Klasyfikacja przestępstw
1.Waga przestępstwa
Przestępstwa są klasyfikowane według różnych kryteriów. Podstawowy podział dokonywany jest według kryterium wagi przestępstwa. Artykuł 7KK dzieli przestępstwa na zbrodnie i występki. Zbrodniami są czyny zagrożone kara pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat albo karą surowszą. Chodzi tu o dolną granicę zagrożenia ustawowego, która musi wynosić co najmniej 3 lata. Zbrodnią jest więc umyślne zabójstwo, rozbój z użyciem broni lub innego niebezpiecznego przedmiotu, fałszowanie pieniędzy.
Określenie, które przestępstwa są zbrodniami, jest w zasadzie wystarczające dla przeprowadzenia podziału na zbrodnie i występki. Występkami są czyny zagrożone karą ( ustawa ma tu na myśli górną granicę zagrożenia) przekraczającą jeden miesiąc pozbawienia wolności, jeden miesiąc pozbawienia wolności lub grzywny poniżej 30 stawek dziennych. Czyny przy których górne zagrożenie karą nie przekracza tych granic są wykroczeniami.
2.Forma winy
Podział przestępstwa na umyślne i nieumyślne opiera się na kryterium formy winy. Zbrodnię można popełnić tylko umyślnie, występek może być popełniony również nieumyślnie, jeżeli ustawa tak stanowi. Jeżeli więc w ustawie znajdziemy czyn odpowiadający definicji zbrodni, to znaczy, że mamy do czynienia z przestępstwem umyślnym. Co do występków, milczenie ustawy oznacza, że są one umyślne ( np. występek uszkodzenia cudzej rzeczy. Nieumyślność występku musi być wyraźnie ustanowiona w ustawie przez użycie słowa „nieumyślnie” lub innego zwrotu określającego winę nieumyślną ( jak np. zwrot „ powinien i może przypuszczać „ w art. 288KK).
3. Forma czynu
Ze względu na formę czynu wyróżniamy przestępstwa z działania i przestępstwa z zaniechania. Pewne typy przestępstw mogą być popełnione tylko przez działanie, np. zgwałcenie ( art. 197 KK), czynna napaść na funkcjonariusza ( art. 223KK). Druga grupa obejmuje przestępstwa, które mogą być popełnione tylko przez zaniechanie, np. niezawiadomienie o przestępstwie ( art. 240 KK), nieudzielanie pomocy ( art. 162KK). Do trzeciej grupy zaliczamy te przestępstwa, które mogą być popełnione przez działanie lub przez zaniechanie np. fałszywe zeznania ( art. 233KK) mogą być popełnione w ten sposób, że sprawca zeznaje nieprawdę, lub w ten sposób, że zataja prawdę. Szereg typów przestępstw nie określa jednak wprost tej alternatywy, lecz wynika ona z interpretacji dotyczących ich przepisów. Na przykład określenie „ zabija człowieka” ( art. 148KK) rozumie się w ten sposób, że może być to zabójstwo popełnione tak przez działanie ( np. strzał do człowieka), jak i przez zaniechanie ( np. uśmiercenie noworodka przez niekarmienie go).
4. Znamię skutku
Podział przestępstw na przestępstwa formalne ( bezskutkowe) i przestępstwa materialne ( skutkowe) opiera się na kryterium występowania wśród znamion danego typu przestępstwa znamienia skutku. Jeżeli określony skutek do znamion przestępstwa należy, mamy do czynienia z przestępstwem materialnym, jeżeli natomiast przestępstwo polega po prostu na określonym zachowaniu się, nazwiemy je przestępstwem formalnym. Pojęcie skutku rozumiane jest w prawie karnym szeroko. Jest to zmiana w świecie zewnętrznym, która może mieć różny charakter i która da się oddzielić od samego zachowania się. Zmianą taka jest uszkodzenie rzeczy ( art. 288 KK) , uszczerbek na zdrowiu ( art. 156 KK), pożar ( art. 163 KK), ale również bezpośrednie niebezpieczeństo dla życia ( art. 160 KK), pozbawienie człowieka wolności ( art. 189 KK) lub obawa ( art. 190 KK).
Wszystkie powoływane wyżej przepisy KK odnoszą się do przestępstw materialnych. Do przestępstw formalnych zaliczamy natomiast nieudzielanie pomocy ( art.162 KK), nakłanianie do uprawiania nierządu ( art.204 & 1KK), fałszywe zeznania ( art. 233 KK).
5.Typy przestępstw
Niektóre typy przestępstw po dodaniu do nich pewnych dodatkowych znamion tworzą nowy typ przestępstwa ( z reguły zawarty w oddzielnym paragrafie artykułu KK), zagrożony surowszą lub łagodniejszą karą. W takiej sytuacji typ przestępstwa będący punktem wyjścia nazywamy typem podstawowym, a typ nowo utworzony- typem kwalifikowanym, gdy jego zagrożenie karą jest surowsze, albo typem uprzywilejowanym, gdy jest on zagrożony karą łagodniejszą. Na przykład przestępstwo zwykłego umyślnego zabójstwa ( art. 148 & 1 KK), którego znamiona ( „ Kto zabija człowieka…”) uzupełnimy o znamiona dodatkowe( „ … pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami”), tworzy typ uprzywilejowany, zwany w skrócie zabójstwem w afekcie ( art. 148 & 4 KK) i zagrożony karą łagodniejszą niż czyn z art. 148 & 1KK, który nazwiemy typem podstawowym. Z kolei przykład na typ kwalifikowany znajdujemy w art. 189 & 3 KK ( „ pozbawienie wolności związane ze szczególnym udręczeniem”).
6. Tryb ścigania
Ze względu na tryb ścigania dzielimy przestępstwa na przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego ( publicznoskargowe) i przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego ( prywatnoskargowe). Większość przestępstw ma charakter publicznoskargowy, tzn. ich ściganiem zajmuje się oskarżyciel publiczny ( z reguły jest nim prokurator), działający w imieniu państwa. Prowadzi on postepowanie przygotowawcze, sporządza akt oskarżenia i wykonuje czynności oskarżyciela przed sądem.
Przestępstwa prywatnoskargowe są w polskim prawie karnym nieliczne. Należą do nich np. zniesławienie ( art. 212 KK), zniewaga ( art. 216 KK), naruszenie nietykalności cielesnej ( art. 217 KK). Ściganie tych przestępstw jest w zasadzie prywatną sprawą pokrzywdzonego, który jako oskarżyciel prywatny może wnosić i popierać oskarżenie przed sądem.
Niektóre przestępstwa publicznoskargowe mogą być ścigane jedynie wtedy, gdy pokrzywdzony złoży wniosek o ściganie ( przestępstwa wnioskowe). Przestępstwami wnioskowymi są np. zgwałcenie ( art. 197 KK), kradzież na szkodę osoby najbliższej ( art. 278 & 4 KK). Powody uznania przestępstwa za wnioskowe mogą być dwojakiego rodzaju. W przypadku takiego przestępstwa jak zgwałcenie chodzi o ochronę interesów osoby pokrzywdzonej. Może ona nie życzyć sobie ścigania sprawcy, uznając, że rozpatrywanie sprawy, konieczność relacjonowania przebiegu zdarzenia, dotarcie informacji o przestępstwie do szeregu kręgu osób itd. będzie dla niej dodatkową krzywdą. Częściej wnioskowy charakter przestępstwa uzasadniony jest tym, że w konkretnym przypadku chodzić może o czyn o niewielkiej wadze, i pokrzywdzonemu pozostawia się wstępną ocenę , czy istnieje potrzeba jego ścigania. Na przykład pokrzywdzony przestępstwem uszkodzenia rzeczy ( art. 288 KK) może uznać, że ze względu na rozmiary szkody lub jej wyrównanie przez sprawcę nie opłaca mu się żądać wszczęcia postępowania karnego i być następnie zmuszonym do występowania w roli świadka w procesie.
Osobną grupę przestępstw wnioskowych stanowią przestępstwa wojskowe ścigane na wniosek dowódcy jednostki. W tym wypadku chodzi również o uniknięcie prowadzenia postępowania karnego w sprawach, w których wystarcza stosowanie środków dyscyplinarnych.
Struktura przestępstwa
Przestępstwo jako pojęcie ogólne i jako określony typ przestępstwa może być analizowane z punktu widzenia jego struktury. Takie spojrzenie na przestępstwo prowadzi do wniosku, że do jego najważniejszych elementów należą: podmiot przestępstwa, strona przedmiotowa, strona podmiotowa i przedmiot przestępstwa.
Podmiot przestępstwa
Wiek sprawcy
Według polskiego prawa karnego podmiotem przestępstwa może być tylko osoba fizyczna, która ukończyła w chwili popełnienia czynu 17 lat ( art. 10 & 1 KK). Czynów popełnianych przez osoby nieletnie, czyli osoby poniżej lat 17, nie nazywa się przestępstwami. Nieletni nie podlegają odpowiedzialności karnej, lecz stosuje się wobec nich środki przewidziane w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich.
Od zasady, że granica wieku odpowiedzialności karnej jest lat 17, przewidziano w Kodeksie karnym 2 wyjątki. W pewnych wypadkach odpowiedzialność karną może ponieść nieletni, który ukończył 15 lat. Jest to możliwe przy spełnieniu warunków odnoszących się do rodzaju popełnionego czynu oraz do właściwości sprawcy i okoliczności sprawy. Katalog przestępstw, których popełnienie uzasadnia skorzystanie z tej możliwości, zawiera art. 10 & 2 KK. Są to np. morderstwo ( art. 148 &2 i 3 KK), umyślne spowodowanie uszczerbku na zdrowiu typu podstawowego i kwalifikowanego ( art. 156 & 1 i 3 KK).
Nieletni, który po ukończeniu 15 lat popełnił jedno z wymienionych przestępstw, może odpowiadać według przepisów KK, jeżeli przemawiają za tym okoliczności sprawy oraz właściwości i warunki osobiste sprawcy, a zwłaszcza jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne. Uregulowanie to opiera się na założeniu , że rozwój intelektualny i moralny jednostki przebiega w sposób zindywidualizowany. Jako zasadę przyjmuje się, że pełną zdolność do zawinienia popełnianych czynów zabronionych osiąga się z ukończeniem lat 17. Jest jednak oczywiste, że ustawowa granica wieku ma charakter w pewnym stopniu umowny. Świadczy o tym zróżnicowanie istniejące w tym względzie w ustawodawstwach różnych państw. Nie ulega tez wątpliwości, że nieletni w tym samym wieku kalendarzowym są na róznym stopniu rozwoju indywidualnego. Artykuł 10 & 2 KK uwzględnia ten fakt, powołując się na stopień rozwoju oraz właściwości i warunki osobiste nieletniego. Z kolei stosowanie tego przepisu tylko w przypadku popełnienia poważnych przestępstw i odwołanie się do okoliczności sprawy oznacza, że należy uwzględnić również funkcję sprawiedliwościowa prawa karnego. Na przykład popełnienie czynu w sposób szczególnie drastyczny będzie taką okolicznością przemawiającą za zastosowaniem kary wobec nieletniego.
Wyjątek w drugą stronę, polegający na potraktowaniu dorosłego sprawcy w wieku od 17 do 18 lat jak nieletniego, przewiduje art. 10 & 4 KK. Odnosi się to tylko do sprawcy występku, wobec którego można zastosować zamiast kary środki poprawcze lub wychowawcze, jeżeli przemawiają za tym okoliczności sprawy, a także stopień rozwoju oraz właściwości i warunki osobiste sprawcy.
2.Nieletni
Pojęcie ”nieletni „ można stosować w trzech znaczeniach. Po pierwsze to osoby do lat 18, wobec których stosuje się środki wychowawcze w związku z ich demoralizacją. Po drugie osoby między 13 a 17 rokiem życia, wobec których toczy się postępowanie o czyny karalne wypełniające znamiona przestępstw lub niektórych wykroczeń. Po trzecie osoby wobec których wykonuje się orzeczone środki wychowawcze lub poprawcze, określane są przez ustawę jako nieletni do czasu ukończenia przez nie 21 lat.
Wobec nieletnich stosuje się różne środki wychowawcze i wychowawczo- lecznicze:
środki wychowawcze, m.in.
upomnienie,
zobowiązanie do określonego postępowania ( np. do podjęcia nauki)
nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna,
nadzór kuratora,
umieszczenie w rodzinie zastępczej, młodzieżowym ośrodku wychowawczym, w młodzieżowym ośrodku socjoterapii albo ośrodku szkolno- wychowawczym.
środek leczniczo- wychowawczy- umieszczenie nieletniego w szpitalu psychiatrycznym lub innym odpowiednim zakładzie leczniczym. Stosuje się go w razie stwierdzenia u nieletniego, który popełnił czyn karalny, niedorozwoju umysłowego, choroby psychicznej lub innego zakłócenia czynności psychicznych bądź nałogowego używania alkoholu albo innych środków w celu wprawienia się w stan odurzenia.
umieszczenie w zakładzie poprawczym zastosować można jedynie w razie popełnienia przez nieletniego między 13 a 17 rokiem życia czynu wypełniającego znamiona przestępstwa, jeżeli jednocześnie zachodzi wysoki stopień jego demoralizacji oraz przemawiają za tym okoliczności i charakter czynu oraz nieskuteczność lub przewidywana nieskuteczność innych środków.
3.Młodociany
Kodeks posługuje się również pojęciem „ młodociany”. Sprawca młodociany to taki , który nie ukończył 21 lat w chwili czynu ani 24 lat w chwili orzekania w 1 instancji ( art. 115 & 10 KK). Jest to szczególna kategoria sprawcy dorosłego, który w związku ze swoim wiekiem traktowany jest przez KK w szeregu sytuacji odmiennie niż inni sprawcy. W szczególności KK odmiennie określa zasady wymierzania kary młodocianemu, kładąc nacisk na jej cele wychowawcze ( art. 54 & 10 KK).
Przestępstwa indywidualne i przestępstwa powszechne
Przestępstwa powszechne to takie, których podmiotem może być każda osoba odpowiadająca ogólnym cechom podmiotu przestępstwa, tzn. osoba fizyczna, która osiągnęła określony wiek.
Przestępstwa indywidualne natomiast to te, w których opisie ustawowym znamię podmiotu określone jest przez użycie pewnej dodatkowej cechy ( „ żołnierz”, „ funkcjonariusz publiczny”, „ matka”itd.). Powoduje to, że sprawcami tych przestępstw mogą być tylko osoby mające taką cechę.
Przestępstwa indywidualne dzielimy na właściwe i niewłaściwe. Przestępstwa indywidualne właściwe to takie, przy których szczególna cecha podmiotu decyduje o bycie przestępstwa np. odmowa wykonania rozkazu ( art. 343 KK), łapownictwo bierne ( art. 228 KK).
Przy przestępstwach indywidualnych niewłaściwych szczególna cecha podmiotu nie decyduje o bycie przestępstwa, lecz o stworzeniu jego typu kwalifikowanego lub uprzywilejowanego. Brak tej cechy powoduje więc wyłączenia przestępności czynu, lecz tylko jego wyższą lub niższą karalność. Przykładem może tu być przestępstwo dzieciobójstwa ( art. 149 KK), którego może się dopuścić tylko matka.
Strona przedmiotowa przestępstwa
Do strony przedmiotowej przestępstwa zaliczamy:
czyn ( zachowanie się) podmiotu,
skutek czynu,
czas i miejsce czynu,
sytuację, w jakiej czyn popełniono,
sposób popełnienia i przedmiot wykonawczy czynu.
Najważniejszym elementem strony przedmiotowej jest zachowanie się sprawcy. Zachowanie się sprawcy określonego typu przestępstwa opisywane jest w ustawie przy pomocy tzw. znamienia czasownikowego ( „ zabija”, „ ujawnia”, „ podrabia”itp.). Znamię skutku występuje tylko przy przestępstwach materialnych. Przy niektórych typach przestępstw określa się miejsce czynu na terytorium RP, czas popełnienia. Stosunkowo często do znamion przestępstwa należy sposób jego popełnienia np. „ przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem” ( art. 197 KK), „ przez tworzenie fałszywych dowodów” ( art.242 & 1 KK).
Przez przedmiot wykonawczy rozumie się przedmiot materialny, na którym dokonuje się danego przestępstwa, np. przedmiotem wykonawczym naruszenia tajemnicy korespondencji( art. 267 KK) jest „ zamknięte pismo”, które sprawca otwiera , przedmiotem wykonawczym przestępstwa z art. 277 KK SA „ znaki graniczne”, które sprawca niszczy, usuwa, przesuwa lub fałszywie wystawia.
Formy czynu
Przestępstwa trwałe
Przestępstwo może być ujęte jako utrzymywanie pewnego stanu rzeczy, np. pozbawienia człowieka wolności ( art. 189 KK), nielegalne posiadanie broni palnej ( art. 263 & 2 KK), dezercja ( art. 339 KK). Czas popełnienia takich przestępstw, nazywanych przestępstwami trwałymi, rozciąga się wówczas na okres od zapoczątkowania takiego stanu do jego zakończenia, np. w przypadku nielegalnego posiadania broni palnej będzie to okres od wejścia w posiadanie broni do momentu pozbycia się jej, utraty lub uzyskania zezwolenia.
Przestępstwa wieloosobowe
Większość przestępstw ujęta jest w przepisach karnych jako działanie pojedynczego sprawcy, co zresztą nie wyklucza ich popełnienia przez dwie lub więcej osób działających wspólnie. Niektóre przestępstwa muszą jednak polegać na działaniu wieloosobowym. Przepisy ujmują wówczas czyn jako „ branie udziału” w pewnym wspólnym działaniu. Na przykład art. 158 KK ujmuje opisane tam przestępstwa jako „ branie udziału w bójce lub pobiciu”.
Przestępstwa wieloszynowe
Niekiedy ustawa ujmuje zachowanie się sprawcy jako wieloczynowe, tzn. polegające na pewnego rodzaju działalności , na którą składają się poszczególne czyny. Na przykład art. 130 KK ujmuje przestępstwo szpiegostwa jako m. in. „ branie udziału w obcym wywiadzie”. Takie ujęcie ustawowe powoduje, że cała działalność sprawcy nie jest w procesie karnym dzielona na poszczególne fragmenty, lecz jest z mocy ustawy traktowana jako jeden czyn. Szczególną odmianą przestępstw wieloczynowych są takie, które muszą polegać na pewnej działalności, tzn. pojedyncze zachowanie się sprawcy nie wyczerpuje znamion przestępstwa. Należy do nich przestępstwo rozpijania małoletniego ( art. 208 KK) i w zasadzie przestępstwo znęcania się ( art. 207 KK), ponieważ użycie czasowników „ rozpija” i „ znęca się” zakłada jakiś szereg zachowań. Czyn pojedynczy ( np. jednorazowe poczęstowanie alkoholem) może być co najwyżej usiłowaniem. Szczególną formą czynu jest zaniechanie.
Przestępstwa z zaniechania
Przestępstwo z zaniechania polega na niepodjęciu przez sprawcę działania, do którego był on zobowiązany lub na spowodowaniu określonego skutku przez niepodjęcie takiego działania. Jest to więc szczególna grupa przestępstw indywidualnych, ponieważ mogą być one popełnione tylko przez pewien krąg osób, a przynależność do tego kręgu opiera się na kryterium szczególnej cechy podmiotu( bycie zobowiązanym do określonego działania).
Podstawowym problemem przy przestępstwach z zaniechania jest określenie, kiedy taki obowiązek działania zachodzi, a zwłaszcza jakie są źródła tego obowiązku. Źródłem obowiązku działania przy przestępstwach formalnych z zaniechania jest sama ustawa karna. Ten sam przepis karny, który przewiduje karę za zaniechanie określonego działania, jest jednocześnie źródłem obowiązku takiego działania. Na przykład obowiązek udzielenia pomocy człowiekowi znajdującemu się w niebezpieczeństwie wynika z przepisu art. 162 KK przewidującego przestępstwo nieudzielania pomocy. Obowiązek zawiadomienia organów ścigania o określonych zbrodniach wynika z art.240 KK, który niezawiadomienie uznaje za przestępstwo itd.
Przestępstwa materialne z zaniechania
Artykuł 2 KK brzmi : „ Odpowiedzialności karnej za przestępstwo skutkowe popełnione przez zaniechanie podlega ten tylko, na kim ciążył prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi”. Z przepisu tego wynika, że źródłem obowiązku działania może być:
ustawa,
umowa lub przyjęcie określonej funkcji.
Ustawa może bezpośrednio zobowiązywać obywateli do określonych działań, np. Kodeks rodzinny i opiekuńczy zobowiązuje rodziców do opieki nad dziećmi. Jeżeli rodzice przez zaniedbanie tego obowiązku wywołują pewne skutki, np. pozostawiając dziecko bez opieki, doprowadza do tego, że wypadnie przez okno i poniesie śmierć, mogą odpowiadać za nieumyślne spowodowanie śmierci ( art. 155 KK).
Mówiąc o tym, że obowiązek działania może wynikać z umowy, mamy na myśli wszelkie rodzaje umów, zarówno sformalizowane, jak i niesformalizowane. Może to być więc zarówno pisemna umowa o pracę , jak i umówienie się rodziców ze znajomymi, że przez krótki czas ich nieobecności na plaży znajomi ci zaopiekują się pozostawionym dzieckiem.
Nie ma wątpliwości, że wtedy gdy obowiązek działania wynika z ustawy lub umowy ma charakter obowiązku prawnego. W nauce prawa karnego uważa się, że musi to być taki obowiązek prawny, który czyni zobowiązanego gwarantem nienastąpienia pewnego skutku. Na przykład osoba zawierająca umowę dożywocia, z której wynika m.in. obowiązek udzielenia pomocy dożywotnikowi i opieki nad nim w razie jego choroby, staje się w tym zakresie gwarantem nienastąpienia skutków, którym obowiązek ten ma zapobiegać. Podobnie gwarantem staje się pielęgniarka wynajęta do opieki nad ciężko chorym i jeżeli - zaniedbując obowiązki ( np. nie podając na czas leku) - spowoduje śmierć pacjenta, może odpowiadac za przestępstwo z zaniechania.
Skutek czynu. Związek przyczynowy.
Do strony przedmiotowej przestępstw materialnych należy skutek. Wtedy, gdy jakies przestępstwo występuje nie tylko w typie podstawowym, lecz również w typie kwalifikowanym przez nastąpienie określonego skutku- skutek ten nazywany jest w przepisach Kodeksu karnego następstwem czynu. Na przykład art. 158 & 1KK przewiduje typ podstawowy bójki lub pobicia, których skutkiem jest określone niebezpieczeństwo. Natomiast art. 158 & 2 przewiduje typ kwalifikowany przez dalszy skutek w postaci ciężkiego uszczerbku na zdrowiu.
Między zachowaniem się sprawcy a skutkiem tego zachowania się zachodzić musi związek przyczynowy. Kodeks karny nie używa wprawdzie zwrotu „ związek przyczynowy”, ale przez użycie takich określeń, jak „ powoduje”, „ wyrządza”, „ uszkadza” itp. wprowadza pośrednio warunek występowania związku przyczynowego.
Stwierdzenie, że w konkretnym przypadku zachodził związek przyczynowy między zachowaniem się sprawcy a skutkiem, który nastąpił czasowo po tym zachowaniu się, wymaga stosowania pewnych kryteriów. Określenie tych kryteriów i sposobu ich stosowania jest przedmiotem teorii związku przyczynowego.
Teoria ekwiwalencji
Teoria ekwiwalencji( równowartości warunków) opiera się na założeniu, że przyczyną każdego skutku jest pewna suma warunków koniecznych do jego nastąpienia. Przykład:
Na szosie nastąpiła kolizja dwóch samochodów. Warunkiem koniecznym zdarzenia było zarówno to, że kierowca X jechał z maksymalną dozwoloną szybkością, a więc za szybko, by móc zahamować na czas, jak i to, że kierowca Y, kłócąc się z pasażerem, nie zauważył znaku nakazującego ustąpienie pierwszeństwa przejazdu. Niezbędnym warunkiem kolizji było i to ,że na kilka minut przed nią spadł deszcz, a jezdnia była w tym miejscu wyjątkowo gładka, co zmniejszyło skuteczność hamowania.
Koniecznym warunkiem było jednak i to, że obydwa samochody zostały w ogóle wyprodukowane, oraz to, że znalazły się w danym czasie w danym miejscu, co wynikało z faktu, że kierowca X wyjechał z domu później, niż zamierzał, ponieważ nie mógł znaleźć kluczy.
2. Teoria adekwatnego związku przyczynowego
Według teorii adekwatnego związku przyczynowego nie wystarcza, że czyjeś zachowanie się jest koniecznym warunkiem nastąpienia skutku. Dla uznania go za przyczynę wymaga się jeszcze, by określony w ustawie skutek był normalnym, typowym następstwem takiego zachowania się. Jeśli przykład 2 sprawdzimy przy pomocy kryteriów tej teorii, to dojdziemy do wniosku, że brak jest związku przyczynowego między zachowaniem się męża wysyłającego żonę w podróż samolotem a jej śmiercią w katastrofie. Śmierć w katastrofie nie jest bowiem normalnym, typowym następstwem wysłania kogoś w podróż samolotem.
3.Teoria relewancji
Podobnie rozstrzyga problem związku przyczynowego teoria relewancji. Według niej, związek przyczynowy można ujmować szeroko, tak jak to robi teoria ekwiwalencji, ale prawo karne dokonuje tu pewnej selekcji, a nie każde spowodowanie skutku, nie każdy związek przyczynowy jest jest istotny dla odpowiedzialności karnej.
Rozstrzygając przykład ze śmiercią w katastrofie lotniczej w świetle tej teorii, powiemy, że wprawdzie zachodzi tu związek przyczynowy, ale nieistotny z punktu widzenia art. 148 & 1 KK. Przepis ten używa bowiem sformułowania "zabija człowieka", co ma określone znaczenie językowe i nie obejmuje spowodowania śmierci przez wysłanie kogoś w podróż samolotem.
4. Obiektywne przypisanie
W orzecznictwie polskiego Sądu Najwyższego spotyka się najczęściej odwołanie się do teorii ekwiwalencji, co jednak nie może być uznane za wybór słuszny, skoro może prowadzić do zbytniego rozszerzenia zakresu odpowiedzialności karnej. Z tego względu bardziej słuszne byłoby posługiwanie się teorią adekwatnego związku przyczynowego, która pozwala na zgodne z doświadczeniem życiowym różnicowanie warunków przyczyniających się do wywołania skutku.
W ostatnich latach pod wpływem doktryny (zainspirowanej wypowiedziami przedstawicieli niemieckiej nauki prawa karnego) w orzecznictwie Sądu Najwyższego coraz częściej spotkać można odwołanie się do koncepcji tzw. obiektywnego przypisania skutku. Według tej koncepcji, nie każde spowodowanie (w rozumieniu teorii ekwiwalencji) skutku może być sprawcy przypisane. Przypisanie, a co za tym idzie - odpowiedzialność za skutek, wchodzi w grę tylko wtedy, gdy w zaistniałym skutku urzeczywistniło się właśnie to stworzone przez sprawcę niebezpieczeństwo, którego powstaniu miało zapobiec przestrzeganie naruszonej przez niego reguły ostrożności. Na przykład jeżeli kierowca potrącił przechodnia, prowadząc pojazd z szybkością wyższą od bezpiecznej, ale w konkretnych warunkach prowadzenie pojazdu z bezpieczną szybkością nie zapobiegłoby (wobec zachowania się pieszego) spowodowaniu wypadku - należy przyjąć, że wprawdzie zachowanie się kierowcy było przyczyną zaistniałego skutku, ale nie można mu tego skutku przypisać, bo skutek nie był realizacją niebezpieczeństwa stworzonego zbyt szybką jazdą .
Przyczynowość zaniechania
Spornym problemem teoretycznym, który nie ma jednak większego znaczenia w praktyce funkcjonowania prawa karnego, jest problem przyczynowości zaniechania. Niektórzy przedstawiciele nauki prawa karnego kwestionują mianowicie możliwość istnienia związku przyczynowego między zaniechaniem a określonym w ustawie skutkiem. Twierdzą oni, że skutek może być wywołany tylko przez działanie człowieka. Zaniechanie natomiast nie może zapoczątkować łańcucha przyczynowego, co najwyżej możemy osobom zobowiązanym zarzucić, że nie przeszkodziły nastąpieniu skutku. Zarówno zwolennicy, jak i przeciwnicy poglądu o przyczynowości zaniechania
dochodzą jednak do takich samych konkluzji w kwestii odpowiedzialności karnej, tyle tylko że według jednych powinna ona następować za spowodowanie skutku, a według drugich za nieprzeszkodzenie skutkowi.
. Strona podmiotowa przestępstwa
Strona podmiotowa (inaczej strona subiektywna) przestępstwa obejmuje zjawiska psychiczne, które muszą towarzyszyć stronie przedmiotowej, czyli zewnętrznemu zachowaniu się sprawcy, i które wyrażają stosunek psychiczny sprawcy do czynu.
Strona podmiotowa jest najważniejszą przesłanką winy. Bez zaistnienia wymaganej w przepisie karnym, określającym typ przestępstwa, strony podmiotowej nie możemy sprawcy zrobić zarzutu z popełnionego czynu, a więc nie jest możliwa jego odpowiedzialność karna z powodu braku winy. Z kolei określona postać strony podmiotowej (tzw. forma winy) decyduje o stopniu winy i stopniu społecznej szkodliwości czynu. Na przykład nieumyślne spowodowanie pożaru i umyślne podpalenie można ocenić jednakowo z punktu widzenia obiektywnej szkody społecznej. Jednak z punktu widzenia winy sprawcy i społecznej szkodliwości czynu w takim znaczeniu, w jakim została ona określona w art. 115 § 2 KK, ocena każdego z tych czynów wypadnie zupełnie odmiennie.
Formy winy umyślnej
Według art. 9 § 1 KK, umyślne popełnienie czynu zabronionego zachodzi wtedy, gdy sprawca miał zamiar jego popełnienia. Zamiar ten może wystąpić w dwóch odmianach: jako zamiar bezpośredni (dolus directus) lub jako zamiar ewentualny (dolus eventualis).
1. Zamiar bezpośredni
Zamiar bezpośredni zachodzi wtedy, gdy sprawca chce popełnić czyn zabroniony. Określając wolę sprawcy jako chcenie określonego czynu zabronionego, zakładamy tym samym, że obejmuje on swoją świadomością wszystkie znamiona tego czynu. Pełna definicja zamiaru bezpośredniego brzmiałaby więc w ten sposób: zamiar bezpośredni zachodzi wtedy, gdy sprawca, uświadamiając sobie, że wypełnia znamiona czynu zabronionego albo, że jego zachowanie się może wypełnić te znamiona - chce jego popełnienia.
Przykład 1: Sprawca uszkadza cudzą rzecz w ten sposób, że wybija szybę w samochodzie należącym do sąsiada. Jeżeli uświadomił sobie, że ma do czynienia z rzeczą, która nie jest jego własnością (jest cudza), i że to, co robi, jest uszkadzaniem rzeczy, a jednocześnie chciał popełnić taki czyn, to dopuścił się przestępstwa z art. 288 KK w zamiarze bezpośrednim.
Zamiar bezpośredni zachodzi także wtedy, gdy sprawca nie jest pewien, czy jego zachowanie się będzie skuteczne, ale chce skutek spowodować. Na przykład rzucając z pewnej odległości kamieniem, nie jest pewien, czy uda mu się wybić szybę, ale chce takiego rezultatu.
Element woli zawarty w zamiarze bezpośrednim, określony czasownikiem „chce”, rozumiany jest w prawie karnym szerzej niż w języku potocznym i obejmuje również takie sytuacje, w których sprawca zdaje sobie sprawę z nieuchronności pewnych skutków, nawet jeśli mu na nich nie zależy.
W ramach zamiaru bezpośredniego wyróżnia się zamiar bezpośredni nagły (dolus directus repentinus) i zamiar bezpośredni przemyślany (dolus directus praemeditatus). Różnica między nimi polega na warunkach, w jakich doszło do ukształtowania się zamiaru. Przy zamiarze nagłym decyzja o popełnieniu czynu zabronionego podejmowana jest w krótkim czasie, bez szczegółowych przemyśleń. Zamiar przemyślany, jak wskazuje jego nazwa, powstaje w wyniku trwającego jakiś czas kształtowania się decyzji, często połączonego ze stworzeniem dokładnego planu popełnienia przestępstwa. Uważa się na ogół, że zamiar nagły jest lżejszą formą winy. Nie jest to jednak oczywiste w każdym przypadku takiego zamiaru. Można go uznać za lżejszą formę zamiaru bezpośredniego, jeżeli nagłość powzięcia zamiaru wynika z zaskoczenia niespodziewaną sytuacją, brakiem czasu na zastanowienie się nad reakcją na nią. Jeżeli jednak zamiar podjęty jest nagle tylko dlatego, że sprawca nie widzi powodu do dłuższego zastanawiania się, trudno uznać taki zamiar nagły za formę winy lżejszą od zamiaru przemyślanego.
Nie mieści się natomiast w ramach zamiaru bezpośredniego tzw. zamiar ogólny (dolus generalis) zachodzący wtedy, gdy sprawca nie precyzuje w swoich przeżyciach psychicznych skutku, który chce spowodować. Na przykład rzuca się z pięściami na ofiarę, chcąc jej wyrządzić krzywdę i powoduje ciężkie uszkodzenie ciała. W takiej sytuacji nie możemy mu przypisać przestępstwa z art. 156 KK popełnionego w zamiarze bezpośrednim, co nie wyklucza jednak przypisania mu innej formy zawinienia spowodowanego skutku, np. zamiaru ewentualnego.
2. Zamiar ewentualny
Zamiar ewentualny zachodzi wtedy, gdy sprawca możliwość popełnienia czynu zabronionego przewiduje i się na to godzi. Świadomość przy zamiarze ewentualnym nie może bowiem polegać na pewności, że się wypełnia znamiona przestępstwa, jak to jest możliwe przy zamiarze bezpośrednim. Natomiast wola sprawcy nie polega na tym, że chce on popełnić czyn zabroniony, lecz na tym, że na popełnienie takiego czynu się godzi.
W przypadkach konkretnych zamiar ewentualny występuje zawsze obok jakiegoś zamiaru bezpośredniego, tzn. sprawca chce osiągnąć określony rezultat albo chce zachowywać się w określony sposób, a jednocześnie uświadamia sobie, że jego zachowanie się może wywołać pewien skutek uboczny, tzn. wypełnić znamiona określonego czynu zabronionego, i godzi się na taki rezultat swego zachowania się.
Przykład :
X w czasie napadu rabunkowego wiąże i knebluje strażnika banku. Chce w ten sposób pozbawić go na jakiś czas wolności i uniemożliwić wszczęcie alarmu. Przewiduje także taką możliwość, że strażnik wskutek ograniczonych możliwości oddychania poniesie śmierć i godzi się na to. Jeżeli skutek taki nastąpi rzeczywiście, X popełni umyślne zabójstwo w zamiarze ewewntualnym.
Istota zamiaru ewentualnego jest przedmiotem rozbieżności w nauce prawa karnego. Rozbieżności te dotyczą przede wszystkim tego, czym jest element „godzenia się” na popełnienie czynu zabronionego.
Według Makarewicza, oznacza to wolę warunkową, tzn. chęć zrealizowania znamion czynu zabronionego innego niż zamierzony bezpośrednio na wypadek, gdyby doszło do takiej realizacji (Makarewicz, Kodeks, s. 64). Wolter twierdzi natomiast, że godzenie się to nic innego niż obojętność, tzn. sprawca, mając świadomość możliwości popełnienia czynu zabronionego, nie chce go popełnić, ale i nie chce go nie popełnić (Wolter, Nauka, s. 127). Podobne stanowisko zajmuje Waszczyński, według którego sprawca chce niebezpieczeństwa powstania skutku, ale zachowuje obojętność wobec samego nastąpienia skutku (Waszczyński, Jeszcze, s. 77). Z kolei Buchała twierdzi, że istotą zamiaru ewentualnego jest to, że sprawca nie chce popełnienia czynu zabronionego, jednocześnie zaś ma świadomość wysokiego
prawdopodobieństwa powstania skutku ubocznego i nie jest przekonany, że uda mu się tego skutku uniknąć (Komentarz, s. 43).
W nauce prawa karnego wyróżnia się (zob. Andrejew, Prawo, s. 148) formę winy określaną jako zamiar niby-ewentualny (dolus quasi-eventualis). Ma on być, mimo tej nazwy, odmianą zamiaru bezpośredniego i polegać na tym, że sprawca przy braku pewności co do jednego ze znamion czynu zabronionego „chce” zachowania się objętego znamieniem czasownikowym.
Przykład 4: Sprawca nie ma pewności co do tego, że osoba, z którą odbywa stosunek seksualny, nie ukończyła 15 lat (zob. art. 200 KK), ale dopuszcza taką możliwość i godzi się na nią, a jednocześnie chce odbyć z nią stosunek seksualny.
Koncepcji tej zarzucono (Wolter, Nauka, s. 131) niesłuszne pomijanie faktu, że dla ustalenia formy zamiaru musimy badać relację woli sprawcy do całego zachowania się wypełniającego znamiona czynu zabronionego, nie zaś do jego oddzielnych znamion. Według Buchały (Komentarz, s. 45) w tego rodzaju sytuacjach mamy do czynienia z zamiarem ewentualnym, ponieważ zamiar bezpośredni wymaga pełnej świadomości sprawcy co do znamion statycznych (jakim jest w tym przykładzie wiek ofiary). Jest to jednak pogląd, który nie ma oparcia w treści art. 9 § 1 KK. Opisując zamiar bezpośredni, przepis ten nie wymaga bowiem pełnej świadomości co do żadnego ze znamion, a jedynie wymaga, by sprawca chciał popełnienia czynu zabronionego. W podanym wyżej przykładzie trudno sobie wyobrazić, by sprawca, nie mając pewności co do wieku ofiary, chciał jednak (nie było mu to obojętne), by miała ona koniecznie mniej niż 15 lat. Rozpatrzmy jednak tę sprawę na innym przykładzie.
Przykład 5:
Tak więc w tym przykładzie niepewność co do znamienia statycznego nie wykluczyła zamiaru bezpośredniego.
Można to podsumować w ten sposób, że niepewność co do jednego ze znamion oznacza niepewność co do całości znamion czynu zabronionego. W takiej sytuacji stwierdzenie zamiaru ewentualnego lub bezpośredniego zależy od ustaleń co do treści woli sprawcy w stosunku do popełnianego czynu. Jeżeli polega ona na „chceniu”, to mamy do czynienia z zamiarem bezpośrednim, a jeżeli na „godzeniu się”, to mamy do czynienia z zamiarem ewentualnym.