rzym osoby, Prawo rzymskie


G. 1,8: Omne autem ius quo utimur, vel ad perones

pertinet vel ad res vel ad actiones.

Et prius videamus de personis.

OSOBY FIZYCZNE

Wolni - niewolnicy

Gaius dokonując podziału na wolnych i niewolników, nie pisze już o drugich w części dotyczącej osób, gdyż w Rzymie niewolnik był traktowany jako rzecz (instrumentum vocale). Niewolnicy podlegali władzy swych właścicieli, a władza ta wywodziła się z ius gentium.

→ Powstanie niewoli

Niewolnikiem (servus) stawało się albo na skutek urodzenia w niewoli albo popadnięcia w niewolę. Początkowo niewolnikami byli jeńcy wojenni, zachowani przy życiu (servare). W czasach archaicznych niewolnikiem stawał się również niewypłacalny dłużnik na skutek sprzedania go poza teren Rzymu (trans Tiberium), a także osoby porwane przez korsarzy. W czasach Cesarstwa skazanie na śmierć, walkę ze zwierzętami lub pracę w kopalni powodowało utratę wolności.

Od II-III w. n.e. w przypadku urodzenia przez niewolnicę dziecka, stawało się ono wolne, jeśli niewolnica, choć przez chwilę była wolna podczas ciąży (tendencja popierania wolności - favor libertatis)

→ Sytuacja prawna niewolników

Sytuacja społeczno-ekonomiczna była różna, to sytuacja prawna była taka sama bez względu na miejsce i właściciela (I. 1,3,4: … in servorum condicione nulla differentia est).

W świetle prawa niewolnik nie mógł posiadać żadnych praw, ani majątku. Jednak już od III-II w p.n.e. właściciele często powierzali swoim niewolnikom peculium (pecus - bydło). Taki majątek powierzony w zarząd niewolnikowi pozostawał jednak wciąż własnością właściciela niewolnika i mógł być mu w każdym momencie zabrany. W praktyce często zdarzało się, że właściciel obiecywał niewolnikowi wyzwolenie, jeśli ten powiększy peculium.

Odpowiedzialność za długi kontraktowe niewolnika. Właściciel jednak nie odpowiadał za długi kontraktowe niewolnika. Niewolnik odpowiadał sam za zobowiązania naturalne. Takie rygorystyczne unormowanie tej sytuacji w ius civile powodowało, że nikt nie chciał zawierać umów z niewolnikami, by nie narażać się na straty, a właściciela nie mógł wysługiwać się niewolnikiem.

Pretor udzielił przeciw właścicielowi skargi z zobowiązań kontraktowych niewolnika, ale tylko w wyliczonych przypadkach:

Taką samą odpowiedzialność ponosił pater familias za czynności dokonane przez osoby alieni iuris. Skargi te w średniowieczu nazwano actiones adiecticiae qualitatis.

Odpowiedzialność za delikty (delicta - przestępstwa prawa cywilnego) popełnione przez niewolników. W wyniku skargi z właściwego deliktu poszkodowany mógł otrzymać wyrok zasądzający właściciela niewolnika. Od tej odpowiedzialności właściciel mógł się uwolnić poprzez noxae datio, czyli wydanie sprawcy poszkodowanemu w drodze mancypacji. Ten sam rodzaj odpowiedzialności (odpowiedzialności noksalnej) ponosił pater familias za osoby alieni iuris.

Prawdopodobnie w prawie archaicznym poszkodowany dochodził wydania sprawcy, by dokonać na nim przewidzianej prawem kary, a właściciel mógł uwolnić się od tego poprzez zapłacenie pewnej kwoty. W prawie późniejszym nastąpiło odwrócenie sytuacji.

Odpowiedzialność noksalna podążała za sprawcą czynu, tzn. odpowiadał ten właściciel, który był dzierżycielem władzy w momencie litis contestatio, a nie w chwili popełnienia czynu. Niewolnik wyzwolony odpowiadał sam, a w przypadku sprzedaży niewolnika zbywca odpowiadał za wadę „towaru”, jeśli nie powiadomił nabywcy o grożącej mu odpowiedzialności noksalnej.

Odpowiedzialność za przestępstwa prawa publicznego (crimina publica) niewolnik ponosił sam. Tak samo osoby alieni iuris.

Contubernium (małżeństwo pomiędzy niewolnikami) nie rodziło żadnych skutków prawnych. Dzieci zrodzone z takiego związku nie były spokrewnione ani z matką ani z ojcem, ani miedzy sobą. Były własnością właściciela matki. Dopiero w prawie klasycznym przyjęto, że takie pokrewieństwo się liczy przy ocenie możności zawarcia związku po wyzwoleniu. Prawo justyniańskie przyjęło ten rodzaj pokrewieństwa jako podstawę dziedziczenia.

Prawo życia i śmierci (ius vitae ac necis) miał właściciela nad niewolnikami. Jednak konstytucje cesarskie starały się ingerować w tą władzę, np. zakaz prostytuowania niewolnic, zakaz oddania niewolnika bez przyczyny do walki z dzikimi zwierzętami, czy nakaz odsprzedania niewolnika w przypadku nadmiernej i niemożliwej do zniesienia surowości.

→ Wyzwolenie niewolnika

Wolni dzielą się na wolnourodzonych (ingenuus), czyli tych, którzy urodzili się wolni (liberi) oraz na wyzwoleńców (libertinus), czyli niewolników, którzy otrzymali wolność. Sytuacja prawna iwyzowleńców była różna. Od czasów Augusta zależało czy wyzwoleniec stawał się obywatelem rzymskim (cives Romani) czy Latynami (Latini) czy tzw. peregrini dediticii.

Formalne sposoby wyzwolenia (wedle ius civile) prowadziły do uzyskania obywatelstwa rzymskiego. Należały do nich: manumissio testamento, censu lub vindicta.

→ wyzwolenie dokonane w testamencie mogło zawierać warunek, po spełnieniu którego wyzwolony stawał się wolny (statuliber). Już Ustawa XII Tablic przewidywała w takich sytuacjach ochronę.

Nieformalne sposoby wyzwolenia, np. w gronie przyjaciół (inter amicos), przez napisanie listu (per epistulam), przez posadzenie niewolnika przy uczcie biesiadnej (per mensam), dawały niewolnikowi tylko faktyczną, a nie prawną wolność. Taki wyzwoleniec mógł być przywrócony do niewoli w każdym momencie przez właściciela (vindicatio in servitutem). Wyzwoleniec mógł prosić o pomoc pretora, która zależała od jego dobrej woli (wyzwoleniec pretorski).

Dopiero lex Iunia ustabilizowała sytuację wyzwoleńców nieformalnych (lub wyzwoleńców niemających 30 lat). Według niej wyzwoleńcy ci stawali się Latynami juniańskimi. Za życia uważani byli za osoby wolne, ale po śmierci ich majątek przypadał byłym właścicielom (nie mogli sporządzać testamentu). Nie mogli również nabywać niczego w drodze testamentu.

Latyn mógł przejść do kręgu cives w określonych sytuacjach:

Najgorszą sytuację mieli peregrini dediticii. Do tej kategorii należały osoby, które przed wyzwoleniem były krępowane w celu ukarania lub, którym wypalono piętno czy torturowano, oraz ci, którzy walczyli na arenie z dzikimi zwierzętami. Oni nigdy nie mogli stać się obywatelami rzymskimi, a nawet nie mogli przebywać w Rzymie ani 100 km od niego (wtedy stawali się na nowo niewolnikami). Nie mogli też sporządzać testamentu.

Sytuacja prawna Latini Iuniani i peregrini dediticii została zrównana konstytucjami Justyniana.

→ Ustawodawstwo Augusta

Liczne wyzwolenia rodziły następujące niebezpieczeństwa:

Miały temu przeciwdziałać dwie ustawy Augusta:

→ Sytuacja prawna wyzwoleńców

→ Osoby in mancipatio i stany podobne

Obywatele rzymscy - nieobywatele

W Rzymie obowiązywała zasada personalności prawa, co powodowało niechętne dawanie obywatelstwa.

Obywatelem rzymskim stawało się poprzez urodzenie z iustum matrimonium. Dziecko pozamałżeńskie nabywało obywatelstwo, jeśli miała je matka w chwili urodzenia dziecka. Także wyzwoleniec formalny stawał się obywatelem, a wyzwoleniec nieformalny mógł stać się obywatelem po spełnieniu określonych warunków. Latyni (mieszkańcy Latium, zwani Latini prisci, veteres) dostawali obywatelstwo przez samo osiedlenie się w Rzymie.

Obywatelstwo nadawały w IV-III w p.n.e. zgromadzenia ludowe całym grupom bądź ludom zawsze w formie uchwalenia odrębnej ustawy. Nadania indywidualne dostawały osoby za bohaterskie czyny. Czasem uprawnienie do nadania obywatelstwa zgromadzenia delegowały na wodzów, senat lub triumwirów. W czasach cesarstwa obywatelstwo nadawał cesarz.

Lex Iulia et Plautia Papiria (90-89 r p.n.e.) uchwalona po tzw. wojnie ze sprzymierzeńcami, którzy domagali się nadania obywatelstwa rzymskiego. Wszyscy, którzy złożyli broń w ciągu 60 dni zostali obywatelami rzymskimi. Spis ludności dokonany w 86 r p.n.e. wykazał że było 463 tyś. cives Romani.

Constitutio Antoniniana (212 r n.e.) - cesarz Karakala zrównał wszystkich mieszkańców Imperium Romanum. Było to nadanie obywatelstwa wszystkim mieszkańcom imperium, z wyjątkiem peregrini dediticii. Edykt ten wieńczył proces romanizacji imperium i przekształcenia Rzymu z miasta-państwa w jednolite państwo terytorialne.

Oprócz obywateli rzymskich osobami wolnymi byli też Latyni, którzy mieli ius commercii (prawo do uczestniczenia w obrocie gospodarczym, chronione przez rzymski porządek prawny) i ius conubii (prawo zawierania iustum matrimonium). Mogli posługiwać się swoim ius latini, bardzo zbliżonym do ius civile. Latynami o zbliżonym położeniu byli Latyni osiadli w koloni założonej na prawie latyńskim (Latini coloniarii) oraz Latini Iuniani. Latini coloniarii nie mieli ius conubii ale mieli ius commercii.

Peregrini, czyli cudzoziemcy posługiwali się swoim prawem lub też ius gentium. Niektórzy peregrini otrzymywali ius conubii i ius commercii. Cudzoziemcy będący wrogami wojennymi nie mieli żadnych praw.

Osoby sui iuris i alieni iuris.

Sui iuris - osoby nie podlegające niczyjej władzy w rodzinie. Alieni iuris - osoby podlegle władzy zwierzchnika familijnego (pater familias), któremu podlegała cała familia. Początkowo nie było rozróżnienia na władzę nad rzeczami i osobami, więc jeśli ktoś naruszał władzę pater familias spotykało się to z ochroną prawną za pomocą actiones in rem. Już w okresie ustawy XII tablic można było zauważyć zróżnicowanie tej władzy, na władze nad rzeczami i władzę nad osobami.

Władza pater familias pierwotnie zwała się manus (ręka). Ale już wcześnie wyodrębniły się zróżnicowania władzy w stosunku do różnych członków rodziny.

→ Pokrewieństwo

Pokrewieństwo agnacyjne (agnatio) - wynika z podległości władzy tego samego przodka. W najstarszym prawie rzymskim cala struktura opierała się na podległości władzy pater familias. Spokrewnione ze sobą były osoby będące pod władzą tego samego zwierzchnika aktualnie lub przed jego śmiercią. Pokrewieństwo mogło powstać jedynie ze strony ojca, gdyż tylko on mógł być dzierżycielem władzy w rodzinie. Dzieci kontynuowały rodzinę ojca, a nie matki. Jeśli dziecko nie wchodziło pod władzę ojca, to od urodzenia było osoba sui iuris i nie miało żadnych krewnych agnacyjnych. Pokrewieństwo agnacyjne mogło powstać również poprzez przysposobienie lub conventio in manum.

Na skutek śmierci pater familias, osoby alieni iuris bezpośrednio mu podlegające stawały się osobami alieni iuris, niezależnie od płci. Wnuki jednak przechodziły pod władze ojca. Kobiety nie mogły być naczelnikami rodziny - na nich zaczynała się i kończyła rodzina. Osoby, które wyszły spod władzy pater familia na skutek emancipatio, traciły pokrewieństwo agnacyjne z całą dotychczasową rodziną.

Pokrewieństwo kognacyjne (cognatio) - krewnymi względem siebie są osoby, w których żyłach płynie krew wspólnych przodków. Sposób obliczania stopni pokrewieństwa jest aktualny do dziś. Spokrewnione w linii prostej (linea recta) są osoby, które bezpośrednio lub pośrednio od drugiej osoby. Spokrewnione w linii bocznej (linea transversa vel obliqua) są osoby, które nie pochodzą jedna od drugiej, ale mają wspólnego przodka. W linii proste są krewni wstępni (ascendenci): rodzice, dziadkowie, pradziadkowie itd., a krewni zstępni (descendenci) to dzieci, wnukowie, prawnukowie, zarówno w linii męskiej jak i żeńskiej. Stopień pokrewieństwa w obydwu liniach oblicza się według liczby urodzeń (quot generationes, tot gradus).

Powinowactwo (adfinitas) to stosunek powstały w wyniku zawarcia małżeństwa między jednym z małżonków a krewnymi drugiego. Stopni powinowactwa Rzymianie nie obliczali.

→ Zdolność prawna

Zdolność prawna do zdolność bycia podmiotem praw i obowiązków. Zdolność prawną w prawie prywatnym miały wyłącznie osoby sui iuris, oraz synowie alieni iuris mający peculium castrense (a także quasi castrense i peculium adventicium). Zdolności prawnej w prawie prywatnym nie mieli niewolnicy, nieobywatele i osoby alieni iuris.

Zdolność prawna w prawie prywatnym zależała od trzech status: libertitas, civitatis i familiae. Zdolność ta nie zależała ani od wieku ani od płci.

W przypadku dziecka poczętego, ale nienarodzonego (nasciturus) prawo zastrzegało możliwość nabycia przez nie pewnych uprawnień (szczególnie prawo spadkowe). Oznaką urodzenia dziecka żywego, był w/g Prokulianów krzyk dziecka, a w/g Sabinianów jakakolwiek oznaka życia. Prawo justyniańskie przyjęło pogląd Sabinianów. Na podstawie źródeł prawa rzymskiego została stworzona później zasada nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur - dziecko poczęte, uważane jest za już narodzone ilekroć chodzi o jego korzyść. Dla ochrony dziecka poczętego ustanawiano specjalnego kuratora - curator ventris.

Za panowania Augusta został wprowadzony nakaz zgłoszenia do rejestru dziecka zrodzonego z iustum matrimonium - professio, a później także dziecka naturalnego - testatio.

Zdolność prawną można było stracić na skutek utraty dotychczasowego status. Taką zmianę Rzymianie nazywali capitis deminutio (uszczuplenie praw). Capitis deminutio maxima następowało gdy ktoś tracił obywatelstwo i wolność, np. na skutek wyroku w procesie karnym, gdy kobieta współżyła z cudzym niewolnikiem bez zgody jego właściciela (a później nawet za zgodą), na skutek popadnięcia w niewolę u wrogów.

W przypadku popadnięcia w niewolę u wrogów stosowano dwie instytucje:

Capitis deminutio media zachodziło przy utracie obywatelstwa przy zachowaniu wolności, np. na skutek wygnania na wyspę, lub ukarania interdyktem aqua et igni.

Capitis deminutio minima następowało, wtedy gdy przy zachowaniu obywatelstwa i wolności, zmieniało się pozycję w rodzinie na skutek adrogatio, conventio in manum, oddania in mancipatio lub zwolnienie z mancipium, a także adoptio, emancipatio i diffarreatio.

OSOBY PRAWNE

Rzymianie nigdy nie nazwali osoby prawnej, ale z wielu regulacji prawnych można wysnuć wniosek o jej właściwościach. Według Gaiusa „Tym, których uznaje się za ciało zbiorowe, jak stowarzyszenia, spółki czy inne zbiorowości o tej nazwie, na wzór Rzeczpospolitej, przysługują rzeczy wspólne, wspólna kasa i prowadzący zarząd lub inaczej syndyk, przez którego, jak w Rzeczypospolitej, dokonuje się wszelkich czynności, których trzeba dokonać we wspólnym interesie”.

→ wyodrębniony majątek

→ samodzielny budżet

→ zarządca dokonujący czynności w imieniu i na rzecz organizacji jako całości.

Choć ustawa XII tablic wprowadzała swobodę stowarzyszeń, to w początkach pryncypatu zniesiono tą swobodę. Lex Iulia de collegiis (za Augusta lub Cezara) wprowadzała zasadę koncesji senatu dla stowarzyszeń, których statuty przewidywały zgromadzenia członków. Później w miejsce senatu zezwolenia udzielał cesarz. Faktycznie lex Iulia ograniczyła nie tylko wolność stowarzyszeń, ale także zgromadzeń.

W razie przestępnego działania syndyka można było wystąpić z actio doli przeciwko niemu, a ze skarga o bezpodstawne wzbogacenie się przeciwko osobie prawnej.

Rodzaje osób prawnych:



Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
rzym zobowiazania, Prawo rzymskie
rzym wlasnosc, Prawo rzymskie
rzym rodzina, prawo rzymskie
rzym, WPIA, Prawo Rzymskie
PAREMIE WYTLUMACZONE RZYM EGZAMIN, Prawo Rzymskie
Rzym zestawy, Prawo Rzymskie
rzym systematyka, PRAWO RZYMSKIE
2.OSOBY-zdolnosc, PRAWO RZYMSKIE skrypty prawo I rok
źródła prawa rzym notatka, Publiczne prawo rzymskie
opracowane 440 pytania krótkie rzym, Prawo Rzymskie
Prawo rzymskie paremie egzamin rzym 2010
pc notatka notatki rzym, prawo rzymskie

więcej podobnych podstron