RZYMSKIE SYSTEMATYZACJE PRAWA PRYWATNEGO
Systematyka ustawy XII tablic
Po długich walkach plebejuszy z patrycjuszami o spisanie prawa w 451 r. p.n.e. wybrano 10-cio osobowy zespół - decemwirów. W pierwszym roku urzędowania zespołu spisano 10 tablic, a w następnym 2. Ustawa ta zajmowała się przede wszystkim prawem publicznym. Proces wtedy odbywał się w ciągu 1 dnia. Sędzia pisał wyrok ostateczny bez uzasadnienia (proces rzymski toczył się w dwu fazach: in iure i apud iudicem)
I-III - prawo procesowe;
IV i częściowo V - wewnętrzna organizacja rodziny rzymskiej, np. zakaz trzykrotnej sprzedaży syna przez ojca;
V - spadkobranie, dziedziczenie ustawowe, testamentowe, wg pokrewieństwa agnacyjnego;
VI - stosunki gospodarcze między rodzinami rzymskimi;
VII - prawa sąsiedzkie, np. zakaz zmiany naturalnego spływu wody deszczowej, który mógłby szkodzić sąsiadowi;
VIII - przestępstwa naruszające interes obywatela;
IX-X - niektóre normy prawa sakralnego i publicznego;
XI-XII - normy uzupełniające.
Systematyka edyktowa
Edykty pretorskie - akty te wywodziły się z bieżącej działalności pretora, jako urzędnika przygotowującego post. sądowe. Choć mało przejrzysta systematyka, miała dużą popularność (np. Codex Theodosianus, Digesta i Codex Justyniana).
Edykt składał się z części:
1 - zasady dotyczące zakresu działania pretora i postępowania przed jego urzędem
2 i 3 - przedstawiały przypadki udzielenia przez pretora ochrony prawnej
4 - sposoby egzekwowania orzeczeń sądowych
5 - przypadki udzielenia ochrony w trybie pozaprocesowym.
Systematyka naukowa
→ Systematyka Cycerona
był zwolennikiem systematyki poprzez podziały prawa na niewielkie kawałki, które ulegałyby kolejnym podziałom aż do elementów łatwych do opisania i zdefiniowania. W swych rozważaniach nawiązywał do filozofii Arystotelesa oraz do zasad retoryki.
→ Systematyka Instytucji Gaiusa
podstawowy podział na persones, res, actiones i kolejne podziały.
Systematyka pandektowa
wykształcona w XVIII i XIX w
oparta na wyodrębnieniu części ogólnej i części szczególnej prawa cywilnego.
ŹRÓDŁA PRAWA
Periodyzacja prawa rzymskiego
Rozwój prawa nie pokrywa się z rozwojem państwa. Od 753 r p.n.e. (tradycyjnie przyjęta data założenia Rzymu) do śmierci Justyniana I (565 r n.e.) państwo rzymskie przybierało różne formy ustrojowe.
Ustrój polityczny
królestwo - od 753 r. p.n.e. do 509 r. p.n.e.
republika - od 509 r. p.n.e. do 27 r. p.n.e.
wczesna - do IV w p.n.e.
późna - od IV w p.n.e.
pryncypat - od 27 r. p.n.e. do 283/3 r. n.e. (reformy Dioklecjana)
dominat - od 283/4 r n.e. do 476 r n.e.
Rozwój prawa
prawo archaiczne - od 753 r p.n.e. do połowy III w p.n.e. (do pierwszej wojny punickiej w 264 r. p.n.e.)
prawo przedklasyczne - od 2-giej połowy III w. p.n.e. do końca republiki
prawo klasyczne - od początków pryncypatu do objęcia władzy przez cesarza Dioklecjana (koniec dynastii Sewerów)
prawo poklasyczne - od Dioklecjana do 476 r n.e.
prawo justyniańskie - 527-565 r. n.e.
Źródła prawa w okresie archaicznym
Zwyczaj (mos, mos maiorum) - z niego wywodziło się wiele ważnych instytucji, np. ius vitae ac necis, zakaz darowizn między małżonkami, zakaz małżeństw między krewnymi itp. Z biegiem czasu zwyczaj przekształcam się w prawo zwyczajowe, które z kolei przejmowane było przez prawo stanowione.
Leges regiae (ius Papirianum) - ustawy królewskie, zebrane przez najwyższego kapłana Papiriusa. Obecnie uważa się, że jest to prawo spisane w okresie wczesnej republiki o nadanej nazwie zwiększającej ich autorytet.
Ustawa XII tablic (lex duedecim tabularum) - uchwalona w latach 450-451 p.n.e., wymuszona przez plebejuszy, domagających się spisania prawa. Prawa te zdaniem Liwiusza był „fons omnis publici privatique iuris”). Ustawa nigdy formalnie nieuchylona. Prawo kazuistyczne, formalne, dotyczące tylko obywateli rzymskich.
Leges i plebiscita - uchwały zgromadzeń ludowych i plebejskich.
Tryb uchwałodawczy - Z wnioskiem o jej uchwalenie występował urzędnik (pretor, konsul, dyktator), pytając zgromadzonych, czy przyjmują jego projekt (rogatio). Głosowanie było początkowo jawne, później tajne. Przyjęta ustawa wymagała początkowo zatwierdzenia przez senat.
Tekst ustaw składał się: praescriptio (imię wnioskodawcy, datę i inne uchwalenia); rogatio (właściwa część ustawy); sanctio.
Leges rogatae - uchwały zgromadzeń ludowych. Leges datae - akty wydawane przez magistraty na mocy upoważnienia zgromadzenia ludowego lub senatu.
Dwie ustawy dotyczące tej samej materii, gdy się uzupełniały łączono, np. lex Iulia et Papia
Lex posterior derogat priori
lex retro non agit - wyrażona w konstytucjach Teodozjusza II i Walentyniana III.
Lex Hortensia w 287 r p.n.e. zrównała plebiscyty i uchwały. Plebiscyty od tej pory zaczęły odgrywać podstawową rolę.
Interpretacja ustawy XII tablic i początki rzymskiej jurysprudencji
początkowo zajmowali się interpretacją pontyfikowie wraz z pontifex maximus, którzy oprócz ceremonii religijnych, zajmowali się układaniem kalendarza, wyznaczaniem dni, w których można dokonywać czynności prawnych, znali formuły legis actiones i zajmowali się rozwiązywaniem sporów.
stosowano wykładnię rozszerzającą.
od 304 r p.n.e. gdy pontifex maximus Flavius ogłosił formuły legis actiones i kalendarza prawny prawo stawało się dostępne również dla osób z poza kolegium pontyfików.
od ok. 250 r pierwszy plebejski pontifex maximus Tiberius Coruncanius zaczął publicznie objaśniać prawo.
Źródła prawa w okresie przedklasycznym
Edykty urzędników (ius honorarium)
leges rzadko zajmowały się prawem prywatnym
wraz z rozwojem i ekspansją państwa tworzono urzędników mających kompetencje do tworzenia prawa. Najważniejsi z nich to pretor miejski (od 367 r p.n.e.), pretor dla peregrynów (od 242 r p.n.e.).
pretor obejmując urząd ogłaszał swój edykt (edictum pepertuum) i choć teoretycznie nie był związany przepisami edyktu poprzednik, to w praktyce przejmowano przepisy, które się sprawdziły, uzupełniając je i zmieniając w miarę potrzeby.
od czasu lex Cornelia de edictis (67 r p.n.e.) pretorzy byli związani swoim edyktem
W odniesieniu do ius civile prawo pretorskie spełniało trzy funkcje:
adiuvere - wspomagać realizację ius civile, np. ogłaszał sposób objęcia spadku przez heres extraneus.
supplere - uzupełniać ius civile, np. udzielenie skargi tym stosunkom, które powstały wraz z rozwojem obrotu gospodarczego, a nie były uwzględnione przez ius civile.
corrigere - poprawiać niesłuszne zdaniem pretora normy ius civile, np. nowy porządek dziedziczenia, exceptio w przypadku dolus i metus.
Wpływ jurystów na rozwój i doskonalenie prawa
nie były jeszcze źródłami prawa, to jednak pretorzy i inni urzędnicy, sami nie będąc często prawnikami, opierali się na radach i wskazówkach jurystów
juryści (zwani później veteres) zajmowali się działalnością praktyczną, którą Cycero określił:
cavere - układnie formularzy aktów prawnych, np. cautio Muciana, stipulatio Aquiliana.
agere - udzielanie pomocy stronom w toczącym się procesie, układanie formularzy procesowych.
respondere - udzielanie porad prawnych tak sędziom, magistraturom jak i osobom prywatnym. Ten rodzaj działalności nabrał z czasem ogromnego znaczenia.
Sextus Aelius Catus - uważany za twórcę jurysprudencji jako nauki; autor Tripertita - spisane ok. 200 r p.n.e. - składało się z 3 części - tekst ustawy XII tablic, interpretacja ustawy, formuły legis actiones.
w II w p.n.e. - Manlius Manilius, Marcus Iunius Brutus i Publius Macius Scaevola → dali podstawy prawu cywilnemu
w I w p.n.e. - pierwsze próby systematyzacji prawa
pod koniec okresu przedklasycznego - Marcius Quintus Scaevola → autor dzieła Ius civile (pierwsze systematyczne ujęcie ius civile), autor cautio Muciana. Jego uczeń - Aquilius Gallus - twórca actio doli i stipulatio Aquiliana. Servius Sulpicius Rufus - autor pierwszego komentarzu do edyktu, autor licznych responsa.
Źródła prawa w okresie klasycznym
Zaprzestanie uchwalania leges - w wyniku zmiany formy państwa następuje powoli aż do końca I w n.e.
Senatus consulta
jeszcze z czasów archaicznych - organ doradczy króla
w okresie republiki udzielał auctoritas patrum, ale od 339 r p.n.e. lex Publilia Philonis - senat udzielił z góry zgody na wszystkie uchwały zgromadzeń. Jego własne uchwały były jedynie wskazówkami dla magistratór.
od początku pryncypatu o jego składzie decydował cesarz, a jego ustawy uzyskały moc prawa obowiązującego (nawet do ok. II w n.e. kwestia dyskusyjna). Choć zrównane z leges, nigdy nie nazwano ich tym mianem.
początkowo prawo inicjatywy miał każdy senator, ale z czasem cesarz tylko wygłaszał oratio, które w końcu było jedynie tylko wysłuchiwane, bez potrzeby jego głosowania.
ta forma tworzenia prawa zanikła w II/III w n.e.
Uporządkowanie edyktów
coraz rzadziej wprowadzali nowe rozwiązania prawne
ok. 130 r n.e. - na polecenie cesarza Hadriana najwybitniejszy prawnik tamtych czasów Salvius Iulianus ustalił jednolity tekst edyktu pretora miejskiego, dla peregrynów i edyla kurulnego oraz namiestnika prowincji → zaczęto nazywać go edictum perpetuum / edictum Iulianum / edictum salvianum / edictum Hadrianum.
Powstawały liczne komentarze do edyktu.
Konstytucje cesarskie (constitutiones)
choć czas i zakres obowiązywania konstytucji jest sporny, rzymianie nie wątpili, że mają one moc ustawy, skoro sam cesarz otrzymał władzę ustawą.
początkowo konstytucje przybierały formę edyktów (edicta) → skierowane do ogółu, dotyczyły kwestii administracyjnych, czasem prywatnoprawnych; np. constitutio Antoniniana.
mandaty (mandata) - od Augusta cesarze udzielali pisemnych instrukcji urzędnikom, wiązały one również podległych ich mieszkańców.
dekrety (decreta) - wyroki wydane w konkretnej sprawie. Choć dotyczyły konkretnych przypadków, na skutek autorytetu cesarzy rozciągano je na inne, analogiczne przypadki.
reskrypty (rescripta) - pisemna odpowiedź na pytanie prawne urzędnika lub strony procesu. Od III w n.e. zaczęły nabierać ogólnego znaczenia, wypierając opinie jurystów
Prawotwórcza działalność prawników
Ius respondendi
źródłem prawa od czasu Augusta, który niektórym prawnikom udzielił ius respondendi ex auctoritate principis
tylko prawnicy osiedli w Rzymie
opinia takiego prawnika wiązała sędziego, który jedynie sprawdzał, czy stan faktyczny jest zgodny z opisanym
początkowo moc wiążąca tylko w przypadku danego procesu, ale uwzględniane je również w analogicznych sprawach.
stopniowo również responsa i questiones - dzieła prawników, nabrały znaczenia prawa powszechnie obowiązującego.
cesarz Hadrian postanowił, że w razie rozbieżności dwóch prawników sędzia może pójść, za którą strona chce.
prawnicy udzielali porad prawnych urzędnikom, pomagając w pisaniu ich edyktów, a także wchodzili w skład consilium principis (rady cesarskiej), pisząc projekty dekretów i reskryptów.
Szkoły prawa i najwybitniejsi juryści
na początku pryncypatu powstały dwie szkoły.
Szkoła prokuliańska - założona przez Marcusa Antistiusa Labeo (propagator nowości w prawie, zwolennik republiki), nazwę wzięła od jego następcy - Proculusa
Szkoła sabiniańska - założona przez Gaiusa Ateiusa Capito (zwolennik władzy cesarskiej), nazwę wzięła od jego następcy - Masuriusa Sabinianusa.
różnice pomiędzy nimi były niewielkie, niektórzy uważają, że podstawowa różnica polegała na oparciu się przez Prokulianów na filozofii perypatetyckiej, a Sabinianów na stoickiej.
W II w n.e. wszyscy prawnicy związani byli z cesarze, więc różnice pomiędzy nimi zaczęły zanikać.
Do najwybitniejszych prawników tego okresu zaliczamy:
Celsusa → ius est ars boni et aequi
Salviusa Iulianus → autor edictum Salvianum, nova clausula Iuliani
Sextus Pomponius → autor min. Enchiridiona - historyczny rys prawodawstwa rzymskiego
Gaius → autor Instytucji i Res cottidiance
Aemilius Papinianus - II/III w n.e.; „książę rzymski jurystów”
Iulianus Paulus - III w n.e.
Domitius Ulpian - III w n.e.
Herennius Modestinus
questiones, responsa, disputiones, epistulae - zbiory kazuistycznych rozwiązań
intitutiones, regulae - podręczniki prawnicze
komentarze do ustaw, edyktów, dzieł prawników (np. de fideicomissis)
digesta - dzieła systematycznie ujmujące prawo
Instytucje Gaiusa
zachowały się na palimpseście
składają się z 4 ksiąg - I - prawo dotyczące osób; II i III - prawo dotyczące rzeczy; IV - prawo dotyczące powództw.
Źródła prawa w okresie poklasycznym
Pierwsze zbiory konstytucji cesarskich
cesarz wydawał konstytucje jako leges generales (zastąpiło edykty) i reskrypty → konstytucje zaczęto nazywać leges.
Początkowo konstytucje wydawane były w imieniu obu współwładców, ale od 429 r n.e. wymagały zatwierdzenia w drugiej części imperium
konstytucje dostępne tylko w Rzymie i Konstantynopolu → od III w n.e. powstały 2 prywatne zbiory konstytucji - kodeksy.
Codex Gregorianus - z 293 r n.e.; zbiór konstytucji od cesarza Hadriana do 293 roku
Codex Hermogenianus - z 295 r n.e.; uzupełniał Codex Gregorianus.
oba stworzone za Dioklecjana, przez bliżej nieokreślonych urzędników.
Codex theodosianus z 438 r n.e. - zawierał konstytucje od 312 r n.e.. Powstał z inicjatywy cesarza Theodozjusza II i był zbiorem oficjalnym. Dotyczył tylko prawa publicznego. Dzielił się na 16 ksiąg, te zaś na tytuły z ułożonymi chronologicznie ustawami. We wschodniej części obowiązywał od 1.01.439 r n.e., a w zachodniej przyjęty przez Walentyniana II.
konstytucje z okresu 438 - 468 r n.e. - Novellae Posttheodosianae.
Próby uporządkowania ius
w tym okresie często nie zwracano uwagi, czy opinia wyszła spod pióra jurysty z ius respondedni czy nie.
tzw. ustawy o cytowaniu - wskazówki dla sędziego jak postępować w przypadku sprzecznych opinii.
Konstytucja raweńska - Teodozjusza II z 426 r - moc obowiązującą mają pisma Gaiusa, Papiniana, Paulusa, Ulpiana i Modestyna. W przypadku różnic, decydowało zdanie większości, a przy równej liczbie „głosów” - zdanie Paulusa. Jeśli Paulus się nie wypowiedział, sędzia mógł sam wybrać opinię.
po włączeniu konstytucji raweńskiej do Kodeksu dodano klauzule, że można powoływać się na jurystów, na których powoływała się tamta piątka, co wprowadziło ponownie zamęt.
Upadek rzymskiej jurysprudencji i kultury prawnej
prawnicy pracowali dla cesarza, zawsze w jego cieniu, przytłoczeniu wielkimi osiągnięciami jurystów klasycznych, jedynie przetwarzali i dostosowywali prace poprzedników.
Pauli Sententiae - zbiór zasad prawnych spisany przez anonimowego prawnika, opatrzony imieniem Paulusa. koniec III w n.e.
Tituli ex corpore Ulpiani - spisane przez anonimowego prawnika, opatrzony imieniem Ulpiana. początek IV w n.e.
nastąpiła wulgaryzacja prawa - kryzys ekonomiczny, powrót do gospodarki naturalnej, niejednokrotnie cesarze nierozumiejący instytucji klasycznych, wpływy hellenistyczne i orientalistyczne, stosowanie prawa lokalnego (vulgaris - lokalne)
Wulgaryzacja głównie w zachodnim cesarstwie. We wschodnim działały szkoły prawa w Bejrucie i Konstantynopolu, rozwijające idee klasyczne.
Przedjustyniańskie próby kodyfikacji leges i ius
próby sporządzenia zbiorów zawierające stare ius i nowe leges.
tzw. Fragmenta Vaticana
tzw. Collatio legum Mosaicarum et Romanarum
tzw. Leges Saeculares
tzw. Constitutio veteris cuiusdam iurisconsulti
tzw. Scholia Sinaitica
po upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego germańscy władcy wydawali urzędowe zbiory praw dla ludności rzymskiej
Lex Romana Visigothorum / Brewiarium Alarici
Edictum Theodorici
Lex Romana Burgandionum
Źródła prawa justyniańskiego
527 r n.e. - Justynian I obejmuje rządy; chciał zjednoczyć Cesarstwo.
528 r n.e. - powołuje komisję do zebrania konstytucji cesarskich - codex vetus - wiele sprzeczności
530 r n.e. - powołuje nowe komisje (na czele Trybonian - minister sprawiedliwości)
533 r n.e. - stworzyli Digesta (Pandectae), Instytucje
534 r n.e. - stworzyli Codex
Digesta - wybór pism prawników, głównie dotyczą prawa prywatnego
Justynian wprowadził zakaz komentowania prawa, kazał spalić wszystkie zakazane prace → w praktyce nie stosowano.
Institutiones - podręcznik do nauki prawa, wzorowany na instytucjach Gaiusa. Opracowany przez Tryboniana i profesorów prawa. Księgi podzielone na tytuły, a w średniowieczu podzielone na paragrafy.
Codex - zawiera konstytucje od cesarza Hadriana po konstytucje Justyniana. 12 ksiąg podzielonych tematycznie na tytuły, które zawierają konstytucje podzielone na tytuły.
Cesarz upoważnił komisję do dokonywania zmian → interpolacje / emblemata Triboniani
Novellae - nowe konstytucje wydane po kodyfikacji
prywatne zbiory nowel justyniańskich, np. Epithome Iuliani.
ustawodawstwo Juliana obowiązywało we wschodnim cesarstwo do jego upadku (1435 r.), choć w zachodniej części popadło w zapomnienie.
glosatorzy w XI w „odkryli” je - do kodeksu, digestów i instytucji oraz nowel dodali konstytucje cesarzy niemieckich Fryderyka I i II → Corpus Iuris Civilis.