r. uruchomiono okresową kreację SDR, tj. pieniądza międzynarodowego tworzonego przez MFW, mąiącego charakter pieniądza fiducjarnego (tzn- nie wymagającego żadnego pokrycia), a jednocześnie cieszącego się zaufaniem krajów członkowskich i pełniącego podstawowe funkcje pieniądza międzynarodowego. Współcześnie SDR na coraz większą skalę pełnią podstawowe funkcje pieniądza międzynarodowego, tj. miernika wartości, środka płatniczego oraz środka tezauryzacji. Dzieje się tak, mimo że zmieniają się zasady ich kreacji i wykorzystywania. Są one jednak nadal konsekwentnie podporządkowywane podstawowym regułom funkcjonowania MFW. Chociaż zmienia się m.in. bieżąca wartość SDR, to przepisy regulujące funkcjonowanie MFW nadal stanowią, że cała jego ewidencja jest prowadzona w SDR. Dotyczy to także transakcji prowadzonych prywatnie, o czym z kolei decyduje zwłaszcza większa stabilność wartości SDR niż jakiejkolwiek wymienialnej waluty narodowej, w tym dolara USA i marki niemieckiej. Szerokie wykorzystywanie SDR jako podstawowej jednostki rozliczeniowej współczesnego systemu walutowego wiąże się również ze stopniowym ograniczaniem liczby walut w koszyku określającym ich wartość. Mniejsza liczba walut (obecnie pięciu) wchodzących w skład koszyka, notowanych na odpowiednich rynkach walutowych, ułatwia pokrywanie ryzyka operacji finansowych wyrażonych w SDR. Zwiększa się liczba organizacji i instytucji międzynarodowych, którym MFW pozwala na gromadzenie SDR i posługiwanie się nimi W okresie 1974-1980 ich wartość opierała się na koszyku 16 walut. W 1981 r. zredukowano ich liczbę do 5. W skład koszyka wchodzą: dolar amerykański - 42%,marka niemiecka - 19% oraz jen japoński, frank francuski i funt szterling po 13%.MFW przydziela nieodpłatnie SDR krajom, które są uczestnikami Departamentu SDR (kraje członkowskie MFW), proporcjonalnie do ich kwot udziałowych i bez żadnych warunków. Posiadaczami SDR mogą być również instytucje Niemniej jednak walutą u światowym znaczeniu pozostaje nadal dolar USA. Jak pisze K. Lutkowyki, „SDR wbrew intencjom jego pomysłodawców-nie może dotąd nie tylko zastąpić dolara w roli waluty rozwoju handlu i obrotu kapitałowego, ale nie może nawet dorównać mu tam, gdzie ma stosunkowo większą łatwość wejścia do obiegu w roli składnika urzędowych rezerw dewizowych banków centralnych. Jest to bowiem pieniądz nie poparty potencjałem produkcyjnym żadnej gospodarki, która dawałaby mu tym samym zabezpieczenie. Jego cyrkulacja opiera się wyłącznie na uzgodnieniach rządów i banków centralnych, które zobowiązały się przyjmować tę jednostkę we wzajemnych rozliczeniach
Zasoby finansowe MFW są przeznaczane przede wszystkim na działalność kredytową, przy czym udzielane kredyty służą głównie jako pomoc w likwidowaniu deficytu bilansów płatniczych.
Pomoc kredytowa MFW można podzielić na- podstawowe udogodnienia kredytowe, stałe udogodnienia kredytowe oraz czasowe udogodnienia kredytowe. Na podstawowe udogodnienia kredytowe składają się transza rezerwowa oraz 4 transze kredytowe. Transza rezerwowa to bezwarunkowa i bezpłatna możliwość dokonania przez każdy kraj członkowski MFW zakupu SDR lub walut innych krajów w zamian za walutę narodową do wysokości kwoty udziałowej. Pozostałe transze są uwarunkowane i płatne, przy czym rygorystyczność uwarunkowań i opłaty są. tym większe, im bardziej dany kraj przy zaciąganiu kredytów przekracza wysokość swojej kwoty udziałowej.
Długa jest i zapewne wydłuży się w przyszłości lista stałych, różnie uwarunkowanych udogodnień kredytowych, przyznawanych min. krajom mającym trudności w równoważeniu bilansu płatniczego, krajom uzależnionym od eksportu artykułów rolno-spożywczych i surowców, a także krajom transformującym i (lub) restrukturyzującym swoje gospodarki narodowe. Międzynarodowy Fundusz Walutowy udziela wreszcie warunkowo i odpłatnie czasowych udogodnień kredytowych, takich jak kredyty udzielane w związku z deficytem bilansu płatniczego spowodowanym nagłym wzrostem cen surowców (zwłaszcza ropy naftowej) czy też kredyty na finansowanie tzw. zapasów buforowych.
Kryzysy zadłóżeniowe, finansowe oraz rola MFW w ich łagodzeniu
Wzrost zadłużenia w latach 70-tych był spowodowany z jednej strony wzrostem podaży kapitału oferowanego na rynku eurodolarowym przez kraje eksportujące ropę naftową, z drugiej strony ten sam kryzys spowodował deficyt bilansów płatniczych i gwałtowny wzrost na kapitał pożyczkowy. Jednoczesny wzrost popytu i podaży kapitału pożyczkowego stworzył bardzo pomyślny klimat dla rozwoju zadłużenia
Pierwsza faza - lata 1982-1984
W tym okresie ujawnił się brak możliwości spłaty zadłużenia przez kraje rozwijające się, które były najbardziej zadłużone. Należy do nich zaliczyć przede wszystkim Meksyk, z zadłużeniem 80 mld USD w 1982 r., Brazylię 88 mld USD oraz Argentynę 40 mld USD. Zadłużenie Polski w tym czasie wynosiło 26 mld USD
Za początek kryzysu zadłużenia przyjmuje się rok 1982, w którym Meksyk odmówił obsługi zadłużenia ze względu na wyczerpanie się rezerw dewizowych. Zmniejszenie się stanu rezerw spowodowane było spadkiem cen ropy naftowej- głównego zródła dochodów z eksportu. Po ewaluacji peso rozpoczęto negocjacje z krajami wierzycielskimi. Ważną rolę w negocjacjach zbankami prywatnymi odegrał MFW, skłaniając je do uruchomienia nowych kredytów dla Meksyku
Druga faza - lata 1984-1989
Był to okres poszukiwań sposobu rozwiązania kryzysu zadłużenia. Relacja długu do PKB w niektórych krajach w roku 1984 przekraczała 100% PKB (Chile - 114%, Egipt - 124% ). W 1984 r. obciążenie z tytułu obsługi zadłużenia kształtowało się od 7% PKB do 16% PKB
Początkowo polityka rozwiązywania zadłużenia koncentrowała się na ochronie przed załamaniem światowego systemu bankowego i doprowadzeniu do maksymalnej spłaty kredytu. Następnie zaczęto propagować politykę restrukturyzacji i redukcji długów. Ponad 50% zadłużenia krajów rozwijających się została poddana różnym procedurom restrukturyzacyjnym.
Plan Bakera
W roku 1985 sekretarz skarbu USA, James Baker, zaproponował sposób rozwiązania problemu zadłużenia. Plan ten dotyczył 3 grup działań:
zwiększenia pożyczek dla krajów zadłużonych o 20 mld USD w ciągu 3 lat
wzrostu pożyczek Banku światowego i Międzyamerykańskiego Banku Rozwoju dla najbardziej zadłużonych 15 krajów Ameryki Łacińskiej o 9 mld USD
prowadzenia polityki dostosowawczej w krajach zadłużonych wcelu pobudzenia wzrostu i rozwoju gospodarki rynkowej.
Propozycja Bakera opierała się na kombinacji 3 czynników: wzrostu gospodarczego, reform strukturalnych i nowych pożyczek. Jednakże banki prywatne nie zwiększyły pożyczek dla krajów najbardziej zadłużonych. Tak więc plan Bakera nie powiódł się
Trzecia faza kryzysu po roku 1989
Plan Brady'ego
W roku 1989 sekretarz skarbu USA, Nicholas F. Brady, zaproponował nowe podejście do problemu zadłużenia, ujęte w punktach:
plan dotyczył 30 najbardziej zadłużonych krajów rozwijających się o średnim dochodzie
opierał się na dobrowolnej redukcji i obsłudze zadłużenia
kraje objęte redukcją zadłużenia były zobowiązane do realizacji programu reform gospodarczych we współpracy z MFW i BŚ
MFW i BŚ miał udostępnić krajom najbardziej zadłużonym środi na sfinansowanie operacji redukcji zadłużenia i jego obsługi ( po 12 mld obie instytucje )
Rząd Japonii miał przyznać dodatkowe środki krajom dłużniczym w wysokości 6 md USD w ciągu 3 lat
Banki handlowe miały wyrazić zgodę na zawieszanie klauzul w umowach restrukturyzacyjnych, które utrudniały operację redukcji długów oraz miały udzielić nowych kredytów na finansowanie obrotów handlowych i projekty inwestycyjne
Rządy krajów wierzycielskich miały zobowiązać się do kontynuowania restrukturyzacji długów
Plan Brady'ego najpierw wprowadzono w Meksyku, a następnie w innych krajach, min. W Wenezueli, Boliwii, Argentynie oraz Polsce
Najczęściej stosowano następujące techniki restrukturyzacji zadłużenia:
1)wymiana zadłużenia między bankami (debt for debt swaps)
2)sprzedaż z dyskontem instrumentów dłużnych
3)bezposredni wykup długu (cash buyback)
4)konwersja długu, zamiana dotychczasowych instrumentów zadłużenia na inne( np.: akcję, obligację itp.)
5)wtórny rynek długów
Restrukturyzacja i redukcja zadłużenia zagranicznego spowodowała rozwój nowych instrumentów finansowych związanych z zadłużenia oraz powstanie segmentu wtórnego rynku długów. Wtórny rynek długów jest miernikiem oceny sytuacji gospodarczej kraju, którego długi są przedmiotem obrotu. Ceny długów niektórych krajów zmieniały się w sposób bardzo radykalny, co odzwierciedla opinię banków o możliwości spłaty zadłużenia przez te kraje
Kryzys zadłużenia spowodował ożywienie współpracy między najważniejszymi międzynarodowymi organizacjami finansowymi i krajami najbardziej zadłużonymi. Kraje te nie miły dostępu do międzynarodowego rynku kredytowego i bez pomocy organizowanej przez międzynarodowe instytucje finansowe nie mogłyby wyjść z kryzysu, zwłaszcza że pomoc ta wiązała się z programami uzdrowienia gospodarki.
Kryzysy, które wystąpiły na początku lat 80-tych w Ameryce Łacińskiej związane były głównie z zagranicznym zadłużeniem państwowym. Pożyczkobiorcami były rządy państw, a nie sektor prywatny, pożyczkodawcami zaś konsorcja banków amerykańskich. Trudności zadłużenia przez te kraje zmusiły banki wierzycielskie do przyznania im nowych pożyczek i uzgodnienia nowych warunków spłat. Dotrzymanie tych warunków okazało się bardzo trudne i konieczne stały się negocjacje w celu redukcji długów. Negocjacje te doprowadziły między innymi do emisji tzw. obligacji Brady'ego (Brady bonds) polegały one na tym, że jeśli rząd kraju dłużniczego zgodził się na spłatę np.: 50 centów z każdego dolara zadłużenia, to rząd amerykański gwarantuje takie rozliczenie poprzez sprzedaż papierów skarbowych dłużnikom na sumę równą kwocie, jaką dłużnik zgodził się zapłacić.
Na przełomie lat 1994 i 1995 kryzysem finansowym został dotknięty Meksyk. Kurs waluty tego kraju - peso - wobec dolara amerykańskiego spadł o ponad 60% stało się to w efekcie masowego odpływu kapitału krótkoterminowego z Meksyku. Przedtem kapitał ten ulokował się w tym kraju w następstwie pozytywnych zmian gospodarczych. Restrykcyjna polityka pieniężna i fiskalna pozwoliła rządowi amerykańskiemu na skuteczną redukcję stopy inflacji ze 160% w 1987r do 7% w 1994r, oraz wyeliminowanie deficytu budżetowego. Sukcesy te w połączeniu z przystąpieniem Meksyku do NAFTA spowodowały ogromny napływ kapitału do tego kraju . Został on zainwestowany głównie w aktywa krótkoterminowe. Napięcia polityczne w Meksyku oraz wzrost stóp procentowych w Stanach Zjednoczonych w 1994r, wywołały ucieczkę kapitału ulokowanych w inwestycjach portfelowych.
1997r, kryzys finansowy dotknął również kraje azjatyckie. W okresie 30 lat poprzedzających te kryzysy dochód na jednego mieszkańca w Korei Południowej wzrósł 10-krotnie, w Tajlandii 5-krotnie, a w Malezji 4-krotnie. Hongkong i Singapur zdołały osiągnąć wyższy poziom tego dochodu niż niektóre kraje uprzemysłowione. Według J. Stiglitza „Żaden system gospodarczy nie dał tak wielu ludziom tak wiele w krótkim czasie”. Do czasu kryzysu do krajów azjatyckich trafiła prawie połowa międzynarodowych inwestycji skierowanych do krajów rozwijających się.
Szybki wzrost gospodarczy, wspierany przez napływ zagranicznego kapitału, umożliwił spektakularną redukcją zjawiska ubóstwa, ich rozwojowi sprzyjały też czynniki takie jak: wysokie oszczędności, wspieranie szkolnictwa, zdrowa polityka budżetowa, niska inflacja.
Kryzys 1997r ujawnił jednak, że struktury polityczne, finansowe i gospodarcze nie były dopasowane do potrzeb intensywnego udziału tych krajów w gospodarce światowej. Słabości strukturalne zarówno sektora finansowego jak i sektora przedsiębiorstw, doprowadziły do ogromnego krótkoterminowego zadłużenia. W 1997r z Indonezji, Malezji, Filipin, Korei i Tajlandii odpłynęło 12 mld USD, gdy rok wcześniej napłynęło netto 93 mld USD. Zewnętrzne finansowanie spadło z 92.8 mld USD w 1996r do 15.2 mld USD w 1997r, co spowodowało zmniejszenie ich rezerw dewizowych o ponad 22mld USD.
Znaczący wzrost przepływu kapitału ze źródeł oficjalnych z niemal zerowego w 1996r do ponad 27 mld USD w 1997r, był głównie skutkiem zaistniałego kryzysu i potrzebę udzielenia pomocy dotkniętym nim krajom. Te oficjalne źródła to: Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank Światowy, Azjatycki Bank Rozwoju oraz rządy niektórych krajów.
Dotknięte kryzysem kraje Azji odznaczały się wieloma wspólnymi cechami:
stosowaniem sztywnego kursu walut
występowaniem deficytu w bilansie obrotów bieżących
nadmierną ekspansją kredytową, związaną głównie z niedostatecznym nadzorem nad sektorem bankowym
dużym uzależnieniem sektora finansowego od sektora nieruchomości.
Pojawienie się poważnego kryzysu w krajach Azji zrodziło się pytanie, jak to było możliwe, że uczestnicy międzynarodowych rynków finansowych tak długo ignorowali słabości strukturalne gospodarek tych krajów. Pozytywna ocena ich sytuacji gospodarczej przez międzynarodowych inwestorów sprzyjała masowemu napływowi kapitału. Przyczyny tego stanu rzeczy były następujące:
władze tych krajów wyraźnie zobowiązały się do ochrony zewnętrznej wartości swych walut zwiększało to atrakcyjność aktywów w tych walutach,
Postępujący w tych krajach proces deregulacji różnych sektorów gospodarki stanowił bodziec do dalszego napływu kapitałów ,
Zwiększała się grupa inwestorów międzynarodowych i wolnych środków będących w ich dyspozycji, które inwestowali na tych rybkach z racji wysokich stóp procentowych.
Wskazuje się także, w niektórych krajach, że liberalizacji rynku finansowego, nie towarzyszyło wprowadzenie odpowiednich regulacji ostrożnościowych.
MFW, Bank Światowy, a także inne instytucje finansowe odegrały kluczową rolę w łagodzeniu kryzysów w krajach azjatyckich, podobnie jak to miało miejsce w czasie kryzysu w Meksyku. W przypadku kryzysu meksykańskiego MFW udało się zorganizować wsparcie finansowe dla tego kraju na sumę 48 mld USD, w tym 20 mld USD zapewniły same USA. Powstrzymało to odpływ kapitału z tego kraju i pozwoliło przywrócić zaufanie do waluty tego kraju.
MFW zorganizował dla Korei pomoc w wysokości ponad 57 mld USD, co w praktyce okazało się największym pakietem ratunkowym, jaki kiedykolwiek społeczność międzynarodowa była w stanie zapewnić krajowi znajdującemu się w kryzysie.
Wspólną cechą programów realizowanych przez Tajlandię, Korę i Indonezję było znaczące podwyższenie stóp procentowych, mające na celu powstrzymanie odpływu kapitałów i zahamowanie postępującej deprecjacji walut krajowych i związanego z tym zwiększania się ciężaru obsługi zadłużenia podmiotów gospodarczych w walutach obcych, a także ograniczenie deficytu budżetowego.
W programach tych duży nacisk położony został także na uzdrowienie sektora finansowego, mające na celu jego lepsze ukierunkowanie na potrzeby rynku, większą przejrzystość i bardziej skuteczny nadzór. MFW opowiedział się przeciw utrzymaniu przy życiu niewypłacalnych banków i tak np.: rząd Korei zmuszony był w 1997r zawiesić działalność 9 banków handlowych. Jednocześnie wzmocnieniu powinien ulec nadzór nad sektorem finansowym, a w związku z tym powinny być też odpowiednio dostosowane regul- ujące go przepisy do standardów międzynarodowych.
Międzynarodowe zadłużenie dotyczy również Polski i w tym przypadku ma charakter stały.
W latach 50-tych zagraniczne operacje krajów RWPG nie odgrywały większej roli. W kolejnej dekadzie państwa Europy środkowo - wschodniej ( w tym Polska) przejawiały większe zainteresowanie uzyskaniem pożyczek i zaczęły je częściej zaciągać.
Kilkunasto, a w końcu kilkudziesięciomilionowe zadłużenie u wierzycieli zachodnich powstało w Polsce w latach 70 -tych. Przyrost zadłużenia Polski w poszczególnych latach wyglądał następująco: 1971 - 1,1; 1972 - 1,6; 1973 - 2,8; 1974 - 4,6; 1975 - 8; 1976 - 11,5; 1977 - 14; 1978 - 17,8; 1979 - 21,1 mld USD.
Oceniając globalnie polskie zadłużenie można stwierdzić, że przypadek Polski musi być traktowany jako niezwykły z trzech powodów:
wielkości, o które chodziło,
był to pierwszy przypadek znalezienia się europejskiego państwa socjalistycznego w stanie kryzysu finansowego,
problem miał także wymiar polityczny.
Do końca lat 80-tych Polska zawarła wiele porozumień z bankami komercyjnymi co do spłat długów m. in.
6 IV 1982 r. We Frankfurcie, 20 VII 1988 r. W Londynie.
Nad prawidłowością wszystkich rozliczeń czuwa Agent Miedzynarodowy (Dresdener International Bank z Luksemburga)
Reprezentujący interesy wszystkich wierzycieli.
W roku 1992 r. Oprócz kwoty około 29,7 mld USD zobowiązań wobec Klubu Paryskiego, byliśmy dłużni wobec Klubu Londyńskiego 12,1 mld USD, a byłym państwom RWPG 2,5 mld USD. Łącznie z kredytami mieliśmy do spłacenia ok. 47 mld USD.
Od 1990 r. ogólne zadłużenie Polski zaczęło spadać z 48,474 mld USD do 42, 174 mld USD w 1994 r. Z początkiem października 1995 r. Polska rozpoczęła spłatę rat kapitałowych od długu wobec Klubu Paryskiego. Od roku 1996 Polska spłaca raty kapitałowe dwa razy w roku: w marcu i we wrześniu. Wielkość rat będzie rosła, a spiętrzenie płatności nastąpi w latach 2005 - 2009, wtedy to na konta członków Klubu Paryskiego będziemy przelewać po 2-3 mld USD. Dodatkowo dochodzi spłata długu wobec banków zrzeszonych w Klubie Londyńskim.
Długi wobec Klubu Paryskiego powinniśmy spłacić w 2014 r., a wobec Klubu Londyńskiego w 2012 r.
Teoretycznie Polska powinna mieć szansę na poprawę sytuacji na międzynarodowych rynkach finansowych. Jednakże nowe kredyty nadal zaciągamy głównie w instytucjach międzynarodowych, jak Bank Światowy i inne.
Obok organizacji takich jak MFW, czy Bank Światowy o charakterze globalnym, powstawały też organizacje gospodarcze o zasięgu regionalnym, talie jak Wspólnota Ekonomiczna Państw Afryki Centralnej (CEFAC) czy Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN).
Nas z racji położenia geograficznego Polski interesuje przystąpienie do Unii Europejskiej, a co za tym idzie do Unii Walutowej.
1 I 1958 r. Weszły w życie postanowienia Traktatu Rzymskiego, na mocy którego utworzono Europejską Wspólnotę Gospodarczą. Jednym z istotnych początkowych zamiarów krajów członkowskich EWG było doprowadzenie do pełnej unii walutowej i gospodarczej. W związku z tym podejmowano wiele przedsięwzięć, spośród których najbardziej spójny był początkowo Europejski Układ Walutowy (EMA). Funkcjonował on od XII 1958 r. Do końca 19992 r.
W 1978 r. Został powołany Europejski System Walutowy (ESW). Składał się on z trzech elementów:
europejskiej jednostki walutowej,
mechanizmu kursowo walutowych,
systemu kredytowego.
Najważniejsza część systemu stanowiła europejska jednostka walutowa (ECU). Była, po pierwsze wskaźnikiem kształtowania się kursów walut narodowych, po drugie stanowiła podstawę określania tzw. Wskaźnika rozbieżności, po trzecie pełniła funkcję środka płatniczego w rozliczeniach między bankami centralnymi krajów członkowskich, wreszcie po czwarte była składnikiem rezerw walutowych krajów członkowskich.
W sytuacjach kryzysowych można w każdym momencie skorzystać z pomocy systemu kredytowego ESW, nastawionego na udzielenie pomocy krajom członkowskim UE w finansowaniu interwencji walutowych oraz w pokrywaniu deficytów bilansowo-płatniczych. Można przy tym uzyskać kredyty krótko, średnio i długookresowe. Od 1 I 1990 r. zaczęto wprowadzać unię walutowej - proces ten odbył się trójetapowo:
I etap 01.01.1990 - 31.12.1993 r. - zakładający utworzenie wspólnego obszaru finansowego, w efekcie liberalizacji świadczenia usług bankowych i ubezpieczeniowych, a także obrotu papierami wartościowymi.
II etap 01.01.1994 - 31.12.1996 r. Ostateczne zniesienie kontroli wymienialności walut i płatności; pogłębienie współpracy między bankami centralnymi krajów członkowskich UE. Utworzenie europejskiego instytutu monetarnego.
III etap 01.01.1997 r. - 01.01.1999 r. Usztywnienie kursów centralnych między walutami, oraz kursu centralnego poszczególnych walut w stosunku do ECU, która stanie się samodzielną i pełnoprawną jednostką pieniężną o nowej nazwie.
Od 01.01.199 r. Oficjalna walutą Unii Europejskiej stało się EURO.
Bibliograia
Bozyk P. Misala J. Puławski M. „Międzynarodowe stosunki ekonomiczne” PWE 1998
Chrabonszczewska E. Oreziak L. „ Międzynarodowe rynki finansowe” SGH 2000
Głuchowski J., „Międzynarodowe stosunki finansowe” PWE 1997
Łos - Nowak T. (red.) „Organizacje w stosunkach międzynarodowych” Uniwersytet Wrocławski 1999 r.
22