G. 1,8: Omne autem ius quo utimur, vel ad perones
pertinet vel ad res vel ad actiones.
Et prius videamus de personis.
OSOBY FIZYCZNE
Wolni - niewolnicy
Gaius dokonując podziału na wolnych i niewolników, nie pisze już o drugich w części dotyczącej osób, gdyż w Rzymie niewolnik był traktowany jako rzecz (instrumentum vocale). Niewolnicy podlegali władzy swych właścicieli, a władza ta wywodziła się z ius gentium.
→ Powstanie niewoli
Niewolnikiem (servus) stawało się albo na skutek urodzenia w niewoli albo popadnięcia w niewolę. Początkowo niewolnikami byli jeńcy wojenni, zachowani przy życiu (servare). W czasach archaicznych niewolnikiem stawał się również niewypłacalny dłużnik na skutek sprzedania go poza teren Rzymu (trans Tiberium), a także osoby porwane przez korsarzy. W czasach Cesarstwa skazanie na śmierć, walkę ze zwierzętami lub pracę w kopalni powodowało utratę wolności.
Od II-III w. n.e. w przypadku urodzenia przez niewolnicę dziecka, stawało się ono wolne, jeśli niewolnica, choć przez chwilę była wolna podczas ciąży (tendencja popierania wolności - favor libertatis)
→ Sytuacja prawna niewolników
Sytuacja społeczno-ekonomiczna była różna, to sytuacja prawna była taka sama bez względu na miejsce i właściciela (I. 1,3,4: … in servorum condicione nulla differentia est).
W świetle prawa niewolnik nie mógł posiadać żadnych praw, ani majątku. Jednak już od III-II w p.n.e. właściciele często powierzali swoim niewolnikom peculium (pecus - bydło). Taki majątek powierzony w zarząd niewolnikowi pozostawał jednak wciąż własnością właściciela niewolnika i mógł być mu w każdym momencie zabrany. W praktyce często zdarzało się, że właściciel obiecywał niewolnikowi wyzwolenie, jeśli ten powiększy peculium.
Odpowiedzialność za długi kontraktowe niewolnika. Właściciel jednak nie odpowiadał za długi kontraktowe niewolnika. Niewolnik odpowiadał sam za zobowiązania naturalne. Takie rygorystyczne unormowanie tej sytuacji w ius civile powodowało, że nikt nie chciał zawierać umów z niewolnikami, by nie narażać się na straty, a właściciela nie mógł wysługiwać się niewolnikiem.
Pretor udzielił przeciw właścicielowi skargi z zobowiązań kontraktowych niewolnika, ale tylko w wyliczonych przypadkach:
actio de peculio - właściciel odpowiadał do wysokości peculium, mógł jednak najpierw potrącić swoje wierzytelności (tzw. prawo dedukcji), a dopiero potem spłacać wierzycieli w kolejności zgłoszeń.
actio tributoria - w przypadku ustanowienia peculium na cele handlowe, właściciel musiał podzielić (tribuere) peculim pomiędzy wierzycieli, bez możliwości pokrycia własnych wierzytelności w drodze dedukcji.
actio quod iussu - w przypadku czynności prawnych zawartych na polecenie właściciela (iussum), właściciel odpowiadał do pełnej wartości zobowiązania.
actio de in rem verso - jeśli w wyniku zawartej czynności prawnej powiększył się majątek właściciela, odpowiadała on do wysokości przysporzenia.
actio exercitoria - za zobowiązania niewolnika, ustanowionego kapitanem statku (magister navis) odpowiadał właściciela (exercitor) w pełnej wysokości, o ile zobowiązanie mieściło się w granicach ustanowienia (praepositio), czyli było związane z powierzoną niewolnikowi działalnością.
actio institutoria - za zobowiązania niewolnika, ustanowionego kierownikiem przedsiębiorstwa handlowego (institutor), o ile zaciągnięte zobowiązanie mieściło się w granicach ustanowienia (praepositio), właściciel odpowiadał do pełnej wysokości.
Taką samą odpowiedzialność ponosił pater familias za czynności dokonane przez osoby alieni iuris. Skargi te w średniowieczu nazwano actiones adiecticiae qualitatis.
Odpowiedzialność za delikty (delicta - przestępstwa prawa cywilnego) popełnione przez niewolników. W wyniku skargi z właściwego deliktu poszkodowany mógł otrzymać wyrok zasądzający właściciela niewolnika. Od tej odpowiedzialności właściciel mógł się uwolnić poprzez noxae datio, czyli wydanie sprawcy poszkodowanemu w drodze mancypacji. Ten sam rodzaj odpowiedzialności (odpowiedzialności noksalnej) ponosił pater familias za osoby alieni iuris.
Prawdopodobnie w prawie archaicznym poszkodowany dochodził wydania sprawcy, by dokonać na nim przewidzianej prawem kary, a właściciel mógł uwolnić się od tego poprzez zapłacenie pewnej kwoty. W prawie późniejszym nastąpiło odwrócenie sytuacji.
Odpowiedzialność noksalna podążała za sprawcą czynu, tzn. odpowiadał ten właściciel, który był dzierżycielem władzy w momencie litis contestatio, a nie w chwili popełnienia czynu. Niewolnik wyzwolony odpowiadał sam, a w przypadku sprzedaży niewolnika zbywca odpowiadał za wadę „towaru”, jeśli nie powiadomił nabywcy o grożącej mu odpowiedzialności noksalnej.
Odpowiedzialność za przestępstwa prawa publicznego (crimina publica) niewolnik ponosił sam. Tak samo osoby alieni iuris.
Contubernium (małżeństwo pomiędzy niewolnikami) nie rodziło żadnych skutków prawnych. Dzieci zrodzone z takiego związku nie były spokrewnione ani z matką ani z ojcem, ani miedzy sobą. Były własnością właściciela matki. Dopiero w prawie klasycznym przyjęto, że takie pokrewieństwo się liczy przy ocenie możności zawarcia związku po wyzwoleniu. Prawo justyniańskie przyjęło ten rodzaj pokrewieństwa jako podstawę dziedziczenia.
Prawo życia i śmierci (ius vitae ac necis) miał właściciela nad niewolnikami. Jednak konstytucje cesarskie starały się ingerować w tą władzę, np. zakaz prostytuowania niewolnic, zakaz oddania niewolnika bez przyczyny do walki z dzikimi zwierzętami, czy nakaz odsprzedania niewolnika w przypadku nadmiernej i niemożliwej do zniesienia surowości.
→ Wyzwolenie niewolnika
Wolni dzielą się na wolnourodzonych (ingenuus), czyli tych, którzy urodzili się wolni (liberi) oraz na wyzwoleńców (libertinus), czyli niewolników, którzy otrzymali wolność. Sytuacja prawna iwyzowleńców była różna. Od czasów Augusta zależało czy wyzwoleniec stawał się obywatelem rzymskim (cives Romani) czy Latynami (Latini) czy tzw. peregrini dediticii.
Formalne sposoby wyzwolenia (wedle ius civile) prowadziły do uzyskania obywatelstwa rzymskiego. Należały do nich: manumissio testamento, censu lub vindicta.
manumissio testamentaria directa - właściciel mógł obdarować niewolnika wolnością w testamencie lub czyniąc go swoim dziedzicem. Niewolnik stawał się wolny od momentu objęcia spadku przez dziedzica lub od momentu śmierci wyzwalającego. Patronem takiego wyzwoleńca był zmarły właściciel. Ten rodzaj wyzwolenia był znany już w okresie Ustawy XII tablic.
manumissio testamentaria indirecta - w okresie pryncypatu można było wyzwolić niewolnika w sposób powierniczy przez fideikomis wolności (fideicomissum libertatis lub manumissio fideocomissaria). Testator kierował do swego dziedzica prośbę, by ten wyzwolił niewolnika wchodzącego w skład spadku, będącego własnością spadkobiercy albo cudzego. Wtedy dziedzic musiał wykupić tamtego niewolnika i obdarować go wolnością. Patronem takiego wyzwoleńca był spadkobierca lub legatariusz.
→ wyzwolenie dokonane w testamencie mogło zawierać warunek, po spełnieniu którego wyzwolony stawał się wolny (statuliber). Już Ustawa XII Tablic przewidywała w takich sytuacjach ochronę.
manumissio censu - właściciel mógł poprosić cenzora o dokonaniu wpisu na listę obywateli niewolnika podczas sporządzania spisu ludności. Sposób ten wyszedł z użycia w początkach pryncypatu.
manumissio vindicta - właściciel niewolnika szedł z nim do pretora i tam przeprowadzał postępowanie oparte na procedurze in iure cessio. Powodem w tym pozornym procesie windykacyjnej (vindicatio in libertatem) był adsertor libertatis („obrońca wolności”), który kładąc rękę (laskę) na ramieniu niewolnika, stwierdzał, że człowiek ten jest wolny. Właściciel nie zgłaszał sprzeciwu lub przytakiwał, po czym pretor dokonywał addictio. Z chwila jej ogłoszenia niewolnik otrzymywał wolność. Ta forma wyzwolenia znana była już w okresie Ustawy XII tablic.
manumissio in ecclesia - wyzwolenie dokonane w kościele wobec biskupa i wiernych gminy. Ta forma wyzwolenia znana była w okresie poklasycznym.
Nieformalne sposoby wyzwolenia, np. w gronie przyjaciół (inter amicos), przez napisanie listu (per epistulam), przez posadzenie niewolnika przy uczcie biesiadnej (per mensam), dawały niewolnikowi tylko faktyczną, a nie prawną wolność. Taki wyzwoleniec mógł być przywrócony do niewoli w każdym momencie przez właściciela (vindicatio in servitutem). Wyzwoleniec mógł prosić o pomoc pretora, która zależała od jego dobrej woli (wyzwoleniec pretorski).
Dopiero lex Iunia ustabilizowała sytuację wyzwoleńców nieformalnych (lub wyzwoleńców niemających 30 lat). Według niej wyzwoleńcy ci stawali się Latynami juniańskimi. Za życia uważani byli za osoby wolne, ale po śmierci ich majątek przypadał byłym właścicielom (nie mogli sporządzać testamentu). Nie mogli również nabywać niczego w drodze testamentu.
Latyn mógł przejść do kręgu cives w określonych sytuacjach:
jeżeli udowodnił, że pojął za żonę Latynkę lub obywatelkę rzymską i miał z nią jednoroczne dziecko. W takim wypadku obywatelstwo dostawał on, jego żona i ich dziecko. Gdy Latyn umarł przed przeprowadzeniem odpowiedniego dowodu, mogła przeprowadzić go matka, uzyskując wraz z dzieckiem status obywatela.
jeżeli odbył kilkuletnią służbę (6-letnią wg. lex Visellia, 3-letnią wg. jakiegoś senatus consulta) wojskową w straży miejskiej w Rzymie.
jeżeli dostarczał przez 6 lat statku o określonej pojemności do przewożenia zboża z Egiptu do Rzymu
jeżeli poświęcił co najmniej połowę swojego majątku (200 tyś sesterców) na wybudowanie domu w Rzymie
jeżeli prowadził w Rzymie młyn mielący określoną ilość zboża przez 3 lata.
Najgorszą sytuację mieli peregrini dediticii. Do tej kategorii należały osoby, które przed wyzwoleniem były krępowane w celu ukarania lub, którym wypalono piętno czy torturowano, oraz ci, którzy walczyli na arenie z dzikimi zwierzętami. Oni nigdy nie mogli stać się obywatelami rzymskimi, a nawet nie mogli przebywać w Rzymie ani 100 km od niego (wtedy stawali się na nowo niewolnikami). Nie mogli też sporządzać testamentu.
Sytuacja prawna Latini Iuniani i peregrini dediticii została zrównana konstytucjami Justyniana.
→ Ustawodawstwo Augusta
Liczne wyzwolenia rodziły następujące niebezpieczeństwa:
zmajoryzowania ludności rzymsko-italskiej przez ludność obcą etnicznie i kulturowo;
utraty bezpłatnej siły roboczej;
postania dużej liczny osób podatnych na przekupstwa, żywionych na koszt państwa (plebs frumentaria)
Miały temu przeciwdziałać dwie ustawy Augusta:
Lex Fufia Canina (2 r p.n.e.) - odnosiła się do wyzwoleń w testamencie, ograniczyła ich liczbę w zależności od stanu posiadania właściciela. Bez ograniczeń można było wyzwolić tylko 2. Im więcej miał niewolników pan, tym mniejszy był ułamek liczby niewolników, którzy mogli być wyzwoleni. Nie można było wyzwolić więcej niż 100. Ustawa ta została uchylona przez Justyniana.
Lex Aelia Sentia (4 r n.e.) - ustawa ta zawierała ograniczenia dotyczące wieku wyzwalającego I wyzwalanego. W przypadku, gdy wyzwalający miał mniej niż 20 lat i/lub niewolnik miał mniej niż 30 lat należało wyzwolić zwołując wcześniej specjalne consilium i ze słusznej przyczyny, a potem dopiero za pomocą manumissio vindicta. Nie ważne były wyzwolenia dokonane na szkodę wierzycielu lub patrona osoby wyzwalającej. Niewolnicy skazani za pewne przestępstwa uzyskiwali status peregrini dediticii. Z postanowień tej ustawy Justynian utrzymał jedynie zakaz wyzwolenia na szkodę wierzyciela.
→ Sytuacja prawna wyzwoleńców
Ograniczenia w prawie publicznym;
Zakaz zawierania związków z osobami stanu senatorskiego;
Prawo patronatu - patronem był zawsze wyzwalający:
Wyzwoleniec miał obowiązek wykonywać określone usługi (dona, munera), do których zobowiązał się jeszcze przed wyzwoleniem.
Na wyzwoleńcu ciążył obowiązek alimentacyjny wobec patrona.
Wyzwoleniec musiał również okazywać patronowi posłuszeństwo i szacunek - nie mógł pozywać go bez zgody patrona, a skarg infamujących nie mógł w ogóle wytaczać przeciw patronowi.
Patron dziedziczył po wyzwoleńcu - pierwotnie, gdy nie zostawił testamentu albo sui heredes. Lex Papia Poppaea (ustawodawstwo Augusta) przyznawało patronowi prawo do takie części majątku wyzwoleńca (jeżeli posiadał on majątek powyżej 100 tyś sesterców) jaki miały jego dzieci, niezależnie od istnienia testamentu. Uprawnienie to patron tracił, gdy wyzwoleniec miał troje dzieci.
Patron mógł karcić wyzwoleńca, a w przypadku rażącej niewdzięczności mógł (do III w p.n.e.) odwołać wyzwolenie (revocatio in servitutem ingranti liberti).
Patron miał obowiązek obrony wyzwoleńca, np. w sądzie i karmienia go, jeśli tego nie dopełnił od konstytucji Marka Aureliusza tracił prawo patronatu.
Prawo patronatu gasło na skutek dopuszczenia się przez patrona w stosunku do wyzwoleńca przestępstwa zagrożonego kara śmierci.
W prawie archaicznym patron, który oszukał wyzwoleńca stawał się przeklęty (sacer), czyli osoba wyjęta spod prawa, którą każdy mógł zabić.
W okresie cesarstwa wyzwoleniec mógł uzyskać od cesarza natalium restitutio, czyli uznanie za wolnourodzonego.
Dzieci wyzwoleńca stawały się osobami wolno urodzonymi.
→ Osoby in mancipatio i stany podobne
personae in mancipatio - osoby będące pod władzą pater familias w wyniku mancypacji. Były to osoby wolne, odsprzedane przez swego zwierzchnika familijnego w celu uzyskania korzyści materialnych albo na skutek noxae datio. Ich sytuacja prawna była bliższa alieni iuris niż niewolników.
addictus - dłużnik oddany wierzycielowi na skutek postępowania per manus iniectionem, aż do odpracowania zasądzonej kwoty.
redemptus ab hostibus - człowiek wykupiony z niewoli za cudze pieniądze, aż do czasu uiszczenia kwoty wykupu.
liber homo bona fide serviens - osoba wolna, która w dobrej wierze służyła u rzekomego pana jako niewolnik.
colonus - czyli osoba wolna, lecz przywiązana do ziemi, której nie wolno jej było opuszczać (glebae adscriptus). Taka forma występowała w prawie poklasycznym.
Obywatele rzymscy - nieobywatele
W Rzymie obowiązywała zasada personalności prawa, co powodowało niechętne dawanie obywatelstwa.
Obywatelem rzymskim stawało się poprzez urodzenie z iustum matrimonium. Dziecko pozamałżeńskie nabywało obywatelstwo, jeśli miała je matka w chwili urodzenia dziecka. Także wyzwoleniec formalny stawał się obywatelem, a wyzwoleniec nieformalny mógł stać się obywatelem po spełnieniu określonych warunków. Latyni (mieszkańcy Latium, zwani Latini prisci, veteres) dostawali obywatelstwo przez samo osiedlenie się w Rzymie.
Obywatelstwo nadawały w IV-III w p.n.e. zgromadzenia ludowe całym grupom bądź ludom zawsze w formie uchwalenia odrębnej ustawy. Nadania indywidualne dostawały osoby za bohaterskie czyny. Czasem uprawnienie do nadania obywatelstwa zgromadzenia delegowały na wodzów, senat lub triumwirów. W czasach cesarstwa obywatelstwo nadawał cesarz.
Lex Iulia et Plautia Papiria (90-89 r p.n.e.) uchwalona po tzw. wojnie ze sprzymierzeńcami, którzy domagali się nadania obywatelstwa rzymskiego. Wszyscy, którzy złożyli broń w ciągu 60 dni zostali obywatelami rzymskimi. Spis ludności dokonany w 86 r p.n.e. wykazał że było 463 tyś. cives Romani.
Constitutio Antoniniana (212 r n.e.) - cesarz Karakala zrównał wszystkich mieszkańców Imperium Romanum. Było to nadanie obywatelstwa wszystkim mieszkańcom imperium, z wyjątkiem peregrini dediticii. Edykt ten wieńczył proces romanizacji imperium i przekształcenia Rzymu z miasta-państwa w jednolite państwo terytorialne.
Oprócz obywateli rzymskich osobami wolnymi byli też Latyni, którzy mieli ius commercii (prawo do uczestniczenia w obrocie gospodarczym, chronione przez rzymski porządek prawny) i ius conubii (prawo zawierania iustum matrimonium). Mogli posługiwać się swoim ius latini, bardzo zbliżonym do ius civile. Latynami o zbliżonym położeniu byli Latyni osiadli w koloni założonej na prawie latyńskim (Latini coloniarii) oraz Latini Iuniani. Latini coloniarii nie mieli ius conubii ale mieli ius commercii.
Peregrini, czyli cudzoziemcy posługiwali się swoim prawem lub też ius gentium. Niektórzy peregrini otrzymywali ius conubii i ius commercii. Cudzoziemcy będący wrogami wojennymi nie mieli żadnych praw.
Osoby sui iuris i alieni iuris.
Sui iuris - osoby nie podlegające niczyjej władzy w rodzinie. Alieni iuris - osoby podlegle władzy zwierzchnika familijnego (pater familias), któremu podlegała cała familia. Początkowo nie było rozróżnienia na władzę nad rzeczami i osobami, więc jeśli ktoś naruszał władzę pater familias spotykało się to z ochroną prawną za pomocą actiones in rem. Już w okresie ustawy XII tablic można było zauważyć zróżnicowanie tej władzy, na władze nad rzeczami i władzę nad osobami.
Władza pater familias pierwotnie zwała się manus (ręka). Ale już wcześnie wyodrębniły się zróżnicowania władzy w stosunku do różnych członków rodziny.
patria potestas - władza nad dziećmi.
manus - władza nad żoną, jeśli ta pozostawała pod jego władzą (zasada w prawie archaicznym, wyjątek od czasów pryncypatu)
dominica potestas - władza nad niewolnikami (nazwa z późniejszego prawa)
personae in mancipatio.
→ Pokrewieństwo
Pokrewieństwo agnacyjne (agnatio) - wynika z podległości władzy tego samego przodka. W najstarszym prawie rzymskim cala struktura opierała się na podległości władzy pater familias. Spokrewnione ze sobą były osoby będące pod władzą tego samego zwierzchnika aktualnie lub przed jego śmiercią. Pokrewieństwo mogło powstać jedynie ze strony ojca, gdyż tylko on mógł być dzierżycielem władzy w rodzinie. Dzieci kontynuowały rodzinę ojca, a nie matki. Jeśli dziecko nie wchodziło pod władzę ojca, to od urodzenia było osoba sui iuris i nie miało żadnych krewnych agnacyjnych. Pokrewieństwo agnacyjne mogło powstać również poprzez przysposobienie lub conventio in manum.
Na skutek śmierci pater familias, osoby alieni iuris bezpośrednio mu podlegające stawały się osobami alieni iuris, niezależnie od płci. Wnuki jednak przechodziły pod władze ojca. Kobiety nie mogły być naczelnikami rodziny - na nich zaczynała się i kończyła rodzina. Osoby, które wyszły spod władzy pater familia na skutek emancipatio, traciły pokrewieństwo agnacyjne z całą dotychczasową rodziną.
Pokrewieństwo kognacyjne (cognatio) - krewnymi względem siebie są osoby, w których żyłach płynie krew wspólnych przodków. Sposób obliczania stopni pokrewieństwa jest aktualny do dziś. Spokrewnione w linii prostej (linea recta) są osoby, które bezpośrednio lub pośrednio od drugiej osoby. Spokrewnione w linii bocznej (linea transversa vel obliqua) są osoby, które nie pochodzą jedna od drugiej, ale mają wspólnego przodka. W linii proste są krewni wstępni (ascendenci): rodzice, dziadkowie, pradziadkowie itd., a krewni zstępni (descendenci) to dzieci, wnukowie, prawnukowie, zarówno w linii męskiej jak i żeńskiej. Stopień pokrewieństwa w obydwu liniach oblicza się według liczby urodzeń (quot generationes, tot gradus).
Powinowactwo (adfinitas) to stosunek powstały w wyniku zawarcia małżeństwa między jednym z małżonków a krewnymi drugiego. Stopni powinowactwa Rzymianie nie obliczali.
→ Zdolność prawna
Zdolność prawna do zdolność bycia podmiotem praw i obowiązków. Zdolność prawną w prawie prywatnym miały wyłącznie osoby sui iuris, oraz synowie alieni iuris mający peculium castrense (a także quasi castrense i peculium adventicium). Zdolności prawnej w prawie prywatnym nie mieli niewolnicy, nieobywatele i osoby alieni iuris.
Zdolność prawna w prawie prywatnym zależała od trzech status: libertitas, civitatis i familiae. Zdolność ta nie zależała ani od wieku ani od płci.
W przypadku dziecka poczętego, ale nienarodzonego (nasciturus) prawo zastrzegało możliwość nabycia przez nie pewnych uprawnień (szczególnie prawo spadkowe). Oznaką urodzenia dziecka żywego, był w/g Prokulianów krzyk dziecka, a w/g Sabinianów jakakolwiek oznaka życia. Prawo justyniańskie przyjęło pogląd Sabinianów. Na podstawie źródeł prawa rzymskiego została stworzona później zasada nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur - dziecko poczęte, uważane jest za już narodzone ilekroć chodzi o jego korzyść. Dla ochrony dziecka poczętego ustanawiano specjalnego kuratora - curator ventris.
Za panowania Augusta został wprowadzony nakaz zgłoszenia do rejestru dziecka zrodzonego z iustum matrimonium - professio, a później także dziecka naturalnego - testatio.
Zdolność prawną można było stracić na skutek utraty dotychczasowego status. Taką zmianę Rzymianie nazywali capitis deminutio (uszczuplenie praw). Capitis deminutio maxima następowało gdy ktoś tracił obywatelstwo i wolność, np. na skutek wyroku w procesie karnym, gdy kobieta współżyła z cudzym niewolnikiem bez zgody jego właściciela (a później nawet za zgodą), na skutek popadnięcia w niewolę u wrogów.
W przypadku popadnięcia w niewolę u wrogów stosowano dwie instytucje:
ius postliminii - prawo powrotu (limen - granica) obywatel rzymski, który wrócił z niewoli u wrogów odzyskiwał wszelkie prawa, które miał przed popadnięciem w niewolę, z wyjątkiem posiadania i małżeństwa.
fictio legis Corneliae - od I w p.n.e., jeśli obywatel zmarł w niewoli u wrogów, to uważano, go jakby zmarł w momencie dostania się do niewoli jako osoba wolna. Chodziło głównie o zachowanie ważności jego testamentu.
Capitis deminutio media zachodziło przy utracie obywatelstwa przy zachowaniu wolności, np. na skutek wygnania na wyspę, lub ukarania interdyktem aqua et igni.
Capitis deminutio minima następowało, wtedy gdy przy zachowaniu obywatelstwa i wolności, zmieniało się pozycję w rodzinie na skutek adrogatio, conventio in manum, oddania in mancipatio lub zwolnienie z mancipium, a także adoptio, emancipatio i diffarreatio.
OSOBY PRAWNE
Rzymianie nigdy nie nazwali osoby prawnej, ale z wielu regulacji prawnych można wysnuć wniosek o jej właściwościach. Według Gaiusa „Tym, których uznaje się za ciało zbiorowe, jak stowarzyszenia, spółki czy inne zbiorowości o tej nazwie, na wzór Rzeczpospolitej, przysługują rzeczy wspólne, wspólna kasa i prowadzący zarząd lub inaczej syndyk, przez którego, jak w Rzeczypospolitej, dokonuje się wszelkich czynności, których trzeba dokonać we wspólnym interesie”.
→ wyodrębniony majątek
→ samodzielny budżet
→ zarządca dokonujący czynności w imieniu i na rzecz organizacji jako całości.
Choć ustawa XII tablic wprowadzała swobodę stowarzyszeń, to w początkach pryncypatu zniesiono tą swobodę. Lex Iulia de collegiis (za Augusta lub Cezara) wprowadzała zasadę koncesji senatu dla stowarzyszeń, których statuty przewidywały zgromadzenia członków. Później w miejsce senatu zezwolenia udzielał cesarz. Faktycznie lex Iulia ograniczyła nie tylko wolność stowarzyszeń, ale także zgromadzeń.
W razie przestępnego działania syndyka można było wystąpić z actio doli przeciwko niemu, a ze skarga o bezpodstawne wzbogacenie się przeciwko osobie prawnej.
Rodzaje osób prawnych:
aerarium populi Romani (Populus Romanus; res publicae populi Romani) - sporne jest czy był uważany za osobę prawną. Skarb państwa należący do narodu rzymskiego, mieścił się w świątyni Saturna, a zarządzany był przez kwestorów, a później praefecti, którzy działali jako zastępcy bezpośredni. Pewne akty prywatnoprawne były oceniane z punktu widzenia prawa publicznego.
Fiscus - majątek państwowy pozostawiony do dyspozycji cesarza. Princeps był osoba prywatną wyposażoną we władzę publiczną. W części majątek ten podlegał prawu prywatnemu, z uwzględnieniem uprzywilejowania tej masy majątkowej. W imieniu fiscusa działali procuratores, hierarchicznie podporządkowani princepsowi. Do wyodrębnienia fiscus jako odrębnego majątku do swobodnej dyspozycji cesarza doszło prawdopodobnie za czasów Klaudiusza.
od fiscus należy odróżnić patrimonium Caesaris - prywatny majątek cesarza.
istniały oddzielne fisci jako skarby poszczególnych prowincji.
gminy (municipia, civites, coloniae) - były wspólnotami obywatelskimi różnymi od civitas Romanorum, będącymi w pozycji uprzywilejowanej w stosunku do republiki, ale mające pewna autonomię. Municipia - dawne miasta, które weszły pod zwierzchnictwo Rzymu. Coloniae to kolonie zakładane przez Rzym na terenach podległych.
stowarzyszenia (sodalitates, collegia, corpora, societas) - organizacje o charakterze stowarzyszeń istniejące od najdawniejszych czasów. Były to związki osób o tym samym zawodzie, o podobne sytuacji majątkowej (kasy zapomogowe), lub związane kultem religijnym (np. bractwa pogrzebowe). Do założenia stowarzyszenia potrzebne były minimalnie trzy osoby (tres faciunt collegium), ale już do istnienia wystarczyła jedna osoba.
instytucje kościelne (ecclesiae) - uzyskują zdolność prawną w okresie chrześcijaństwa.
fundacje dobroczynne (piae causae) - masy majątkowe przeznaczone na cele dobroczynne. Powstają od V-VI w n.e. pod wpływem doktryny chrześcijańskiej. Ich majątkiem zarządzał oeconomus. Sporne, czy uważane je za odrębne osoby prawne.