PRAWO RZECZOWE
Res - rzecz, sprawa, okoliczność, wydarzenie, proces, przedmiot sporu. Pojedynczy, wyodrębniony, samodzielny przedmiot materialny, przeznaczony do obrotu. Również niematerialny.
Pożytki - rzeczy oddzielone od innej rzeczy w drodze normalnej eksploatacji i stanowiące przychód z tej rzeczy (fructus naturales). Przed oddzieleniem stanowiły część tej rzeczy (fructus pendentes), a samoistnymi rzeczami stawały się z chwilą oddzielenia (fructus separati).
→ Kopaliny traktowano jako pożytki.
→ Fructus civiles - zajmują miejsce pożytków (loco fructus), dochody uzyskiwane z dokonanej czynności prawnej, np. czynsz z tytułu najmu.
PODZIAŁY RZECZY W INSTYTUCJACH GAIUSA
res in patrimonio |
res extra patrimonium |
|
rzeczy, które mogły należeć do majątku prywatnego
|
rzeczy, które nie mogły należeć do majątku prywatnego
|
|
Z tym podziałem łączy się podział na res in commercio (rzeczy przeznaczone do obrotu prawnego) i res extra commercium (rzeczy wyłączone z obiegu). Nie jest on jednak tożsamy z powyższym podziałem → np. rzecz niczyja. |
||
res corporales |
res incorporales |
|
|
|
|
res mancipi |
res nec mancipi |
|
|
|
|
INNE PODZIAŁY RZECZY W PRAWIE RZYMSKIM
rzeczy ruchome (res mobiles) |
nieruchomości (res immobiles) |
||
|
|
||
rzeczy oznaczone co do gatunku (genus) |
rzeczy oznaczone co do tożsamości (species) |
||
|
|
||
rzeczy zużywalne |
rzeczy niezużywalne |
||
|
|
||
rzeczy podzielne |
rzeczy niepodzielne |
||
|
|
||
rzeczy pojedyncze |
rzeczy złożone (corpora ex cohaerentibus) |
rzeczy zbiorowe (corpora ex distantibus) |
|
|
|
|
|
WŁADANIE RZECZAMI
WŁASNOŚĆ
Początkowo własność wykształciła się na rzeczach ruchomych. Według jednej z hipotez przedmiotem majątku była familia, a pater familias przysługiwało prawo zarządu. Według innych hipotez własność była podzielona funkcjonalnie, tzn. na jednej i tej samej rzeczy przysługiwały prawa kilku pater familias, np. jednemu przysługiwał grunt, drugiemu prawo przechodu.
Stosunki własnościowe charakteryzowały się relatywizmem, o czym świadczy twierdzenie rem meam esse aio, które wyrażało nie absolutne, ale jedynie lepsze prawo do rzeczy.
już w okresie ustawy XII tablic prawo własności było wykształcone i odróżniane od władztwa faktycznego - posiadania → możliwość nabycia własności poprzez zasiedzenie na skutek posiadania.
nie było technicznych terminów, jedynie opisowo określano własność. Od okresu przedklasycznego używano określenia - dominium / proprietas.
w okresie poklasycznym zatarła się różnica między własnością a posiadaniem, dopiero Justynian ją przywrócił.
jedyna ogólna wypowiedź na temat własności - plena in re potestas.
wg Gaiusa własność była pierwotnie prawem jednolitym - własnością kwirytalną, a dopiero z biegiem czasu podzieliła się na własność kwirytalną i bonitarną.
Rodzaje własności rzymskiej:
Własność kwirytalna (dominium ex iure Quiritium)
przysługiwała tylko obywatelom rzymskim;
tylko obywatelom rzymskim przysługiwała ochrona według ius civile.
Własność bonitarna
powstała w okresie przedklasycznym
powstawała w wyniku nieformalnego wydania res mancipi
w świetle ius civile właścicielem był nadal zbywca, a nabywca miał rzecz w majątku (in bonis).
uzyskanie własności kwirytalnej na skutek zasiedzenia
ochrony udzielał pretor, udzielając skargi wzorowanej na skardze prawa cywilnego.
→ duplex dominium - podwójna własność trwała do końca okresu zasiedzenia.
Władztwo na gruntach prowincjonalnych (praedia provincialia)
należały do ludu lub cesarza, i nie mogły należeć do osób prywatnych
w praktyce przekazywane były w rękach osób prywatnych, które teoretycznie miały tylko posiadanie i użytkowanie
stopniowo uzyskiwali ochronę
władztwo dziedziczne, zbywalne, bezwzględne
292 r n.e. - zrównanie gruntów w Italii i prowincjonalnych po opodatkowaniu przez Dioklecjana.
Własność peregrynów
zgodna z zasadą personalności prawa
ich władztwo chronione przez pretora lub namiestnika, który udzielał skargi z fikcją w formułce „si civis Romanus esset”.
212 r n.e. - zanikła po nadaniu obywatelstwa wszystkim mieszkańcom imperium przez Karakalę.
Uprawnienia właściciela i ich ograniczenia
Uprawnienia:
ius possidendi - możność posiadania
ius utendi - możność używania aż do zużycia ius abutendi
ius fruendi - możność pobierania pożytków
ius disponendi - możność rozporządzania rzeczą
Ograniczenia:
w sferze obyczajowej, np. zaniedbywanie roli
w sferze tzw. prawa sąsiedzkiego (zakaz zmieniania naturalnego spływu wody; możność żądania ścięcia drzewa z gruntu sąsiada, jeśli przerosło granicę lub rzucało duży cień, możność wejścia na cudzy grunt, by zebrać własne owoce)
w sferze prawa publicznego o charakterze:
sanitarnym - zakaz grzebania i palenia zmarłych w Rzymie
budowlanym - przepisy zabezpieczające domy przed dewastacja
komunikacyjnym - umożliwienie dostępu do dróg i rzek
administracyjnym - możliwość wywłaszczenia przez magistraturę.
ciężary publiczne - np. nakaz utrzymania przyległej drogi w dobrym stanie, obowiązek przekazywania poczty, płacenie podatków itp.
powstałe na skutek działań właścicieli - np. ustanowienie służebności, zawarcie umowy najmu, itp.
Prawo własności było (i jest):
prawem elastycznym, tzn. po odpadnięciu ograniczenia, całość władztwa wracała do właściciela.
prawem bezwzględnym - wyłączenie ingerencji innych osób
Współwłasność
Communio pro indivisio - współwłasność w częściach idealnych, własność udziału, a nie konkretnych rzeczy.
Właściciel mógł swoim udziałem swobodnie dysponować, ale całą rzeczą wszyscy właściciele.
Consortium ercto non cito - najstarsza wspólnota majątkowa powstała na skutek spadkobrania przez sui heredes.
Współwłasność powstawała również na skutek dziedziczenia, spółki, zmieszania rzeczy jednorodzajowych.
Właściciele mogli w każdej chwili dokonać podziału. Służyła do tego początkowo (ustawa XII tablic) actio familiae erciscundae (przy consortium ercto non cito), a potem stworzona została actio communi dividundo.
POSIADANIE
władztwo faktyczne (possesio, początkowo usus)
prawdopodobnie pierwotne w stosunku do władztwa prawnego
wywodzi się z przekazywania gruntów publicznych w posiadanie w zamian za czynsz. Istotne było, by posiadacze ci mieli ochronę - pretor udzielał interdyktów.
według Ulpiana posiadanie było niezależne od jakiegokolwiek tytułu.
Rodzaje posiadania
corpore posidere - faktyczne „trzymanie rzeczy w swoich rękach”
animus possidendi (animus rem sibi habendi) - nastawienie do rzeczy
corpore i animus miał np. właściciel, ten kto nabył rzecz od właściciela, złodziej itp.
detencja (detentio) - posiadanie naturalne (possesio naturalis) - gdy osoba władała rzeczą w cudzym imieniu, np. depozytariusz, komodatariusz, zastawnik, najmobiorca, usufructuariusz, usuariusz, emfiteuta i superficiariusz, prekarzysta
possessio civilis - posiadanie na drodze do zasiedzenia (ad usucapionem)
Ochrona interdyktalna przysługiwała posiadaczowi oraz niektórym detentorom (prekarzysta, depozytariusz sekwestrowy, wierzyciel zastawny, emfieuta).
Ochrona zależała nie od tytułu, ale od tego czy posiadacz był wadliwy czy niewadliwy.
Possessio vitiosa - gdy nabył od przeciwnika siła (vi), podstępem (clam), lub prekaryjnie (precario). Wadliwość była względna, tylko do danej osoby, a nie w ogóle.
Possesor malae fidei i possessor bona fidei - obu przysługiwała ochrona, ale różnica była w przypadku możliwości nabycia owoców i zasiedzenia.
NABYCIE WŁADANIA RZECZAMI
NABYCIE WŁASNOŚCI
Nabycie pochodne - przeniesienie prawa własności → Nemo plus iuris ad alium transferre potest, quam ipse haberet.
→ Do pochodnych sposobów nabycia należą również: przysądzenie w procesie działowym (addiudicatio), legat windykacyjny, nabycie własności rzeczy poprzez zapłacenie litis aestimatio przez pozwanego.
→ Dioklecjan w 293 r n.e. napisał, że własność przechodzi za pomocą tradycji lub zasiedzenia → mancipatio i in iure cessio wychodzą już z użycia.
→ Czynności przenoszące własność to czynności rozporządzające. Umowa kupna-sprzedaży była czynnością zobowiązującą. Dopiero w okresie poklasycznym wykształciła się zasada, że przeniesienie własności następuje na podstawie samej umowy. Justynian przywrócił to rozróżnienie.
Mancipatio
mancipacio accipiens - ten kto chciał nabyć rzecz
rzecz musiała być przyniesiona i wręczona w czasie aktu, w przypadku gruntu początkowo dokonywano mancypacji na gruncie, a potem wystarczyło przynieść grudkę ziemi.
z biegiem czasu zamiast spiżu o wagę uderzano symbolicznym pieniążkiem (mancipatio nummo uno), a rzeczywistej wypłaty dokonywano poza aktem mancypacji → przekształcenie z aktu rzeczywistej sprzedaży w czynność abstrakcyjną
służyła również do innych celów, np. nieodpłatne przeniesienie władztwa nad rzeczą (mancipacio donatis causa), ustanowienia posagu (mancipacio dotis causa), lub przy dokonywaniu fiduciarnej sprzedaży. → pozorna sprzedaż (imaginaria venditio).
służyła również do przenoszenia praw na osobami → coëmptio, noxae datio, adoptio, emancipatio.
wyszła z użycia w okresie prawa poklasycznego, a w kodyfikacji justyniańskiej zastąpiona została słowem traditio.
In iure cessio
akt znany już od ustawy XII tablic, oparty na confessio in iure - uznaniu roszczeń powoda w postępowaniu in iure. Urzędnik dokonywał addictio, tj. przysądzał przedmiot sporu powodowi.
przenosiło własność res mancipi, rzeczy niematerialnych (np. spadek, użytkowanie) i władztwo nad osobami.
akt abstrakcyjny
wyszła z użycia w okresie prawa poklasycznego, a w kodyfikacji justyniańskiej zastąpiona została słowem traditio.
Traditio
dotyczyła wyłącznie rzeczy niematerialnych
wymogi:
zbywca musiał być właścicielem;
zgodna wola przeniesienia własności;
słuszny tytuł (iusta causa traditionis) → czynność kauzalna
Traditio brevi manu - gdy nabywca był już posiadaczem nie musiało dojść do przekazania rzeczy. Wszystkie inne wymogi musiały być spełnione.
Constitutum possessorium - zbywca zostawał posiadaczem, przenosząc jedynie własność.
Traditio longa manu - przy przekazywaniu nieruchomości pokazywano ją z odległości, np. z wieży.
Traditio symbolica - dokonanie wydania rzeczy poprzez symbol, np. wręczenie kluczy.
Nabycie pierwotne - gdy prawa do rzeczy nie wyodrębnia się ani nie przekazuje z praw poprzednika.
Usucapio i longi temporis paescriptio
wg ustawy XII tablic:
1 rok dla ruchomości, 2 lata dla nieruchomości
wyłącznie możliwość zasiedzenia rzeczy skradzionych
pod koniec republiki wyłączono możliwość zasiedzenia rzeczy nabytych przemocą (lex Iulia et Plautia z 78-63 r p.n.e.)
później również wyłączono rzeczy wyjęte z obiegu, zbiegłych niewolników i należące do skarbu państwa. Dodatkowo postanowiono, że nabywca musi być w dobrej wierze i musi mieć słuszny tytuł.
Nadzwyczajne sposoby zasiedzenia:
Usucapio pro herede - w przypadku nieobjęcia spadku, każdy mógł go zasiedzieć w uproszczonej formie - 1 rok na ruchomości i nieruchomości, brak tytułu i do czasów Marka Aureliusza dobrej wiary.
Usucapio fiduciae causa - służyła do odzyskania własnych rzeczy oddanych w zastaw (fiducia cum creditore contracta) lub w celu użyczenia/przechowania (fiducia cum amico contracta). Wystarczyło by rzecz była w posiadania znów poprzedniego właściciela, a on mógł ją zasiedzieć (jeśli spłacił dług wynikły z zastawu).
wyłączono możliwość zasiedzenia gruntów prowincjonalnych
Longi temporis praescriptio - zarzut przedawnienia, którym pozwany bronił się przeciw skardze przeciwnika. Początkowo skuteczny, jeśli był w posiadaniu gruntu. Od Dioklecjana zaczęła się zmiana → na nieruchomości prowincjonalne rozciągnięto przepisy dot. usucapio, a longi temporis praescriptio zaczęto traktować jako sposób zasiedzenia nieruchomości.
Justynian wprowadził 3 letni okres zasiedzenia dla ruchomości, i 10 letni dla nieruchomości (jeśli pozwany i powód mieszkali w tej samej prowincji, a jeśli nie to 20 lat).
Przesłanki potrzebne do zasiedzenia:
Res habilis - rzecz musiała nadawać się do zasiedzenia - wyłączono rzeczy skradzione, nabyte siłą, wyjęte z obiegu, zbiegli niewolnicy, rzeczy należące do skarbu państwa/cesarza/Kościoła.
Titulus - oparte na prawdziwym i słusznym tytule
Fides - przekonanie, że zbywca jest właścicielem. Liczyła się dobra wiara początkowa. Późniejsza jej utrata nie zmieniała stanu. W przypadku emptio-venditio dobrą wiarę należało mieć w chwili zawarcia umowy i wydania towaru.
Possessio - nieprzerwane władanie rzeczą. Przerwanie powodowało konieczność rozpoczęcia ponownego zasiedzenia. Można było oddać w detencję.
Tempus - odpowiedni czas - 1 rok dla ruchomości, 2 lata dla nieruchomości. Zmiana za Justyniana. Spadkobierca mógł kontynuować zasiedzenie, o ile spełniał inne wymogi.
W prawie archaicznym zasiedzenie niwelowało braki formalne przy przeniesieniu własności (zła forma wydania res mancipi) oraz braki materialne (wymóg by zbywający był właścicielem). W prawie justyniańskim po zniesieniu res mancipi usuwało tylko braki materialne.
Occupatio (Zawłaszczenie)
dotyczyło min:
dzikich zwierząt, złowienia ryby, złapania ptaka, rzeczy wyrzuconych przez morze jak kamienie, muszle itp.
mienia nieprzyjaciela, które w momencie wybuchu wojny znajdowało się na terenie państwa rzymskiego → łupy przypadały państwu i rozdzielane były przez wodza
rzeczy porzucone świadomie, ale nie porzucone z konieczności (np. dla ratowania statku)
Accessio (Połączenie)
zasada - rzecz o mniejszej wartości połączona z rzeczą o większej wartości stawała się rzeczą właściciela rzeczy głównej (accessio credit principali)
Połączenie nieruchomości z nieruchomością na skutek nurtu rzeki. Właścicielem stawał się właściciel całej nieruchomości, a w przypadku powstania wyspy na rzece powstawała współwłasność.
Połączenie ruchomości z nieruchomością → zgodnie z zasadą superficies solo cedit ruchomością właściciela gruntu (wzniesienie budynku, zasadzenie, zasianie). Nabycie następowało w momencie połączenia niemożliwego do odwrócenia. W momencie rozłączenia powracała własność do poprzednika. W przypadku kradzieży i połączenia przysługiwała poszkodowanemu skarga o podwójną wartość rzeczy.
Połączenie ruchomości z ruchomością → rozstrzygane kazuistycznie. To co „idzie za rzeczą, to co utrzymuje swą istotę” stawało się własnością właściciela rzeczy wiodącej. W razie trwałego złączenia - własność dla właściciela rzeczy głównej. Po zmieszaniu płynów lub ciał stałych powstawała współwłasność. W przypadku zmieszania pieniędzy właścicielem stawał się posiadacz.
W przypadku połączenia w złej wierze były właściciel miał actio furti lub condictio furtiva. W przypadku połączenia w dobrej wierze - obowiązek odszkodowania dla byłego właściciela, który miał skargę o bezpodstawne wzbogacenie.
Specificatio (Przetworzenie)
wg Sabinianów - nowa rzecz własnością właściciela materiału
wg Prokulianów - nowa rzecz własnością przetwórcy
media sententia - obowiązująca - wg Gaiusa i Paulusa jeśli dało się przywrócić do stanu poprzedniego → właściciel materiału; jeśli nie → przetwórca → przyjęte przez Justyniana.
roszczenie odszkodowawcze
Thesaurus (Znalezienie skarbu)
skarb - wartościowa rzecz, która choć miała wcześniej właściciela, to tak długo była ukryta, że nie można ustalić kto nim jest
początkowo właścicielem skarbu był właściciel nieruchomości
za Augusta traktowano jako bona vocantia (rzecz niczyja) i przypadał aerarium, a potem fiscusowi
wg konstytucji Hadriana (od II w n.e.) - ½ dla znalazcy, ½ dla właściciela gruntu → przyjęte przez Justyniana.
Skarb znaleziony na gruncie znalazcy lub gruncie poświęconym stawał się własnością znalazcy.
Fructus (Pożytki)
przypadały właścicielowi lub usufruktuariuszowi, emfiteucie i posiadaczowi w dobrej woli.
Właściciel, emfiteuta i posiadacz w dobrej wierze stawali się właścicielami pożytków od chwili odłączenia (separatio)
Użytkownik (usufruktuariusz i dzierżawca) stawali się właścicielami pożytków z chwilą ich objęcia (perceptio)
NABYCIE POSIADANIA
poprzez fizyczne władanie (corpore) i wolę władania (animus)
poprzez własne działanie, albo niewolnika lub osoby in poteste
w prawie klasycznym tutor i procurator mógł nabyć posiadanie dla osoby trzeciej → szczególny przypadek zastępstwa bezpośredniego
przy nabyciu pierwotnym akt nabycia posiadania musiał być wyraźny, świadczący również o animus.
w przypadku przeniesienia posiadania u podstaw aktu leżała z reguły umowa. W zasadzie konieczne było wręczenie rzeczy
wyjątki - traditio brevi manu gdy detentor stawał się posiadaczem w drodze umowy i constitutum possessorium - gdy nastąpiło przeniesienie posiadania ale zbywca zatrzymywał rzecz jako detentor.
„Nikt nie może sam sobie zmienić podstawy posiadania”, albo dochodziło do sprzeniewierzenia rzeczy.
Utrata posiadania gdy ktoś tracił i animus i corpore. Jeśli tracił corpore ale miał animus to nadal był posiadaczem.
OCHRONA WŁADANIA RZECZAMI
OCHRONA WŁASNOŚCI (OCHRONA PETYTORYJNA)
Do ochrony prawa własności służyły powództwa petytoryjne (actiones in rem skuteczne erga omnes): rei vindicatio i actio negatoria (własność kwirytalna) oraz actio Publiciana (własność bonitarna), interdykty posesoryjne (dla właściciela, który był jednocześnie posiadaczem).
Rei vindicatio
Okres procesu legisakcyjnego → legis actio sacramento in rem → jeśli pozwany nie dokonał contravindicatio, pretor poprzez addictio przyznawał sporną rzecz powodowi. Jednak, jeśli pozwany dokonał contravindicatio, obie strony ustanawiały sacramentum (ofiara na rzecz świątyni/państwa), która przepadała danej stronie, jeśli sędzia orzekł, że jej sacramentum było iniustum. Na czas sporu pretor wedle własnego uznania przydzielał posiadanie którejś ze stron, która musiała zabezpieczyć drugą stronę, że zwróci przedmiot (wraz z ewentualnymi owocami) w razie przegrania sporu. Zabezpieczenie to dochodziło do skutku poprzez danie ręczycieli (praedes litis ac vindiciarium). Wygrywający mógł dochodzić swoich pretensji od ręczycieli albo wszcząć postępowanie egzekucyjne wobec przegranego.
obie strony musiały udowodnić, że są właścicielami kwirytalnymi.
uproszczenie wprowadzono poprzez postępowanie - agere per sponsionem (G. 4, 93-94). Powód zamiast sacramentum żądał sponsio praeiudicialis. Taka sponsio dawała możliwość wytoczenia legis actio per iudicis (arbitrive) postulationem - zwycięstwo równoznaczne z uznaniem prawa powoda do spornej rzeczy. Sponsio ta miała charakter prejudycjalny, a nie karny. Ze względu na to, iż sporna rzecz pozostawała w majątku pozwanego, konieczna była druga sponsio o wypłacenie równowartości rzeczy, jeśli wyrok z pierwszej sponsio wypadnie na korzyść powoda, a pozwany nie wyda rzeczy.
Okres procesu formułkowego → właściciel występował z formula petitoria przeciwko każdemu posiadaczowi kwestionującemu jego uprawnienia. Również przeciw detentorowi (sporne), od okresu klasycznego przeciwko fikcyjnym posiadaczom (tym, którzy podstępnie pozbyli się rzeczy spornej oraz tym, którzy bezpodstawnie wdali się w spór, by umożliwić innemu zasiedzenie rzeczy).
sporna rzecz celem identyfikacji musiała być przyniesiona przed pretora, dlatego równocześnie wytaczano actio in personam - actio ad exhibendum - skarga o okazanie rzeczy lub interdictum quem fundum - w przypadku nieruchomości.
indefensus - pozwany, który nie wdawał się w spór → tracił posiadanie rzeczy.
gdy pozwany kwestionował żądanie powoda następowało litis contestatio (ugruntowanie sporu) i przekazanie sprawy do rozstrzygnięcia sędziemu.
Ciężar dowodu na tym, który twierdzi, a nie na tym, który zaprzecza. (Ei incumbit probatio qui dicit, non qui negat - D. 22, 3, 2) → tylko powód musiał udowodnić, że jest właścicielem kwirytalnym - probatio diabolica - aż do nabycia pierwotnego. Dlatego często właściciel twierdził, że nabył rzecz w drodze zasiedzenia (konieczność udowodnienia tylko przesłanek zasiedzenia).
Pozwany musiał udowadniać jedynie zarzuty procesowe podniesione przez niego.
Choć celem rei vindicatio było odzyskanie posiadania rzeczy, w procesie formułkowym obowiązywała condemnatio pecuniaria (możliwość do zasądzenia w pieniądzach), dlatego też poprzez klauzulę arbitralna (restytucyjna - clausula arbitraria vel restitutoria) próbowano nakłonić pozwanego do oddania rzeczy, by uniknął niekorzystnych skutków wyroku.
Jeśli pozwany nie oddał rzeczy pomimo clausula arbitraria, powód dokonywał oszacowania wartości rzeczy (mógł dodać utracone zyski) i sumę tę sędzia wpisywał w wyroku.
„Sędzią niech będzie Tytus. Jeśli się okaże, że rzecz o która toczy się spór, jest Aulusa Ageriusa według prawa Kwirytów i jeśli ta rzecz na wezwanie sędziego nie zostanie zwrócona Aulusowi Ageriusowi przez Numeriusa Negidiusa, ile ta rzecz będzie warta, taką sumę zasądź sędzio od Numeriusa Negidiusa na rzecz Aulusa Ageriusa. Jeśli się nie okaże, uwolnij”
Okres procesu kognicyjnego - dopuszczono do zasądzenia o wydanie rzeczy w naturze i do egzekucji zgodnej z treścią wyroku.
Owoce - wygrywający mógł żądać ich zwrotu:
posiadacz w złej wierze - wszystkie zebrane owoce (fructus percepti) oraz wartość tych, których nie zebrał z własnej winy (fructus neglecti).
posiadacz w dobrej wierze - wszystkie owoce od momentu litis contestatio, a także w prawie poklasycznym owoce nieskonsumowane (fructus extantes).
Nakłady - wygrywający powód miał obowiązek zwrócić je, lub pozwolić na ich zabranie. Ius retentionis - prawo retencji miał pozwany, któremu wygrywający powód nie zwrócił nakładów, mógł wtedy zatrzymać rzecz do czasu ich zwrotu.
posiadacz w złej wierze - nakłady konieczne (impensae necessariae), a w prawie justyniańskim też nakłady zbytkowe (impensae voluptuariae), o ile zabranie ich nie uszkadzało rzeczy.
posiadacz w dobrej wierze - nakłady konieczne (impensae necessariae) i użyteczne (impensae utiles)i zbytkowe (impensae voluptuariae), o ile zabranie ich nie uszkadzało rzeczy.
ius retentionis - miał pozwany do czasu zwrotu nakładów.
Actio negatoria
legitymacja czynna - właściciel kwirytalny, który nie utracił posiadania, ale jego władztwo było zakłócane, przez kogoś, kto twierdził, że ma do tego prawo (np. służebność, zastaw, immissiones - zadymianie z gruntu sąsiada).
w przypadku np. wybicia szyb w oknach poszkodowany miał actio in personam z tytułu bezprawnego wyrządzenia szkody.
powód musiał udowodnić probatio diabolica i że jego uprawnienia są naruszane.
pozwany musiał udowodnić, że ma prawo na rzeczy cudzej.
Powód w razie wygrania mógł żądać zaprzestania naruszania jego własności, odszkodowania za szkody, przywrócenia do stanu poprzedniego i gwarancji, że zakłócenia nie powtórzą się w przyszłości (stypulacja - cautio de non amplius turbando) → w razie ponownego zakłócania, wystarczyło wytoczyć łatwą w dowodzie actio ex stipulato.
„Sędzią niech będzie Tytus. Jeśli się okaże, że Numeriusowi Negidiusowi nie przysługuje prawo użytkowania gruntu Aulusa Ageriusa, o który toczy się spór, i jeśli na wezwanie sędziego Numerius Negidus nie zwróci tego gruntu Aulusowi Ageriusowi, to ty sędzio zasądź od Numeriusa Negidiusa na rzecz Aulusa Ageriusa taką sumę pieniędzy, ile ta rzecz będzie warta. Jeśli się nie okaże, uwolnij”.
Actio Publiciana
służyła do ochrony własności bonitarnej od ok. I w p.n.e.
skarga z fikcją upływu czasu, potrzebnego do zasiedzenia.
kwestia nakładów i pożytków rozwiązana analogicznie jak w przypadku rei vindicatio.
ochrona względna - skuteczna względem osoby gorzej uprawnionej - w przypadku sporu z właścicielem kwirytalnym, właściciel bonitarny przegrywał, chyba że można było zastosować exceptio rei venditae ac traditae lub exceptio doli.
W przypadku dwóch właścicieli bonitarnych - zależało czy kupili od tej samej osoby - jeśli tak to wygrywał ten, który nabył ją pierwszy, jeśli od dwóch, to wygrywał ten, który w momencie litis contestatio był w posiadaniu rzeczy.
przysługiwała właścicielowi bonitarnemu i posiadaczowi, który w dobrej wierze nabył rzecz od niewłaściciela.
„Sędzią niech będzie Tytus. Jeśli niewolnik, którego Aulus Agerius kupił w dobrej wierze i który mu został wydany, a który stałby się jego według prawa Kwirytów, gdyby go rok posiadał, i jeśli ta rzecz, o którą toczy się spór na wezwanie sędziego nie zostanie zwrócona Aulusowi Ageriusowi przez Numeriusa Negidiusa, ile ta rzecz będzie warta taką sumę pieniędzy, zasądź sędzio od Numeriusa Negidiusa na rzec Aulusa Ageriusa. Jeśli się nie okaże, uwolnij.”
Środki ochrony wynikające ze stosunków sąsiedzkich:
Actio aquae pluviae arcendae - skarga przeciwko właścicielowi, który zmienił naturalny bieg wody ze szkodą dla gruntu sąsiedniego. Znana już w ustawie XII tablic. Właściciel (potem też usufructuariusz) wnosił skargę przeciwko właścicielowi gruntu, a nie przeciwko wnoszącemu przeszkodę. Domagał się rozebrania konstrukcji. W prawie justyniańskim służyła również do zabezpieczenia normalnego spływu wody.
Actio finium regundorum - skarga o wytyczenie zatartych granic. Pomiędzy polami uprawnymi był pas ziemi o szerokości 5 stóp, którego nie można było uprawiać ani zasiedzieć. W przypadku zatarcia wytaczano skargę, która rozpatrywali specjalnie powołani 3 arbitrzy.
Cautio damni infecti - zabezpieczenie przed szkodą zagrażającą z sąsiedniego gruntu. Stypulacja, dotycząca pokrycia szkód powstałych z winy właściciela gruntu. W razie odmowy zawarcia stypulacji pretor wprowadzał zagrożonego w czasowe posiadanie gruntu właściciela (missio in possessionem ex primo decreto). Jeśli to nie pomagało, to zazwyczaj pretor udzielał zagrożonemu missio in possessionem ex secundo decreto, czyli bezterminowe wprowadzenie w posiadanie, prowadzące do zasiedzenia. Legitymację czynną miał właściciel kwirytalny, właściciel bonitarny, użytkownik gruntów prowincjonalnych, a z czasem tez usufructuariusz, emfiteuta i superficiariusz.
Operis novi nuntiatio - Zakaz dalszego wznoszenia budowli na gruncie sąsiada w razie zagrożenia szkoda lub niemożności wykonywania służebności, albo w związku ze złamaniem przepisów budowlanych. Wznoszący budowlę powinien dać stypulacyjną cautio albo rozebrać budowlę. Jeśli wznoszący nie zgadzał się, pretor udzielał przeciwko niemu interdictum demolitorium o usunięcie budowli. Jeśli budujący uzyskał uchylenie zakazu, zakazujący musiał wystąpić z przysługującą mu skarga - actio negatoria lub vindicatio servitutis.
OCHRONA POSIADANIA (OCHRONA POSESORYJNA)
już od III w p.n.e.
strony powoływały się na samo posiadanie, a nie na tytuł prawny
zwycięstwo w tym sporze nie przesądzało kwestii własności, ale dawało silniejszą pozycję w późniejszym procesie
posiadaczowi zawsze wolno było siłę odeprzeć siłą - obrona konieczna.
Interdykty retinendae possessionis - służyły do utrzymania naruszonego posiadania
Interdictum uti possidetis
dotyczył nieruchomości
utrzymywał się ten, kto w chwili wydania interdyktu był posiadaczem niewadliwym
interdykt prohibitoryjny
„Skoro posiadacie te budynki, o które toczy się spór, jeden od drugiego nie przemocą, nie potajemnie, nie prekaryjnie, tak nadal posiadajcie. Zabraniam stosowania przemocy.”
Interdictum utrubi
odnosił się do ruchomości, głównie niewolników
przy posiadaniu utrzymywał się ten, który przez większą część roku licząc wstecz od wydania interdyktu był posiadaczem niewadliwym. Każda ze stron mogła doliczyć sobie czas poprzednika, od którego nabyła przedmiot i czas dzierżenia przez jej detentora.
interdykt prohibitoryjny
„U którego z was obydwu ten niewolnik, o którego toczy się spór, był przez większą część roku, nie przemocą, nie potajemnie, nie prekaryjnie od drugiego, niech ten, u którego był krócej wyda tamtemu. Zabraniam używania przemocy.”
Interdykty recuperande possessionis - służyły do odzyskania posiadania
Interdictum unde vi
przysługiwał niewadliwemu posiadaczowi nieruchomości, którego wyzuto siłą z posiadania. Można go było wnieść w ciągu 1 roku.
interdykt restytutoryjny
„Z czego go w tym roku wyzułeś ty lub twoja familia, a czego nie posiadał od ciebie przemocą, potajemnie, prekaryjnie, do tego co miał masz go przywrócić.”
Interdictum de vi armata
odmiana interdyktu unde vi, ale w przypadku tego interdyktu użyto siły zbrojnej. W posiadaniu utrzymywał się nawet posiadacz wadliwy, a interdykt ten można było wnieść po ponad roku.
interdykt restytutoryjny
„Z czego go przemocą, razem z uzbrojonymi ludźmi, wyzułeś ty albo twoja familia, do tego co miał masz go przywrócić”
Interdictum de precario
kierowany przeciwko prekarzyście, który nie oddawał rzeczy oddanej w precarium
interdykt restytutoryjny
„Co prekaryjnie od niego masz, albo podstępnie uczyniłeś, że przestałeś mieć, o co toczy się spór, to mu zwróć”
→ Precarium wiąże się z patronatem. Na prośbę klienta patron zezwalał na nieodpłatne korzystanie z gruntu, z zastrzeżeniem zwrotu na każde żądanie. Od II w p.n.e. pretor zaczął udzielać przeciwko prekarzyście ochrony właścicielowi (prawdopodobnie wzrosła niezależność klientów). Natomiast przeciwko wszystkim innym prekarzysta uzyskał ochronę posiadania. W okresie poklasycznym nastąpiło zbliżenie precarium do kontraktów. Zatraciło swój nieodpłatny charakter i zostało zaliczone do kontraktów realnych nienazwanych oraz uzyskało ochronę za pomocą actio praescriptis verbis.
→ W okresie poklasycznym na skutek zatarcia różnicy między własnością a posiadaniem interdykty posesoryjne nabrały charakteru skarg posesoryjnych. Można je było stosować niezależnie od ochrony petytoryjnej.
→ Interdykty unde vi i de vi armata Justynian połączył w jeden środek procesowy - niezależnie od wadliwości posiadania, ale w ciągu 1 roku.
→ Interdykt utrubi i uti possidentis za Justyniana w obu przypadkach utrzymywał się przy posiadaniu ten, który nie był posiadaczem wadliwym w chwili litis contestatio.
Interdykty adipiscendae possessionis - służyły do uzyskania posiadania → nie miały charakteru ochrony posesoryjnej.
Interdictum Salvianum
dotyczył wejścia w posiadanie zastawionego w umowie dzierżawy inwentarza, co miało prowadzić do ich przewłaszczenia.
istniał od III/II w p.n.e.
Interdictum quorum bonorum
umożliwiał dziedzicom pretorskim wejście w posiadanie rzeczy spadkowych.
wzorowany na skardze hereditatis petitio