ZASADY PROCESU KARNEGO
by Justin Credible
Znaczenie zasad procesu karnego
Doniosłość zasad procesu karnego jest w literaturze wyjaśniana następującymi powodami:
- uzasadnienie historyczne - zasady jako hasła, postulaty do realizacji w celu reformy procesu karnego (niezawisłość sędziowska, jawność, prawo do obrony) - wskazanie na genezę zasad procesu, obecnie znajdują one miejsce w konstytucjach
- walory naukowe konstrukcji zasad - pozwala ona na uporządkowanie nawet najbardziej skomplikowanych instytucji prawnych, pozwalają na porównanie systemów procesowych, uwydatnianie zmian ewolucyjnych prawa, w powiązaniu ze zmianami społeczno-gospodarczymi
- usprawnienie procesu dydaktycznego - zwięzłe przedstawianie instytucji procesowych
- praktyczne względy formułowania zasad - dostarczają podstaw dla formułowania określonych dyrektyw interpretacyjnych, zapełniają luki konstrukcyjne, wyznaczają racjonalną pracę legislacyjną
Pojęcie zasad procesu karnego
Dwojakie rozumienie zasad procesu w literaturze:
- dyrektywy (postulowane wzorce) - postulaty pod adresem ustawodawcy, rozumiane jako zasady-idee, określają rozwiązania o charakterze idealnym, nie przewidującym wyjątku - są to zasady w sensie abstrakcyjnym
- wiążąca zasada procesu wymaga odniesienia do oznaczonego systemu prawa procesowego, są to dyrektywy wynikające z oznaczonego systemu prawa procesowego - są to zasady procesowe w sensie konkretnym, odtworzonym.
Kryteria wyróżniające spośród norm prawnych danego systemu karnego prawa procesowego, tych które można zaliczyć do zasad procesu:
Brak jednomyślności w literaturze, niektórzy rozumieją zasady jako cechy procesu odróżniające go od innej formacji społeczno-politycznej. Według innych są to podstawowe idee prawne dla procesu karnego. Inni uznają za takie normy postępowania, która stanowi regułę dla procesu, ale także wyraża podstawowe jego założenia i przez fakt swego obowiązywania charakteryzuje dany proces. Teoria prawa za zasady w znaczeniu ścisłym uznaje normy danego systemu prawa pozytywnego, które mają charakter zasadniczy, sprowadza się to do czterech kryteriów:
- kryterium hierarchicznej nadrzędności norm (zasadniczy charakter mają normy konstytucyjne)
- kryterium nadrzędności treściowej (norma stwarzająca „rację” dla całej grupy norm)
- kryterium szczególnej roli spełnianej przez daną normę w ramach konstrukcji pewnej instytucji
- kryterium funkcjonalne (zwane kryterium doniosłości społecznej)
Dalsze wywody skryptu będą odnosiły się tylko do zasad w sensie konkretnym, zasad odtworzonych. Zasada stanowi normę prawa, może być wyraźnie oznaczona w obowiązujących przepisach lub też wyinterpretowana z nich.
Definicja Marszała -> Przez zasady należy rozumieć normy prawne:
- wypowiadające idee będące wyrazem panujących poglądów ideologiczno-społecznych
- ulegające zmianom na przestrzeni rozwoju historycznego prawa procesowego
- stanowiące podstawowe założenia i kształtujące dany model procesu karnego
Z tego ujęcia wynika, że zasadnicze cechy procesu karnego mogły być i były na przestrzeni historii kształtowane z określonego punktu widzenia co najmniej na dwa różne, często wykluczające się, sposoby. Ta możliwość alternatywnego ujęcia stanowi podstawę do wyróżnienia w doktrynie prawniczej przeciwstawnych sobie zasad (w sensie abstrakcyjnym). Ustawodawca musi dokonać wyboru między alternatywami, kierując się panującymi poglądami społeczno-ideologicznymi. Ustawodawca może przyjąć rozwiązania idealne, lecz może także zdecydować się na wskazanie pewnych wyjątków od przyjętej reguły, dopuszczalnych w zakresie przewidywanym przez ustawę. Czasami mówi się o zasadzie dominującej i zasadzie uzupełniającej.
W literaturze dzieli się zasady na skodyfikowane i nieskodyfikowane.
System zasad procesu karnego
Marszał ujmuje zasady procesu karnego w sposób syntetyczny (tj. skupiając w zasadzie wszystkie istotne składniki danej zasadniczej normy prawnej i jej następstwa). Ujęcie analityczne występuje wtedy kiedy niektóre składniki lub bezpośrednie następstwa normy wyrażającej zasadę postępowania traktuje się jako samodzielne zasady procesowe.
Klasyfikacja zasad:
- kryterium ogólności - naczelne zasady pierwszego (zasady ustrojowe i funkcjonalne - kinetyczne, dynamiczne) i naczelne zasady drugiego stopnia (zasady ogólnoprawne, sprawiedliwości, stałości prawnej, nieformalizmu itd.)
- inne próby klasyfikacji - zasady ogólnoprawne, zasady procesu: ustrojowo-organizacyjne, ściśle procesowe (dynamiczne).
Zasady ogólnoprawne nie stanowią specyficznych cech odnoszących się wyłącznie do procesu karnego (oprócz zasady humanitaryzmu)
Zasady ustrojowo-organizacyjne:
- zasada prawa do sądu
- zasada udziału czynnika społecznego w procesie karnym
- zasada niezawisłości sędziowskiej
- zasada kolegialności sądu
- zasada bezstronności
Zasady ściśle procesowe (na podstawie kryterium funkcjonalności):
- związane ze wszczęciem procesu karnego:
a) zasada oficjalności (ścigania z urzędu)
b) zasada legalizmu
c) zasada skargowości
- zasady dotyczące postępowania dowodowego
a) zasada prawdy
b) zasada bezpośredniości
c) zasada koncentracji materiału dowodowego
d) zasada swobodnej oceny dowodów
- zasady dotyczące formy i sposobu prowadzenia postępowania
a) zasada kontradyktaryjności
b) zasada jawności
c) zasada rzetelnego procesu
d) zasada ustności
e) zasada kontroli
- zasady dotyczące sytuacji prawnej oskarżonego w procesie:
a) zasada domniemania niewinności oskarżonego
b) zasada prawa do obrony oskarżonego
Zasada humanitaryzmu
Zasada ta wymaga, aby każdy człowiek, zwłaszcza w kontaktach z organami państwa, był traktowany w sposób odpowiadający godności ludzkiej. Umocniona została przepisami Konstytucji RP i prawa międzynarodowego (Konwencja Europejska, Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Konwencja ONZ przeciwko torturom oraz innym formom nieludzkiego traktowania).
Art. 30 Konstytucji RP: Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych”, art. 40 „Nikt nie może być poddany torturom, ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych”
W dyrektywie tej mieszczą się więc następujące zakazy:
- stosowania tortur
- nieludzkiego traktowania - zakaz lekceważenia godności człowieka i ogólnych wymagań przez nią wyrażanych
- poniżającego traktowania - naruszenie godności człowieka, przez pogardzanie, upokarzanie, doprowadzenie do stanu bezwolności, podejmowania decyzji wbrew jej woli
- zakaz dyskryminacji - ze względu na jakiekolwiek przyczyny (płeć, rasa, kolor skóry, język, religia, przekonania polityczne, pochodzenie narodowe, społeczne, przynależność narodowa, urodzenie itd...) - art. 32 Konstytucji RP
Kodeks Karny w art. 3 stwierdza, że „kary i inne środki przewidziane w tym kodeksie stosuje się z uwzględnieniem zasad humanitaryzmu, w szczególności z poszanowaniem godności człowieka”.
Zasady ustrojowo organizacyjne procesu karnego
ZASADA PRAWA DO SĄDU - oznacza z jednej strony prawo jednostki dostępu do sądu, a z drugiej strony wymaga, aby sprawę rozpoznał ustanowiony przez ustawę właściwy, niezależny i bezstronny sąd. Zasada wyrażona była już w Konstytucji Marcowej, prawa tego nie wypowiadała Konstytucja PRL, po 89 roku TK wyniósł tą zasadę z zasady demokratycznego państwa prawnego. Istotną rolę w kształtowaniu się zasady prawa do sądu miały konwencje: MPPOiP oraz EKPCZPiPW.
Przepisy te były interpretowane jako wymagania, by sprawy jednostki były rozstrzygane przez sąd właściwy, niezawisły, bezstronny i ustanowiony przez ustawę. Nie mógł być to sąd będący sądem (trybunałem) tylko z nazwy. Orzecznictwo ustaliło, iż sądem jest organ odpowiadający następującym kryteriom:
- niezależny od egzekutywy i od stron postępowania
- złożony z sędziów, którzy nie mogą być w każdej chwili odwołani przez organ nominujący
- przy istnieniu gwarancji praworządności postępowania
Sąd miał być ustanowiony przez ustawę - zakaz tworzenia sądów wyjątkowych, właściwych ex post.
Sąd ma być niezawisły - niezależny od władzy wykonawczej, od stron
Sąd ma być bezstronny - nie może identyfikować się z interesami tylko jednej strony i za tym ma przemawiać ukształtowanie jego składu.
Reguły te dotyczą tylko postępowania sądowego, nie obejmują postępowania przygotowawczego.
Początkowo przepisy te nie były interpretowane jako dające gwarancje dostępu do sądu. Obecnie jednak organy strasburskie uznały, że prawo dostępu do sądu, choć nie wyrażone w przepisach, stanowi ich element składowy.
Zasada prawa do sądu przyjęta jest powszechnie w państwach demokratycznych, w dwóch ujęciach, w jednych dopuszcza się powierzanie funkcji orzecznictwa organom niesądowym (administracyjnym, arbitrażowym) przy założeniu, że od orzeczeń tych organów przysługuje odwołanie do sądu -> kraje skandynawskie, anglosaskie. Drugie ujęcie zakasuje konstytucyjnie powierzania funkcji orzecznictwa ciałom niesądowym, chyba że zapewniona jest pełna kontrola sądowa nad tymi orzeczeniami -> RFN.
Konstytucja RP wyraża dwa zasadnicze przepisy w przedmiocie zasady prawa do sądu.
art. 45 ust. 1 - „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd”, art. 77 ust 2. „Ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności lub praw, otwierając drogę sądową każdej jednostce w razie naruszenia jej wolności i praw”. Przyjęta jest zasada odrębności sądów i trybunałów oraz sądowego wymiaru sprawiedliwości i instancyjności postępowania.
ZASADA UDZIAŁU CZYNNIKA SPOŁECZNEGO W PROCESIE KARNYM
Zasada jest wyrazem demokratyzmu, jest formą udziału obywateli w zarządzaniu państwem, współdecydowania o istotnych sprawach innych obywateli. Można ją wyrazić jako dyrektywę nakazującą rozstrzyganie indywidualnych spraw obywateli z udziałem przedstawicieli społeczeństwa. Czynnik społeczny = nieurzędnik. Udział czynnika społecznego w procesie może przejawiać się:
- w składzie organu wydającego rozstrzygnięcia
- w udziale w procesie podmiotów reprezentujących interes społeczny (przedstawiciel społeczny art. 90 i nast. Kpk)
- w dostępie obywateli do odbywanych publicznie rozpraw (łączy się to z zasadą jawności)
Podstawowe znaczenie ma udział czynnika społecznego w składzie organu rozstrzygającego, można wyodrębnić następujące modele:
- organy sądowe złożone wyłącznie z urzędników
- organy sądowe złożone wyłącznie z czynnika społecznego
- organy sądowe złożone częściowo z jednych i drugich
Rozwiązanie urzędnicze: fachowość, centralizm władzy, możliwość popadania urzędasów w rutynę, brak należytej społecznej oceny rozstrzyganych sytuacji konfliktowych.
Rozwiązanie społeczne: demokratyzm postępowania, lepszą ocenę rozstrzyganego konfliktu, popartą doświadczeniem życiowym przedstawicieli różnych środowisk zawodowych, brak należytego przygotowania zawodowego czynnika społecznego, nieznajomość prawa, bierność.
Udział czynnika społecznego w składzie organów orzekających może przybrać postać:
- sądu przysięgłych (wykształcony w Wielkiej Brytanii, sprowadzony na kontynent przez rewolucję we Francji, czynnik społeczny tworzy radę przysięgłych która wydaje werdykt co do winy lub niewinności oskarżonego, sędzia zawodowy przewodniczy w rozprawie, stosuje prawo, wymierza karę. Ława przysięgłych obraduje bez udziału sędziego - oddzielenie sędziego prawa od sędziego faktu. Szeroki demokratyzm w postępowaniu sądowym, niekiedy jednak padają przypadkowe rozstrzygnięcia. Dlatego nie recypowano go w państwach Europy Środkowej i Wschodniej - także czynniki polityczne za PRLu)
- sądu ławniczego (ławnik jest zarówno sędzią faktu jak i sędzią prawa, równoprawnym z sędzią zawodowym)
Konstytucja RP mówi, iż „Udział obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości określa ustawa” -> reprezentuje opcję udziału obywateli w sprawowaniu sprawiedliwości, nie rozstrzyga jednak formy tego udziału. Prawo o ustroju sądów powszechnych i kpk mówi iż udział czynnika społecznego w rozstrzyganiu spraw karnych przez sądy pozostaje regułą. Ławnicy pochodzą z wyboru, wybierani są przez rady gmin, których obszar jest objęty właściwością sądów okręgowych i rejonowych, w głosowaniu tajnym. Kandydatów na ławników zgłaszają radom gmin prezesi sądów, stowarzyszenia, organizacje i związki zawodowe, zarejestrowane na podstawie przepisów prawa oraz co najmniej 25 obywateli mających czynne prawo wyborcze. Zasadę udziału ławników w składach sądu zastosowano do sądów działających w pierwszej instancji, ławnicy biorą udział w składach sądu wraz z sędziami zawodowymi. Regułą jest 1 sędzia + dwóch ławników.
Krytyka systemu ławniczego: niska aktywność ławników, uchylanie się ławników od obowiązków, system wyłaniania ławników
ZASADA NIEZAWISŁOŚCI SĘDZIOWSKIEJ
Jest to także zasada konstytucyjna. Kształtuje wymiar sprawiedliwości jako odrębną i szczególną funkcję państwową. Konstytucja RP mówi iż „sędziowie w sprawowaniu swego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji i ustawom”, podobnie uregulowanie dotyczy sędziów TS. Jeśli chodzi o sędziów TK to podlegają tylko Konstytucji. Zasada niezawisłości stanowi dyrektywę nakazującą sędziemu orzekania na podstawie Konstytucji RP, ustaw i swego wewnętrznego przekonania, nikt oprócz ustawodawcy nie może wpływać na sędziego w sprawowaniu przez niego wymiaru sprawiedliwości. Składa się z dwóch członów:
- niezawisłości
- podległości ustawom i Konstytucji - wynika stąd zobowiązanie do przestrzegania Konstytucji i ustaw. Nie wynika natomiast z tego nakaz stosowania przez sędziego przepisów niższego rzędu. Powinien je stosować, jeżeli są zgodne z ustawami.
Niezawisłość oznacza orzekanie według wewnętrznego przekonania sędziego, nikt nie może go zastępować w sprawowaniu funkcji, ani wpływać na niego w zakresie rozstrzygania spraw. Sędzia powinien być wolny od wpływu czynnika zewnętrznego w całym przebiegu procesu karnego. Sędzia ma obowiązek samodzielnie dokonywać wykładni przepisów oraz rozstrzygać o wartości i wiarygodności dowodów. Niezawisłość sędziowska oznacza:
- zakaz wywierania jakiegokolwiek wpływu na sędziego co do kierunku rozpoznania sprawy lub treści orzeczeń, które ma wydać
- niezależność w rozstrzyganiu nasuwających się wątpliwości dotyczących zarówno faktycznego, jak i prawnego stanu sądzonej sprawy
- niezależność w wydawaniu wszelkich rozstrzygnięć w toku postępowania, jak i orzeczenia kończącego postępowanie
- brak odpowiedzialności karnej i dyscyplinarnej sędziego za orzeczenia wydane zgodnie z własnym sumieniem, w granicach swobodnej oceny dowodów i na podstawie przepisów ustawy.
Sędzia jest związany ogólnie przyjętymi regułami wykładni i zasadami logicznego myślenia. Ustawy, którym podlega sędzia, decydują o zakresie wyznaczającym zakres niezawisłości sędziowskiej:
- sędziego nie obowiązują rozstrzygnięcia innego sądu zapadłe w innej sprawie, chyba że są to orzeczenia sądu kształtujące prawo lub stosunek prawny
- sąd ponownie sprawę rozpoznający jest związany zapatrywaniem prawnym i wskazaniami sądu odwoławczego co do dalszego postępowania
- w razie rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego związanego z określoną sprawą uchwała SN jest w danej sprawie wiążąca
- uchwały SN nie związane z konkretną sprawą, rozstrzygające kwestie prawne wywołujące rozbieżności w orzecznictwie, jeśli stanowią zasadę prawną to posiadają pewien zakres obowiązywania. Niezawisłość sędziego nie dotyczy sfery administracji sądowej, dotyczy wyłącznie sfery jurysdykcji.
Aby dyrektywa niezawisłości nie była tylko czystą deklaracją, potrzebne są gwarancje. Rozróżnia się gwarancje ustrojowe i procesowe.
Gwarancje ustrojowe:
- odpowiedni poziom etyczno-moralny (nieskazitelny charakter)
- odpowiednie przygotowanie zawodowe pozwalające na samodzielne prowadzenie procesu karnego i rozstrzyganie
- stałość zawodu sędziowskiego - brak obawy o przyszłość zawodową
- niepołączalność stanowiska sędziego z innym zawodem, by nie można było wpływać na niego z tytułu drugiego zatrudnienia lub zawodu
- niezależność materialna
- immunitet sędziowski
- samorządność sędziowska
Eliminowanie wpływu administracji na sędziów i ich odwołanie dokonano w 1990 przez:
- ustanowienie Krajowej Rady Sądownictwa
- usunięcie możliwości odwołania sędziego z powodu niedawania „rękojmi wykonywania zawodu sędziego”
- przyznanie samorządom sędziowskim prawa do wysuwania kandydatów na sędziego.
Gwarancje procesowe:
- kolegialność składu sędziowskiego
- jawność rozpraw
- swobodna ocena dowodów
- tajność narady sędziowskiej
ZASADA KOLEGIALNOŚCI SĄDÓW
Wyraża ona dyrektywę, by rozstrzygnięcia sądu wydawane były kolegialnie. Jej przeciwieństwem jest jednoosobowy skład sądu.
Walory kolegialności: demokratyzm, wszechstronniejsze rozpoznanie sprawy, zmniejszenie niebezpieczeństwa niedokładności lub błędów, kolegialność wzmacnia także autorytet organu, decyzja kolegialna ma większą wagę moralną dla stron i dla społeczeństwa, zwiększa niezawisłość organu. Zasada ta odnosi się do sądów, nie dotyczy organów ścigania karnego.
Sądy karne powszechne zarówno w pierwszej, jak i drugiej instancji orzekają w składzie trzyosobowym. Niekiedy w pięcioosobowym. Wyjątkowo skład sądu może być jednoosobowy, np. w postępowaniu uproszczonym, wyjątkowo też sąd okręgowy w drugiej instancji może orzekać jednoosobowo.
ZASADA BEZSTRONNOŚCI
Dyrektywa w myśl której organy procesowe są zobowiązane do zachowania bezstronnego stosunku do sprawy i uczestników procesu. Mieści się w tym zakaz stronniczości, tj. sprzyjania jednej ze stron i odnoszenia się z niechęcią do drugiej. Zasada ta dotyczy wszystkich sędziów sądów powszechnych, wojskowych, administracyjnych jak i sędziów SN. Gwarancją obiektywizmu organu procesowego jest instytucja wyłączenia sędziego, przewidziana przepisami prawa procesowego. Są to dwie grupy przepisów: pierwsza to wyłączenie z mocy prawa, przewidziane w art. 40 kpk. Drugą grupę stanowi wyłączenie na wniosek, kiedy istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie. Zasada ta odnosi się także do innych organów państwowych występujących w sprawie, obejmuje oskarżyciela publicznego jak i organy postępowania przygotowawczego. Twierdzenie to znajduje oparcie w przepisach o wyłączeniu prokuratora, osób prowadzących postępowanie przygotowawcze oraz do innych oskarżycieli publicznych, po drugie w art. 4 kpk w myśl którego organy prowadzące postępowanie są zobowiązane badać i uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego. Przejawia się także w zakresie zbierania i przedstawiania dowodów. Organy procesowe posiadają inicjatywę dowodową (mogą w miarę potrzeby i możliwości wprowadzać i przeprowadzać dowody z własnej inicjatywy bez oczekiwania na wniosek pokrzywdzonego czy oskarżonego). Ma to istotne znaczenia dla sądu, który nie jest związany tym, o co wniosą strony, sąd może i powinien sam z własnej inicjatywy wyświetlić okoliczności sprawy. Oskarżyciel publiczny ma prawo wnieść środek odwoławczy także na korzyść oskarżonego, choć występuje po stronie oskarżenia.
Zasady ściśle procesowe: zasady związane z wszczęciem procesu karnego
ZASADA OFICJALNOŚCI (ŚCIGANIA Z URZĘDU)
Rys historyczny: Historycznie najwcześniejszą formą było ściganie sprawcy przestępstwa przez pokrzywdzonego lub jego krewnych. Brak było różnic pomiędzy karnymi a cywilnymi skutkami czynu. Stąd nie było zróżnicowania na proces karny i cywilny. Sprawca, który zapłacił pokrzywdzonemu lub jego rodzinie odszkodowanie nie był w centrum zainteresowania społeczeństwa, nie istniała potrzeba ingerencji w te sprawy. W miarę wzrostu zainteresowania ogółu w zwalczaniu przestępstw, kiedy kara nabiera charakteru publiczno-prawnego, na organach państwa spoczął obowiązek ścigania przestępstw. Nastąpiło odejście od samopomocy obywateli. Jednym z zadań państwa stało się ochranianie poszczególnych obywateli, ale także zapewnienie przestrzegania porządku prawnego ustalonego przez przedstawicieli społeczeństwa. Naruszenie porządku prawnego - popełnienie przestępstwa, wymaga akcji ze strony organów ścigania karnego. Państwo przez swoje organy przejęło na siebie obowiązek ścigania sprawców przestępstw z oskarżenia publicznego, pozostawiając pokrzywdzonemu jedynie inicjatywę w tym zakresie, co do przestępstw wnioskowych. Ściganie przestępstw z urzędu stało się monopolem państwa. Do niedawna pokrzywdzony i sprawca byli pozbawieni wpływu na toczące się postępowanie poprzez porozumiewanie się ze skutkiem dla jego biegu o czyny ścigane z oskarżenia publicznego, zwłaszcza w sprawach o przestępstwa drobniejsze. Monopol państwa należało więc uznać za idący za daleko. Toczące się postępowanie wbrew życzeniom pokrzywdzonego nie zawsze może być społecznie słuszne i pożądane. W obecnym kpk odstępuje się od monopolu ścigania przestępstw z oskarżenia publicznego przez państwo. Kodeks wprowadza szerego regulacji pozwalających na porozumienie się sprawcy z pokrzywdzonym co do dalszego losu postępowania karnego w ramach postępowania mediacyjnego lub poza nim, ze skutkiem w postaci wniosku prokuratora o skazanie bez przeprowadzenia rozprawy lub dowolnego poddania się karze. Obowiązujący kpk umożliwia również pokrzywdzonemu wniesienie aktu oskarżenia w razie odmowy wszczęcia lub umorzenia postępowania przez prokuratora.
Zasada ścigania z urzędu polega na tym, że ściganie przestępstw odbywa się przez organy państwa niezależnie od woli i zachowania pokrzywdzonego lub innego podmiotu albo od zgody lub zezwolenia określonej władzy, a zatem państwo za pomocą swoich organów ściga przestępstwa z urzędu (ex officio) - jest to więc zasada oficjalności.
Organy ścigania: prokurator lub Policja
Rozpoczęcie ścigania, gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa, tj. gdy fakty wzbudzają w organie ścigania podejrzenie, że popełniono przestępstwo. Organ wszczyna wówczas postępowanie z własnej inicjatywy bez konieczności jakiegokolwiek oświadczenia pokrzywdzonego lub innej osoby, np. zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa. Organ otrzymując informację o popełnieniu przestępstwa ze źródeł własnych lub środków masowego przekazu nie może wstrzymywać się od ścigania.
Ustawodawca uznaje prymat interesu państwowego nad interesem poszczególnych osób, wyrażającym się w nieściganiu przestępstwa i nieujawnianiu go. Taki interes może być wyraźnie przewidziany w ustawie jako wyjątek. Zasada oficjalności odnosi się do całego przebiegu postępowania.
Jeżeli ustawa karna nie przewiduje ścigania konkretnego przestępstwa na wniosek lub z oskarżenia prywatnego, to wówczas ma zastosowanie reguła ścigania z urzędu -> „Organy procesowe prowadzą postępowanie i dokonują czynności z urzędu, chyba że ustawa uzależnia je od wniosku określonej osoby, instytucji lub organu albo od zezwolenia władzy” art. 9 kpk. Warunkowe ściganie z urzędu:
- kiedy ściganie jest uzależnione od zezwolenia odpowiedniego organu (np. sądu dyscyplinarnego)
- ściganie na wniosek (unormowane jest w art. 12 kpk - warunkuje możliwość wszczęcia postępowania z powodu popełnionego przestępstwa ściganego na wniosek, określonego w kk, złożenie wniosku jest uprawnieniem a nie obowiązkiem. Organ ścigania jednak jest zobowiązany pouczyć osobę uprawnioną o przysługującym mu uprawnieniu). Złożony wniosek o ściganie niektórych tylko sprawców przestępstwa upoważnia do ścigania także współsprawców, podżegaczy i pomocników oraz innych osób, których przestępstwo pozostaje w ścisłym związku z przestępstwem sprawcy określonego we wniosku, o czym należy uprzedzić składającego wniosek. Wyjątek w tym zakresie stosuje się do osób najbliższych, warunkiem ich ścigania są wnioski imienne. W razie śmierci pokrzywdzonego wniosek o ściganie mogą złożyć osoby najbliższe, a w wypadku ich braku lub nieujawnienia - prokurator. Wszczęcie postępowania bez wniosku stanowi przeszkodę procesową, lecz wada ta może ulec konwalidacji przed wydaniem wyroku w I instancji na skutek złożenia wymaganego wniosku o ściganie. Złożenie wniosku powoduje ex lege, że odtąd postępowanie toczy się z urzędu. Wniosek może być cofnięty w postępowaniu przygotowawczym za zgodą prokuratora, w sądowym za zgodą sądu, ale tylko do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej. Cofnięcie nie może dotyczyć przestępstwa zgwałcenia. Ponowne złożenie wniosku jest niedopuszczalne.)
W ramach ścigania na wniosek można wyróżnić trzy zasadnicze grupy w zależności od podmiotu uprawnionego do złożenia wniosku:
- pokrzywdzony
- organ opieki społecznej lub właściwa instytucja
- dowódca jednostki wojskowej (prokurator może ścigać, jeśli uzna że wymagają tego względy dyscypliny wojskowej)
Ściganie na wniosek pokrzywdzonego występuje w dwóch odmianach:
- ściganie bezwzględnie wnioskowe - ma miejsce, gdy przestępstwo podlega ściganiu na wniosek bez względu na osobę sprawcy przestępstwa (np. zgwałcenie)
- ściganie względnie wnioskowe - ma miejsce, gdy zasadniczym trybem ścigania danego przestępstwa jest ściganie z urzędu, natomiast niektóre kategoria sprawców tych przestępstw są ścigane na wniosek, jeżeli zachodzą pewne określone w ustawie stany, z reguły stosunek bliskości między pokrzywdzonym a sprawcą (np. kradzież)
Ściganie z oskarżenia prywatnego - ściganie następuje z inicjatywy pokrzywdzonego na skutek wniesienia skargi prywatnej, od tego czasu pokrzywdzony staje się oskarżycielem prywatnym. Prokurator może ingerować w takie postępowanie z powodu istnienia interesu społecznego, podobnie ingerować może sędzia rodzinny następuje wtedy nawrót do zasady ścigania z urzędu.
ZASADA LEGALIZMU
Należy odróżnić od zasady praworządności!!! Zasada legalizmu w procesie karnym polega na obowiązku ścigania przestępstw ściganych z urzędu. Obowiązek ten wynika przede wszystkim z prawa karnego materialnego. Skoro sprawca naruszył porządek prawny to musi ponieść konsekwencje swojego czynu, przywołuje się tutaj także zasadę równości organy państwa nie mogą dokonywać wyboru między ściganiem a nieściganiem sprawcy przestępstwa, kierując się zasadą celowości. Zasada ta sprzyja poczuciu sprawiedliwości. Przeciwieństwem legalizmu jest oportunizm polegający na uprawnieniu do ścigania przestępstw, kiedy organowi ścigania karnego umożliwia się ocenę celowości ścigania karnego.
W literaturze wyodrębnia się oportunizm właściwy i oportunizm niewłaściwy.
Właściwy wiąże się z sytuacjami interesu społecznego bez względu na wagę przestępstwa, gdy zachodzi swoista kolizja interesów społecznych. Oportunizmem niewłaściwym są sytuacje, kiedy odstępuje się od ścigania tylko ze względu na małą wagę przestępstwa. Uzasadnienie sprowadza się do trzech następujących motywów:
- błahości spraw co pociąga za sobą niecelowość i duże koszty procesu
- angażowanie poważnej machiny karnego wymiaru sprawiedliwości w sprawach błahych stwarzałoby poczucie dysproporcji i obniżałoby jego powagę
- stosowanie represji karno-sądowej za czyny o znikomej szkodliwości społecznej, mijałoby się z celem kary
Zaniechanie ścigania karnego z powodu znikomości społecznej szkodliwości czynu jest wynikiem definicji przestępstwa, którym jest tylko czyn o szkodliwości społecznej większej niż znikoma.
W Polskim procesie karnym obowiązuje zasada legalizmu z pewnymi wyjątkami na rzecz oportunizmu (art. 10 kpk):
Organ powołany do ścigania przestępstw jest obowiązany do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przygotowawczego, a oskarżyciel publiczny także do wniesienia i popierania oskarżenia - o czyn ścigany z urzędu. Z wyjątkiem wypadków określonych w ustawie lub w prawie międzynarodowym nikt nie może być zwolniony od odpowiedzialności za popełnione przestępstwo.
W ścisłym związku z zasadą legalizmu pozostaje obowiązek zawiadamiania o przestępstwie ściganym z urzędu (denuncjacja). Obowiązek jest usankcjonowany odpowiedzialnością karną z art. 240 KK obejmującą obowiązek denuncjacji przestępstw w nim wymienionych. W pozostałych przypadkach obowiązuje art. 304 kpk, nie sankcjonowany odpowiedzialnością karną, lecz społeczną (? A co to do cholery jest??). Instytucje państwowe i samorządowe, które w związku ze swoją działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu są obowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym prokuratora lub Policję oraz do czasu przybycia organu powołanego do ścigania lub wydania przez niego stosownego zarządzenia nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów przestępstwa sankcjonowane to odpowiedzialnością karną z art. 231 kk.
Dodatkowe uregulowania zapewniające realizację zasady legalizmu:
- instytucja zażalenia do sądu na postanowienie o umorzeniu śledztwa lub dochodzenia oraz na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego
- zażalenie do prokuratora na bezczynność organu ścigana, jeżeli w ciągu 6 tygodni zawiadamiający nie zostanie powiadomiony o odmowie wszczęcia lub o wszczęciu postępowania przygotowawczego.
- zakaz odmowy przyjęcia denuncjacji
- sąd rozstrzyga problem powinności wniesienia przez prokuratora aktu oskarżenia w razie istnienia odpowiednich podstaw w zebranym materialne dowodowym, w sytuacji różnicy zdań między prokuratorem a pokrzywdzonym co do tego czy takie podstawy istnieją w konkretnej sprawie w świetle zebranego materiału dowodowego. Teoria zna dwa rozwiązania - system wymuszenia skargi publicznej (RFN) oraz system skargi subsydiarnej (polski kpk). Można wnieść zażalenie na postanowienie o umorzenie śledztwa lub dochodzenia oraz na na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego. Jeżeli sąd uchyli takie postanowienie, a prokurator ponownie umorzy postępowanie, lub gdy zebrane dowody nie dają podstaw do wniesienia aktu oskarżenia i prokurator nadrzędny nie uwzględni wniesionego zażalenia, to decyzja taka stwarza pokrzywdzonemu drogę do wniesienia własnego aktu oskrażenia o przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego, bez względu na właściwość rzeczową sądu.
W postępowaniu sądowym kpk stanowi, że odstąpienie oskarżyciela publicznego od oskarżenia nie wiąże sądu. Sąd może wyrazić zgodę na odstąpienie, bądź nie.
Wyjątki od zasady legalizmu:
a) umorzenie absorpcyjne - postępowanie można umorzyć, jeżeli orzeczenie wobec oskarżonego kary byłoby niecelowe ze względu na rodzaj i wysokość kary prawomocnie orzeczonej za inne przestępstwo
b) świadek koronny - podejrzany, któremu nadano pozycję świadka koronnego, co do którego postępowanie ulega umorzeniu, jeżeli złożył przed sądem wyczerpujące zeznania dotyczące osób uczestniczących w przestępstwie popełnionym w zorganizowanej grupie lub w związku mającym na celu popełnienie przestępstw
c) umorzenia postępowania przeciwko nieletniemu, jeżeli orzeczenie środków wychowawczych lub poprawczych jest niecelowe ze względu na orzeczone w innej sprawie środki
d) postępowanie rejestrowe
Składniki oportunizmu są dostrzegalne także w instytucji małego świadka koronnego
ZASADA SKARGOWOŚCI
Zasada ta występuje w postępowaniu jurysdykcyjnym, wiąże się z problemem stosunku sądu do kwestii inicjowania postępowania przed tym organem. Problem ten wyraża pytanie: czy sąd wszczyna proces z urzędu w celu rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności karnej, czy też czyni to dopiero wówczas, gdy z odpowiednimi żądaniami wystąpi oznaczony uprawniony podmiot.
Koncepcja ścigania przez sąd z urzędu: sąd jedyny podmiot procesowy, łączy w swoim ręku wszystkie funkcje procesowe, oskarża, broni i sądzi. Nie ma miejsca dla oskarżyciela, oskarżony był przedmiotem a nie podmiotem procesu, tortury, nie było ścierania się interesów procesowych, nie ułatwiało to dojścia prawdy
Koncepcja skargowości: sąd karny może wszcząć i prowadzić proces dopiero, gdy uprawniony podmiot złoży i popiera odpowiednie żądanie ukarania określonej osoby za oznaczony czyn, rozdzielenie funkcji procesowych między sąd i strony.
Podział skarg wg Cieślaka:
- zasadnicze - warunkują integralne postępowanie zasadnicze - inaugurujące w gruncie rzeczy postępowanie sądowe, np. akty oskarżenia, czynności będące surogatem aktu oskarżenia, pozew cywilny, wniosek o warunkowe umorzenie postępowania karnego
- etapowe - warunkują odpowiedni etap postępowania sądowego, np. skarga apelacyjna, kasacyjna, zażaleniowa
- incydentalne - inaugurują odpowiednie postępowanie w związku z wydaniem incydentalnej decyzji, np. zażalenie w przedmiocie tymczasowego aresztowania
Skarga zasadnicza jest aktem o wielostronnym znaczeniu, najważniejsze funkcje:
- funkcja bilansująca - jako wynik podsumowania zgromadzonego materiału dowodowego w postępowaniu przygotowawczym
- funkcja inicjująca - wniesienie aktu oskarżenia zawiązuje postępowanie śadowe przez sam fakt złożenia aktu oskarżenia
- funkcja programowa - akt oskarżenia określa zakres rozpoznania sprawy
- funkcja informacyjna - zawiera informację o tym jaki czyn zarzuca się oskarżonemu i jakimi dowodami oskarżyciel zamierza wykazać winę oskarżonego
W skargowym modelu procesu żądanie uprawnionego podmiotu, czyli skarga - najczęściej akt oskarżenia - stanowi warunek wszczęcia i prowadzenia postępowania sądowego oraz rozstrzygania sprawy przez sąd.
Wszczęcie postępowania sądowego następuje na żądanie uprawnionego oskarżyciela lub innego uprawnionego podmiotu. Art. 14 kpk - dotyczy tylko postępowania sądowego, postępowanie przygotowawcze może być wszczęte bez skargi.
Funkcja programowa aktu oskarżenia może być wyrażona w postaci nakazu albo zakazu. Nakaz oznacza, że skarga zawiera program, który jest dla sądu wiążący. Program ten dotyczy osoby oskarżonego i zarzucanego mu czynu. Zakaz wynikający z treści aktu oskarżenia wyznacza granice orzekania dla sądu tylko co do osoby i zarzucanego jej czynu, których sądowi nie wolno przekraczać. Podmiot procesu, oskarżony jest łatwy do identyfikacji, problem komplikuje się wraz z określeniem granic przedmiotowych rozpoznania sprawy, w grę wchodzi odpowiedzialność za czyn, która opiera się na dwóch podstawach:
- na podstawie faktycznej (określenie czynu)
- na podstawie prawnej (kwalifikacja prawna czynu)
Podstawa prawna może ulegać zmianie w toku całego procesu i organ procesowy jest zobowiązany dostosować kwalifikację prawną czynu do poczynionych ustaleń faktycznych. Taki obowiązek istnieje zarówno w postępowaniu przygotowawczym, jak i jurysdykcyjnym. Kwalifikacja prawna nie jest dla sądu wiążąca, a zmiana zastosowanej kwalifikacji może być następstwem błędu (zmiana pierwotna) lub dokonanych zmian w stanie faktycznym (zmiana wtórna).
Najtrudniejsze jest określenie przedmiotowych granic rozpoznania sprawy. Opis czynu może ulec zmianie zarówno w toku postępowania przygotowawczego, jak i w postępowaniu sądowym, w zależności od wzbogacania przez organ prowadzący proces swej wiedzy o nim. Czyn zarzucany (opisany w akcie oskarżenia) może się różnić od czynu przypisanego (w wyroku skazującym).
Jakie zmiany są dopuszczalne w zakresie opisu czynu wskazanego w akcie oskarżenia? Są tutaj dwie następujące reguły - niezmienności i niepodzielności przedmiotu postępowania.
Czyn naturalny - rozumiany w takiej postaci, w jakiej on wystąpił w przeszłości w obiektywnej rzeczywistości, w związku z którym toczy się postępowanie. W wielu wypadkach w takim pełnym kształcie nie jest on znany organowi wszczynającemu proces.
Czyn w znaczeniu hipotetycznym - procesowe wyobrażenie o czynie, jego przebiegu, jakie uzyskuje organ procesowy w miarę wzbogacenia swej wiedzy o nim poprzez przeprowadzenie dowodów. Opis tego pojawia się w całym toku postępowania i może ulegać zmianom. Powinien doprowadzić do ustaleń pokrywających się z czynem rzeczywistym.
Przez niezmienność przedmiotu procesu rozumie się regułę, według której przedmiot procesu nie powinien podlegać zmianom w toku procesu. Nie odnosi się to do postępowania przygotowawczego. W literaturze wskazuje się, że w procesie karnym dopuszczalna jest zmiana procesowa opisu czynu, jeśli nie wykracza ona poza granice tożsamości czynu. Znaczenie tego problemu, tożsamość decyduje o:
- dopuszczalnym przedmiotowym zakresie rozpoznania sprawy przez sąd w ramach czynu zarzucanego oskarżonemu w akcie oskarżenia - porównanie czynu zarzucanego z przypisanym.
- zakresie prawomocności materialnej, powodującej zakaz ponownego toczenia procesu przeciwko tej samej osobie o ten sam czyn - porównanie czynu co do którego ma się toczyć nowe postępowanie po uprawomocnieniu się wyroku, z czynem rozstrzygniętym w prawomocnym wyroku.
Porównaniu podlegają czyny hipotetyczne, w rzeczywistości jednak właściwym punktem odniesienia winien być czyn naturalny. Czyn hipotetyczny zgodnie z zasadą prawdy powinien się pokrywać z czynem rzeczywistym.
Rzecz w tym, kiedy zmiany w opisie czynu mieszczą się w ramach tego samego czynu, a kiedy wykraczają poza jego ramy?
Śliwiński: przedmiotowa tożsamość czynu zachodzi wtedy, gdy mamy do czynienia z tym samym zdarzeniem faktycznym w znaczeniu naturalnym (historycznym). - nie wyznacza to ostrych kryteriów tożsamości czynu, pojawia się pytanie czy wyznaczenie takich kryteriów jest w ogóle możliwe. Próby przedstawienia kryteriów pozytywnych nie dały rezultatów, literatura twierdzi, że ustalenie ich jest wręcz niemożliwe. Podejmowane są próby ustalenia kryteriów negatywnych, które wyłączają możliwość przyjęcia tożsamości czynu:
- różność podmiotów czynu (sprawców)
- różność dóbr prawnych (przedmiotów ochrony)
- pozostałe kryteria są zmienne i niepewne: Uznaje się, że identyczność jest wyłączona, jeżeli w porównywanych określeniach zachodzą tak istotne różnice, że według rozsądnej, życzliwej oceny nie można ich uznać za określenie tego samego zdarzenia faktycznego.
Reguła niepodzielności przedmiotu wyrażana jest przez dwie dyrektywy:
- niedopuszczalne jest orzekanie w różnych postępowaniach o fragmentach tego samego przedmiotu
- orzeczenie wydane w stosunku do fragmentu przedmiotu procesu prowadzi do stanu rzeczy osądzonej w stosunku do całego przedmiotu procesu
Pierwsza z tych dyrektyw nakazuje wyczerpanie w czasie postępowania wszystkich możliwości dowodowych, aby odtworzyć czyn naturalny. Jeśli opis czynu w akcie oskarżenia obejmuje tylko fragmenty rzeczywistego czynu, to sąd powinien ustalić pełen przebieg określonego zachowania i uwzględnić to w wyroku.
Druga dyrektywa wyraża regułę ne bis in idem (nie dwa razy za to samo), wyrażającego istotę prawomocności materialnej.
Przy niepodzielności bierze się nie tylko czyn rzeczywisty, ale także pozostałe składniki wpływające na odpowiedzialność karną za czyn, nie wolno zatem:
- rozdzielać poszczególnych znamion czynu (np. przemocy od zaboru rzeczy przy rozboju)
- oddzielać kary od winy i orzekać o nich w odrębnych procesach
- rozbijać tzw. Prawnej jedności czynu w przypadku przestępstwa ciągłego lub przestępstwa trwałego
- rozbijać naturalnej jedności czynu, jeżeli np. osobę zabito dwoma strzałami, to nie można tego zachowania dzielić na dwa odrębne czyny
- odrywać niesamodzielnych fragmentów czynu w celu ich odrębnego rozpoznania
Istnieje problem czynu ciągłego - SN wyraża pogląd iż materialna prawomocność osądu czynów przyjętych jako przestępstwo ciągłe nie obejmuje nowo ujawnionych czynów, które w razie wcześniejszego ich ujawnienia weszłyby w skład osądzonego przestępstwa ciągłego - kwestia sporna w literaturze.
Wyjątkiem od niepodzielności przedmiotu procesu może być np. apelacja od wyroku wniesiona tylko co do kary.
Na tle dyrektywy w postaci zakazu orzekania co do fragmentu czynu prawomocnie osądzonego pojawiła się koncepcja procesu dodatkowego. Dopuszczalnym ma być nowy proces o ten fragment osądzonego czynu, co do którego sąd nie mógł orzekać z powodu przyczyn prawnych. Np. pobicie ze skutkiem śmiertelnym, gdy śmierć była w związku z przyczynowym z pobiciem, ale dokonała się dopiero po prawomocnym orzeczeniu o pobicie lub w przypadku popełnienia czynu realizującego znamiona dwóch przestępstw w tym jednego bezwzględnie wnioskowego, prawomocne skazanie za przestępstwo ścigane z urzędu, a następny wniosek pokrzywdzonego miałby doprowadzać do nowego procesu.
Koncepcja nie została przyjęta w teorii i praktyce procesu karnego.
Wyjątki od zasady skargowości:
- proces wypadkowy
- postępowanie z nieletnim
- orzekanie o odpowiedzialności cywilnej z urzędu
Zasady ściśle procesowe: zasady dotyczące postępowania dowodowego
ZASADA PRAWDY
Zasada prawdy materialnej, prawdy obiektywnej - nazwy te przeciwstawiają się innemu rozumieniu prawdy, jako prawdy formalnej (sądowej) - to co w ramach legalnej teorii dowodowej było uznawane za prawdę, niekoniecznie jednak zgodne z rzeczywistością. Skoro prawda jest jedna, to postuluje się pozostanie przy nazwie „zasada prawdy”.
Zasada prawdy dotyczy wyłącznie stanu faktycznego sprawy. Nie odnosi się do stosowania przepisów prawa. Zasada prawdy stanowi dyrektywę adresowaną do organu procesowego, aby wszystkie wydawane w postępowaniu decyzje opierał na ustaleniach faktycznych zgodnych z rzeczy, a więc na ustaleniach prawdziwych. Zasada ta ma w procesie karnym znaczenie nadrzędne, wynika to z dwóch zasadniczych okoliczności:
- wiąże się ona bezpośrednio z celami toczącego się procesu, rozstrzygnięcie o przedmiocie procesu musi odpowiadać ustaleniom prawdziwym
- istotna rola zasady w konstrukcji procesu karnego, budowa procesu musi realizować dyrektywy wynikające z zasady prawdy, pozostałe zasady stanowią narzędzie. Praca organu procesowego polega na poznaniu faktów i zależności między nimi, dlatego tak ważne są ustalenia faktyczne.
Ustalenia faktyczne to dokonane na podstawie dowodów stwierdzenia dotyczące tego stanu faktycznego, o którym należy orzec w decyzji. Te procesowe stwierdzenia faktów powinny być prawdziwe. Prawda w sądzie (zdaniu), to zgodność tego sądu (zdania) z rzeczywistością! Odrzuca się agnostyczną niepoznawalność, biorąc za punkt wyjścia poznawalność, tj. możliwość poznawania zjawisk zgodnych z rzeczywistością przez organy procesowe. Nie oznacza to jednak prawdziwości w sensie absolutnym. W tej sytuacji dyrektywa pomocnicza w zakresie zasady prawdy wymaga, aby oznaczone ustalenia faktyczne były udowodnione, muszą spełniać następujące warunki:
- warunek obiektywny, obiektywna przekonywalność dowodów, odpowiedni stopień prawdopodobieństwa, taki by każdy zwyczajnie myślący człowiek powinien nabrać przekonany o prawdziwości poczynionych ustaleń faktycznych
- warunek subiektywny - całkowite wewnętrzne przekonanie organu rozstrzygającego o prawdziwości ustalenia faktycznego, będącego podstawą decyzji.
Żądanie by wszelkie decyzje procesowe były opierane na prawdziwych ustaleniach faktycznych odnosi się w pełni do wszystkich decyzji na niekorzyść oskarżonego. Zasada prawdy jest skodyfikowana. Podstawę wszelkich rozstrzygnięć mają stanowić ustalenia faktyczne odpowiadające prawdzie, a sąd ma uwzględniać w równym stopniu okoliczności przemawiające na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego. Organ procesowy kierujący procesem jest zobowiązany do czynnego udziału w poszukiwaniu, wprowadzaniu i przeprowadzaniu dowodów zmierzających do wyjaśnienia wszystkich istotnych okoliczności sprawy. Jest to zasada instrukcyjności, stanowiąca pewien aspekt zasady prawdy.
Dotarcie do prawdy nie może być uzyskane za pomocą faktów uzyskanych z nielegalnych źródeł lub w sposób nielegalny. Przepisy przewidują utrudnienia możliwości dokonania ustaleń zgodnych z prawdą, dotyczą możliwości korzystania z niektórych źródeł dowodowych - gdy następuje zderzenie zasady prawdy z interesem społecznym zachowania tajemnicy państwowej, służbowej lub zawodowej oraz ze stosunku pokrewieństwa lub małżeństwa.
ZASADA BEZPOŚREDNIOŚCI
Zasada ta jest ściśle związana z zasadą prawdy, stanowi metodę pozwalającą na realizację zasady prawdy. Ujmuje się ją w postaci trzech następujących dyrektyw:
- sąd powinien opierać swoje ustalenia na dowodach przeprowadzonych na rozprawie (łączy uprawnienia sądu do ustaleń faktycznych z uprawnieniami stron, urealnia prawa stron do aktywnego uczestnictwa w postępowaniu dowodowym)
- dowody powinny być przeprowadzone bezpośrednio przed sądem orzekającym w danej sprawie (sąd gromadzi wrażenia, które umożliwiają mu właściwą ocenę dowodów
- organ kierujący procesem powinien korzystać przede wszystkim z dowodów pierwotnych, nie odrzucając dowodów pochodnych (dowód pierwotny stwarza lepsze warunki poznania prawdy, mniejsze niebezpieczeństwo zniekształceń)
Skodyfikowana jest pierwsza z tych dyrektyw - art. 410 kpk - podstawę wyroku stanowi całokształt okoliczności ujawnionych w toku rozprawy głównej. Pozostałe dwie dyrektywy nie są skodyfikowane, wnioskuje się o nich z wyjątków przewidzianych w kpk. Wyjątki te obejmują sytuacje, kiedy obowiązujące przepisy pozwalają na odczytanie protokołu przesłuchania oskarżonego, świadka lub biegłego, sporządzonych w postępowaniu przygotowawczym lub na rozprawie w tej czy innej sprawie.
ZASADA KONCENTRACJI MATERIAŁU DOWODOWEGO
Zasada koncentracji materiału dowodowego stanowi dyrektywę, w myśl której proces powinien stanowić zwarty ciąg czynności bez zbędnej zwłoki, skupiający środki dowodowe wokół przedmiotu procesu.
Jest to konsekwencja zasady bezpośredniości. Zmierza do przyspieszenia postępowania i orzekania na podstawie całego materiału dowodowego, ogarniętego świadomością sędziego. Inna nazwa - zasada skupienia materiału procesowego. Przeciwieństwem zasady koncentracji jest zasada formalnego postępowania dowodowego (proces dzielony na kilka odcinków, każdy poświęcony pewnej określonej części materiału dowodowego).
Koncentrację materiału dowodowego osiąga się za pomocą
- koncepcji prekluzji w przytaczaniu faktów i dowodów
- koncepcji dyskrecjonalnej władzy sędziego
System prekluzyjny nakłada na strony obowiązek przedstawienia od razu wszystkich znanych faktów i dowodów pod rygorem straty uprawnienia w późniejszym procesie. Drugi system odpowiada realizacji postulatu prawdy i przyjmowany jest w polskim procesie karnym. Zasada ta jest niekodyfikowana.
Wyraża się w terminach postępowania przygotowawczego (którego zadaniem jest zebranie dowodów dla sądu), w postępowaniu sądowym wyraża się w grupie przepisów:
- wezwanie oskarżonego do złożenia wniosków dowodowych w terminie 7 dni (co nie wyklucza złożenia ich w terminie późniejszym)
- prezes sądu dopuszcza dowody i zarządza ich sprowadzenie na rozprawę
- przewodniczący składu ma baczyć, aby wyjaśniono wszystkie istotne okoliczności sprawy
- powinien dążyć do tego by rozstrzygnięcie zapadło na pierwszej rozprawie głównej
W odniesieniu do rozprawy mamy dyrektywę w postaci zasady ciągłości rozprawy, obowiązuje ona od chwili rozpoczęcia rozprawy, jej wymogi:
- niezmienność składu sądzącego
- orzekać w sprawie może tylko taki sędzia, który był obecny na całej rozprawie (możność powołania sędziów dodatkowych)
Wyjątkami od zasady koncentracji materiału dowodowego są:
- przerwa w rozprawie
- odroczenie rozprawy
- odroczenie wydania wyroku
ZASADA SWOBODNEJ OCENY DOWODÓW
W zakresie oceny dowodów można odróżnić dwa podstawowe typy:
- koncepcję ustawowej (legalnej) oceny dowodów
- koncepcję swobodnej oceny dowodów
W ramach legalnych teorii dowodowych organ procesowy jest skrępowany określonymi regułami przewidzianymi prawem w zakresie oceny dowodów, prawo narzuca wartość dowodów - uniemożliwia to dotarcie do prawdy.
W obrębie ustawowej oceny dowodów wyróżnia się:
- pozytywną legalną teorię dowodową (w razie istnienia dowodów w ustawie, sąd musiał uznać dany fakt za udowodniony, charakterystyczna dla procesu inkwizycyjnego)
- negatywną legalną teorię dowodową (ustawa nie pozwalała uznać pewnych faktów za udowodnione, jeżeli brak było dowodów oznaczonych przez ustawę, np. dwóch naocznych świadków)
Obydwie te koncepcje mają już tylko znaczenie historyczne.
Swobodna ocena dowodów oznacza, że organ procesowy, a zwłaszcza sąd ocenia dowody i wyciąga z nich wnioski według swego przekonania, nie będąc skrępowany w tym przedmiocie regułami dowodowymi.
Dwie odmiany:
- zasada swobodnej oceny dowodów niekontrolowana (ocena dowodów jest kwestią wewnętrzną sądu, nie wymaga się argumentacji na temat oceny dowodów, sąd nie ma obowiązku uzasadniania stanowiska - trudności z kontrolą instancyjną, występuje w sądach przysięgłych w systemie anglosaskim)
- zasada swobodnej oceny dowodów kontrolowana (sąd wprawdzie nie skrępowany regułami dowodowymi, jest zobowiązany uzewnętrznić swoją ocenę dowodów - podlega kontroli instancyjnej)
Możliwa jest swobodna ocena dowodów w dwóch ujęciach:
- apriorycznym (wstępna ocena dowodów, którą dokonuje organ kierujący procesem, np. dopuszczając dowód wnioskowany przez stronę)
- aposteriorycznym (ma zastosowanie do dowodów już przeprowadzonych, ona odgrywa zasadniczą rolę w procesie karnym)
W polskim procesie karnym przyjęto kontrolowaną swobodną ocenę dowodów i skodyfikowano w art. 7 kpk. Organ procesowy kształtuje swoje przekonanie na podstawie:
- wszystkich przeprowadzonych dowodów, które są oceniane swobodnie (nakaz oceny wszystkich przeprowadzonych dowodów i zakaz oceniania dowodów nie przeprowadzonych, ocena jest oparta na swobodnym - nieskrępowanym wewnętrznym przekonaniu organu)
- wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego
- zasad prawidłowego rozumowania
Dokonana przez organ ocena dowodów uzewnętrznia się w uzasadnieniu orzeczenia (powinno być ono należyte, logiczne i przekonywujące).
Sąd odwoławczy nie może sugerować sądowi rozpoznającemu ponownie sprawę oceny dowodów. W postępowaniu tym sąd nie jest związany ustaleniami nawet prawomocnego wyroku sądu karnego w innej sprawie.
Zasady ściśle procesowe: Zasady dotyczące formy i sposobu prowadzenia procesu
ZASADA KONTRADYKTORYJNOŚCI (SPORNOŚCI)
Można ją wyrazić w postaci dyrektywy prowadzenia procesu w formie sporu równouprawnionych stron przed bezstronnym sądem. Jej przeciwieństwem jest zasada śledcza, występująca w procesie inkwizycyjnym, a zakładająca skupienie wszystkich funkcji procesowych w ręku sądu. Zasada kontradyktoryjności występuje przede wszystkim w postępowaniu sądowym.
Prowadzenie postępowania w formie sporu jest możliwe tylko pod warunkiem, że podmioty te są równouprawnione, równouprawnienie stron jest składnikiem zasady sporności. Równość stron oznacza te same prawa dla stron i podobne obowiązki. Dyrektywy wyrażające zasadę kontradyktoryjności najpełniej występują w procesie typu anglosaskiego.
W procesie europejskim jest nie do końca do urzeczywistnienia, z uwagi na to iż oskarżycielem publicznym jest prokurator z całym aparatem policyjnym i urzędniczym. Mimo wszystko zasada ta nie jest fikcją.
Zasada kontradyktoryjności zakłada istnienie trójpodmiotowego procesu:
- strona czynna (oskarżyciel, powód)
- strona bierna (oskarżony)
- bezstronny sąd rozstrzygający spór
Każda ze stron spełnia inną funkcję w procesie, zasada ta więc przesądza o rozdzieleniu funkcji procesowych.
W czym się wyraża zasada kontradyktoryjności?
a) uprawnienia stron:
- uczestniczenie w czynnościach postępowania
- uprawnienie do zadawania pytań i składania oświadczeń
- uprawnienie do składania wniosków (a szczególnie dowodowych)
- strony są uprawnione do korzystania z pomocy mającej odpowiednie przygotowanie zawodowe do postępowania przed sądem (oskarżony może mieć obrońcę posiadanie obrońcy może być fakultatywne lub obligatoryjne; pokrzywdzony, oskarżyciel posiłkowy, prywatny i powód cywilny, a nawet osoba nie będąca stroną mogą korzystać z pomocy pełnomocnika)
- strony mają uprawnienie do zaskarżania zapadłych decyzji procesowych
b) uprawnienie oskarżonego do zabierania głosu w fazie przemówień jako ostatniego, co wyrównuje przewagę oskarżyciela, który ma możliwość wcześniejszego przeprowadzenia dowodów na poparcie oskarżenia
c) strona na której wniosek świadek został dopuszczony, zadaje pytania przed pozostałymi stronami
d) postępowanie mediacyjne
W postępowaniu przygotowawczym pewną przewagę uzyskuje zasada śledcza, chociaż nowy kpk zwiększa tutaj kontradyktoryjność przez wprowadzenie stron procesowych, możliwość przeprowadzenia dowodu zawnioskowanego przez stronę.
ZASADA JAWNOŚCI
Zasadę tą traktujemy jako konstytucyjną. Wyraża się ją w postaci dwóch następujących dyrektyw:
- sprawa powinna być rozpatrywana jawnie wobec osób postronnych, tzn. powinna być rozpoznana na rozprawie w sposób publiczny, umożliwiający obserwowanie jej przez każdą zainteresowaną osobę. Jest to zasada publiczności (jawności zewnętrznej)
- sprawa powinna być rozpoznana z udziałem stron i ich przedstawicieli, tzn. osób zainteresowanych jej rozstrzygnięciem, co nazywa się zasadą jawności wewnętrznej
Zasada publiczności: gwarancja niezawisłości sędziowskiej, umacnia praworządność, kontrolę społeczną, wzmacnia poczucie ładu społecznego, rola wychowawcza
Zasada publiczności wyrażona jest w 355 kpk, wedle którego rozprawa odbywa się jawnie, a ograniczenia jawności określa ustawa. Na rozprawie odbywającej się jawnie mogą być obecne:
a) osoby biorące udział w postępowaniu
b) inne osoby:
- pełnoletnie (małoletni mogą być obecni za zezwoleniem przewodniczącego składu sędziowskiego)
- są nie uzbrojone (chyba że za zezwoleniem przewodniczącego, gdy są osobami zobowiązanymi do noszenia broni)
- nie znajdują się w stanie nie licującym z powagą sądu
c) sąd może zezwolić dziennikarzom na utrwalenie za pomocą aparatury dźwięku i obrazu z przebiegu rozprawy gdy przemawia za tym uzasadniony interes społeczny, dokonywanie tych czynności nie będzie utrudniać prowadzenia rozprawy, ważny interes uczestnika postępowania się temu nie sprzeciwia
d) sąd może zgodzić się na wniosek strony na utrwalenie przez nią przebiegu rozprawy za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk, chyba że przemawia przeciwko temu wzgląd na prawidłowość postępowania kryterium zbyt ogólnikowe
Ograniczenia publiczności rozpraw, gdy jawność mogłaby:
- wywołać zakłócenia spokoju publicznego
- obrażać dobre obyczaje
- ujawnić okoliczności, które ze względu na ważny interes państwa powinny być zachowane w tajemnicy
- naruszać ważny interes prywatny
- w razie przesłuchiwania świadka co do okoliczności objętych tajemnicą państwową, służbową lub zawodową
Jawność jest też wyłączona gdy rozprawa dotyczy:
- wniosku prokuratora o umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy i zastosowania środka zabezpieczającego
- sprawy o pomówienie lub znieważenie; na wniosek pokrzywdzonego odbywa się jednak jawnie
- w postępowaniu z nieletnimi (chyba że jawność jest uzasadniona względami wychowawczymi)
- na wniosek osoby wnioskującej o ściganie
Wyłączenie publiczności rozprawy nie pozbawia udziału w niej uczestników postępowania, oprócz stron mogą wziąć udział w rozprawie po dwie osoby wskazane przez oskarżyciela posiłkowego, prywatnego i oskarżonego. Jeśli w jednej sprawie jest kilku oskarżycieli lub oskarżonych, liczba osób zaufania zostaje zredukowana, mogą wskazać po jednej osobie. Osoby zaufania są wyłączone przy obawie ujawnienia tajemnicy państwowej. Mimo wyłączenia jawności rozprawy przewodniczący może zezwolić poszczególnym osobom na obecność na rozprawie. Od czasu zgłoszenia wniosku o wyłączenie jawności rozprawa w zakresie tego wniosku odbywa się z wyłączeniem jawności, jeżeli o to wnosi strona lub sąd uzna za potrzebne.
W razie wyłączenia jawności rozprawy przewodniczący poucza obecnych, o obowiązku zachowania tajemnicy okoliczności ujawnionych na rozprawie i o skutkach niedopełnienia tego obowiązku. Wyrok zawsze ogłasza się jawnie, przytoczenie powodów wyroku może odbywać się z wyłączeniem jawności.
Narada jest zawsze tajnym etapem procesu karnego.
Jawność wewnętrzna jest szersza w porównaniu z jawnością zewnętrzną. W razie wyłączenia jawności odbywa się ona z udziałem stron procesowych. Oskarżony ma prawo być obecny przy wszystkich czynnościach postępowania dowodowego, tylko wyjątkowo:
- oskarżony może być wydalony z sali rozpraw, gdy mimo upomnienia przez przewodniczącego zakłóca porządek rozprawy głównej lub godzi w powagę sądu
- oskarżony opuszcza salę rozpraw, gdy należy obawiać się, że obecność oskarżonego mogłaby oddziaływać krępująco na wyjaśnienia współoskarżonego albo na zeznania świadka lub biegłego, po powrocie na salę rozpraw przewodniczący niezwłocznie informuje oskarżonego o przebiegu rozprawy w czasie jego nieobecności, umożliwia mu złożenie wyjaśnień co do przeprowadzonych w czasie jego nieobecności dowodów.
Rozprawa może się odbywać podczas nieobecności oskarżonego kiedy:
- istnieją warunki do wydania wyroku zaocznego
- oskarżony ze swojej winy wprawił się w stan niezdolności do udziału w rozprawie lub posiedzeniu, w którym jego udział jest obowiązkowy (po przesłuchaniu biegłego lekarza lub zapoznania się z jego świadectwem)
- oskarżony oświadcza, że nie weźmie udziału w rozprawie, uniemożliwia doprowadzenie go na rozprawę albo zawiadomiony o niej osobiście nie stawia się na rozprawie bez usprawiedliwienia (sąd nie może w takim przypadku prowadzić rozprawy jeśli obecność oskarżonego jest niezbędna, jeśli tak jest zarządza zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie oskarżonego)
- oskarżony po złożeniu wyjaśnień samowolnie opuścił salę rozpraw
Sąd orzeka wyrokiem na posiedzeniu:
- warunkowe umorzenie przed rozprawą
- skazania oskarżonego na posiedzeniu w ramach wniosku prokuratora o skazanie bez rozprawy
- dobrowolnego poddania się karze w postępowaniu uproszczonym, kiedy wniosek oskarżonego złożono przed rozprawą
- orzekania wyrokiem nakazowym
Jawność wewnętrzna została rozszerzona w taki sposób, że strony oraz osoby nie będące stronami, jeżeli ma to znaczenia dla ochrony ich praw lub interesów, mają prawo wziąć udział w posiedzeniu wówczas, gdy ustawa tak stanowi, chyba że ich udział jest obowiązkowy (wymaga to powiadomienia).
Jawność wewnętrzna w postępowaniu przygotowawczym, strony mają możliwość uczestniczenia w czynnościach śledztwa lub dochodzenia:
- należy dopuścić stronę i jej przedstawiciela do udziału w czynności, jeżeli nie będzie jej można powtórzyć na rozprawie, chyba że zachodzi niebezpieczeństwo utraty lub uszkodzenia dowodu w razie zwłoki, jeżeli zachodzi niebezpieczeństwo, że świadka nie będzie można przesłuchać na rozprawie strona, prokurator lub inny organ ścigania mogą zwrócić się do sądu z żądaniem przesłuchania go przez sąd. Podejrzanego pozbawionego wolności nie sprowadza się wówczas, gdy zwłoka groziłaby utratą lub zniekształceniem dowodu
- stronom i ich przedstawicielom zezwala się na wzięcie udziału w przesłuchaniu biegłych
- strona, która złożyła wniosek o przeprowadzenie dowodu oraz jej przedstawicielowi, nie można odmówić wzięcia udziału w takiej czynności, jeżeli tego żądają
- strony i ich przedstawiciele powinni być także na ich żądanie dopuszczeni do udziału w innych czynnościach śledztwa, odmówić temu żądaniu może tylko prokurator w uzasadnionych wypadkach ze względu na ważny interes śledztwa, albo odmówić sprowadzeniu oskarżonego pozbawionego wolności, gdy spowodowałoby to poważne trudności.
ZASADA RZETELNEGO PROCESU
Różne określenia tej zasady: uczciwego procesu, sprawiedliwego procesu, prowadzenia fair procesu. Zasada przewidziana w MPPOiP oraz w Konwencji Europejskiej. W tekście angielskim KE użyto wyrazów „fair hering”, brak polskich odpowiedników, najcelniej oddaje to pojęcie rzetelnego procesu. Zasada ta mówi, iż każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły, bezstronny sąd ustanowiony ustawą, przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie.
Zasada ta dotyczy zarówno spraw cywilnych jak i karnych. Zasada rzetelności procesu w przebiegu procesu karnego oznacza:
- zachowanie zasady równości broni (kontradyktoryjności)
- zapewnienia oskarżonemu prawa do obrony, posiadania tłumacza
- zachowania lojalności organów procesowych wobec uczestnika postępowania karnego, w tym także oskarżonego (zakaz wprowadzania w błąd w jakikolwiek sposób uczestnika procesu, nakaz udzielania mu informacji w sytuacjach gdy sąd jest do tego zobowiązany przepisami (np. 100 kpk, 300 kpk) ale także gdy ma to dla uczestnika procesu znaczenie procesowe dyrektywa udzielania informacji uczestnikom postępowania art. 300 kpk przed pierwszym przesłuchaniem podejrzany powinien być pouczony o przysługujących mu uprawnieniach oraz o obowiązkach i konsekwencjach określonych wymienionymi przepisami, reguła ta nie tylko oznacza obowiązek informowania ale także skutki nie wypełnienia takiego obowiązku, nieudzielenie lub mylne udzielenie informacji przez organ kierujący postępowaniem nie wywołuje ujemnych następstw w stosunku do osoby, której dotyczy )
- rozstrzygnięcia sprawy w rozsądnym terminie
ZASADA USTNOŚCI
Zasadę tą można wyrazić w postaci dyrektywy zawierającej nakaz, by czynności procesowe miały formę ustną, a więc formę ustnej wypowiedzi procesowych osób uczestniczących w postępowaniu.
Ścisły związek z zasadą bezpośredniości, zasada ta może być najlepiej realizowana na rozprawie. Ustność urzeczywistnia zasadę jawności i kontradyktoryjności.
Postulat pisemności czynności procesowych posiada także pewne zalety. Ma on znaczenie szczególne, gdy chodzi o precyzję myśli i utrwalania ustnych wypowiedzi, pozwalających na ich kontrolę nawet po znacznym upływie czasu. We współczesnych systemach prawa procesowego spotyka się zarówno czynności przybierające postać ustnej wypowiedzi, jak także i takie, które wymagają formy pisemnej. Niekiedy przyjmuje się więc równoległe obowiązywanie zasad ustności i pisemności. Dyrektywa zachowania formy ustnej odnosi się przede wszystkim do rozprawy, tutaj ma rolę wiodącą, są natomiast wyjątki na rzecz zasady pisemności. Zasada ustności jest skodyfikowana. Art. 365 kpk stanowi, że rozprawa odbywa się ustnie. Dotyczy to zarówno przebiegu całego postępowania dowodowego, jak i czynności związanych z kierowaniem rozprawą. Ustne czynności wymagają jednak utrwalenia, przede wszystkim w formie protokołu. Dyrektywa ustności nie wyklucza dokonania czynności w formie pisemnej, np. wniosek dowodowy może być złożony na piśmie. W niektórych przypadkach nakazana forma ustnej wypowiedzi nie może być przez sąd zastępowana treścią pism i zapisków dowód z wyjaśnień oskarżonego lub zeznań świadków. Niektóre czynności mogą wymagać formy pisemnej i ustnej (np. wyrok). Forma pisemna jest przewidziana zarówno dla skarg zasadniczych jak i etapowych.
ZASADA KONTROLI
Kontroli podlega przede wszystkim działalność organów procesowych i jej rezultaty, zwłaszcza w odniesieniu do decyzji. Spełnia ona funkcję prewencyjną, jak i korekcyjną. Występowała we wszystkich historycznych procesach, oprócz inkwizycyjnego (choć przewidywał środek ostatecznej obrony, lecz jego skutkiem było ponowne rozpatrzenie sprawy przez ten sam sąd)
Z punktu widzenia dokonywania kontroli w procesie karnym można wyodrębnić:
- kontrolę ściśle procesową
- kontrolę administracyjno-nadzorczą
Cechą „wydajnej” kontroli jest dewolutywność, a więc przesunięcie sprawy w celu dokonania kontroli wyroku do sądu wyższej instancji. Kontrola dokonywana przez ten sam sąd, lecz w innym składzie (instancja pozioma) nie wydaje się wystarczająco sprawna. W zależności od tego, czy decyzja sądu kończąca postępowanie podlega na skutek zaskarżenia jednorazowej kontroli, czy też od orzeczenia sądu można wnieść kolejny środek odwoławczy można mówić o systemie dwu lub trzech instancji.
Wedle 176 Konstytucji RP postępowanie przed sądem jest co najmniej dwuinstancyjne. Kontrola odbywa się na skutek wniesienia skargi odwoławczej przez uprawnionego. Niekiedy organem kontrolnym w odniesieniu do postanowień prokuratora jest sąd. Kontroli podlegają decyzje procesowe, niekiedy czynności procesowe, a nawet bezczynność organów ścigania. Kontrola jest dokonywana w zakresie:
- przestrzegania prawa
- prawidłowości ustaleń faktycznych
- zastosowania skutków.
Decyzja może być uchylona lub zmieniona. Istnieją nadzwyczajne środki odwoławcze: kasacja i wznowienie postępowania sądowego.
Kontrola administracyjno-nadzorcza nie może wkraczać w zakres objęty niezawisłością sędziego, nadzór ten dotyczy administracyjnej działalności sądów, a sprawuje go Minister Sprawiedliwości oraz prezesi poszczególnych sądów. Z nadzorem mamy także do czynienia w obrębie nadzoru prokuratora nad postępowaniem przygotowawczym w zakresie w jakim sam go nie prowadzi (iluzoryczny jeśli chodzi o dochodzenia). Można też mówić o społecznej kontroli sądów, w ramach zasady publiczności.
Zasady ściśle procesowe: zasady dotyczące sytuacji prawnej oskarżonego w procesie.
ZASADA DOMNIEMANIA NIEWINNOŚCI OSKARŻONEGO
Rys historyczny:
- rzymski republikański proces karny - praesumptio boni viri (domniemanie dobrej wiary)
- proces inkwizycyjny - domniemanie winy oskarżonego
- schyłek procesu inkwizycyjnego - przyjęcie winy oskarżonego bz wstępnych założeń
- współczesność - zasada domniemania niewinności.
Zasada ta stanowi zasadniczą dyrektywę określającą sytuację procesową oskarżonego. Skierowanie procesu karnego przeciwko określonej osobie nie stwarza domniemania winy, choć wymagają odpowiedniej podstawy dowodowej, usprawiedliwiającej przedstawienie zarzutów lub wniesienie aktu oskarżenia. Domniemanie niewinności stanowi, że oskarżony ma być uważany za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona zgodnie z przepisami kpk (tj. udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem)
Do 1969 r. domniemanie nie było wprost wypowiedziane w ustawie, zasada domniemania niewinności jest zasadą konstytucyjną, skodyfikowaną także w kpk i KE. Jak sprecyzować nakaz traktowania oskarżonego jako niewinnego?
- obiektywne rozumienie domniemania niewinności - powinność traktowania jako niewinnego bez względu na wewnętrzne przekonanie organów procesowych
- subiektywne rozumienie domniemania niewinności - żądanie by do prawomocnego wyroku organy procesowe zakładały niewinność oskarżonego i odpowiednio go traktowały w procesie, koncepcja krytykowana: 1) nie można nakazać nikomu subiektywnego stanowiska, 2) relatywizm domniemania
art. 5 kpk - oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki wina jego nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu.
Zasada domniemania niewinności więc zakłada istnienie stanu prawnego, według którego oskarżony musi być traktowany jako niewinny, niezależnie od przekonania organu procesowego. Domniemanie jest wyłączone stwierdzeniem winy oskarżonego w prawomocnym wyroku skazującym.
Warunkowe umorzenie postępowania stwierdza winę i tym samym wyłącza działanie w danej sprawie domniemania niewinności.
Domniemanie niewinności działa zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz procesu karnego. Aspekt wewnętrzny polega na tym, że oskarżony ma być traktowany jako osoba niewinna w każdym etapie procesowym, aż do uprawomocnienia się wyroku skazującego. Aspekt zewnętrzny polega na oddziaływaniu zasady domniemania niewinności wobec każdej osoby, instytucji, organizacji, mediów które nie mogą traktować oskarżonego jako winnego, jeżeli taki fakt nie zostanie stwierdzony prawomocnym wyrokiem - oskarżony pozostaje pod ochroną prawa cywilnego (art. 24 KC) a także prawa karnego (art. 212 KK).
Domniemanie niewinności oskarżonego wywołuje szereg konsekwencji procesowych:
- obiektywizacja badania winy oskarżonego - orzeczenie musi być zasadne, a ustalenie winy przekonujące, zbadane muszą być wszystkie dowody przeprowadzone
- in dubio pro reo - nie dające się rozstrzygnąć wątpliwości rozstrzyga się na korzyść oskarżonego (dwa poglądy na tą zasadę 1) konsekwencja zasady domniemania niewinności 2) obie instytucje to równorzędne zasady - Marszał opowiada się za 1) twierdząc, że in dubio pro reo pełni funkcję uzupełniającą oraz wskazuje na uregulowanie tego w jednym przepisie z zasadą domniemania niewinności.)
- obowiązek dowodzenia (onus probandi) przerzucony na organy procesowe (wątpliwości czy nie jest to osobna zasada, Marszał twierdzi że jest to tylko konsekwencja zasady domniemania niewinności zauważając, że skoro domniemywa się czyjąś niewinność to należy mu ją udowodnić, organy procesowe ponadto mają uwzględniać okoliczności zarówno na korzyść jak i niekorzyść oskarżonego.)
- wobec oskarżonego stosuje się tylko takie ograniczenia swobody, które są konieczne do prowadzenia procesu - czy wobec osoby chronionej domniemaniem można stosować środki przymusu procesowego polegające na faktycznym pozbawieniu wolności - Cieślak mówi, że tak:
1) traktując oskarżonego jako niewinnego widzi się procesową konieczność takiego „zabezpieczenia postępowania”, gdy istnieją dostateczne dowody wskazujące na jego winę, choć nie jest ona jeszcze udowodniona
2) można upatrywać w tym ustawowego ograniczenia zasady domniemania niewinności do tego przychyla się Marszał
ZASADA PRAWA DO OBRONY OSKARŻONEGO
Zasada konstytucyjna, dyrektywa, według której w procesie karnym oskarżonemu należy zapewnić prawo do obrony. Oskarżony jest podmiotem a nie przedmiotem procesu karnego.
Zasada wyrażona w Konstytucji RP wskazuje, że każdy przeciw komu toczy się postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania, w szczególności może wybrać obrońcę lub korzystać z obrońcy z urzędu.
Według KE:
- oskarżony ma prawo do otrzymania szczegółowej informacji w języku dla niego zrozumiałym o istocie i przyczynie wniesionego przeciwko niemu oskarżenia;
- posiadania odpowiedniego czasu i możliwości przygotowania obrony
- bronienia się osobiście lub przez ustanowionego obrońcę, jeśli nie ma środków na pokrycie kosztów obrony, do bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy z urzędu, gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości
- przesłuchania lub spowodowania przesłuchania świadków oskarżenia oraz żądania obecności i przesłuchania świadków obrony na takich samych warunkach jak świadków oskarżenia
- korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie rozumie lub nie mówi językiem używanym w sądzie
Jest to lista warunków minimalnych.
Do zakresu prawa do obrony od strony podmiotowej należą:
1) możliwość podejmowania całego szeregu czynności osobiście przez oskarżonego
2) prawo do korzystania z pomocy obrońcy (prawo do obrony formalnej)
3) przepisy nakazujące organom procesowym dokonywanie czynności także na korzyść oskarżonego
ad 1) służą mu uprawnienia stron (prawo udziału w czynnościach procesowych, przesłuchiwania i powoływania świadków, składania wniosków )oraz uprawnienia służące wyłącznie oskarżonemu: prawo do składania wyjaśnień, prawo do milczenia, prawo do przesłuchania w obecności obrońcy
ad 2) oskarżony może korzystać z pomocy adwokata występującego w charakterze obrońcy. Obrona może być obowiązkowa lub nieobowiązkowa. Obowiązkowa wtedy gdy przepisy prawa wymagają posiadania przez oskarżonego w toku procesu obrońcę i odbywania czynności z jego udziałem, w szczególności gdy:
- jest nieletni
- jest głuchy, niemy lub niewidomy
- zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności
- gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę
Oskarżony musi posiadać obrońcę także w postępowaniu przed sądem okręgowym jako sądem pierwszej instancji, gdy:
- zarzucono mu zbrodnię
- jest pozbawiony wolności
Obrona obowiązkowa może być wypełniona obroną z wyboru lub obroną z urzędu, obrona z wyboru jest wtedy gdy oskarżony zawsze umowę o obronę ze strony określonego adwokata.
Obrona z urzędu ma miejsce:
- gdy obrona jest obowiązkowa, a oskarżony nie ma obrońcy z wyboru
- gdy oskarżony nie jest w stanie bez uszczerbku koniecznego utrzymania siebie i swojej rodziny ponieść kosztów obrony
18